< <

<

Birinchi Bap: Qit’eler Atlap

1998-yili, féwralning bir sim-sim yamghurluq küni,

Istambuldin uchqan Türk hawa yollirining chong tiptiki ayropilani 11 saetlik uzun musapini bésip ötüp, Niyork shehridiki ayrodromgha yénik qondi. Chégra tekshürüsh ötkilidin ötüp, sirtqa chiqqinimda Niyorkning yamghur arilash nem xush hawasi dimiqimgha uruldi, qurghaq déngiz shamili yüzümni sipap ötüp, goya méni qarshi élip erkiletkendek qilatti. Köz aldimda bashqiche bir dunya, bashqiche bir hayat, bashqiche bir muhit peyda boldi. Men taksi kütüsh ornigha bérip, uzun öchiretke tizildim. Bu yerdiki taksilarning hemmisi dégüdek sériq sirlanghandek bilindi. Nöwet tézlikte manga yétip keldi, elwette bu men üchün tolimu xushallinarliq ish bolup, chünki men Amérikidiki mundaq uzun öchiretni körginimde “qanchilik kütermen bu yerde dep” oylighan idim, rastimni désem , men Moskwadiki alte yilliq hayatimda öchirette turushtin jaq toyghan idim, hemmila yerde uzun öchiretler, türlük mallar magizindin tartip, yémek-ichmek magazinlirighiche, téyatirxanilardin tartip kinoxanilarghiche bolghan hemmila yerde nöwet kütüsh normal ish bolup, Ruslar buninggha bekmu kön’gen idi. Her qandaq ademning somkisida birer kitab yaki gézit bar bolup, ular öchirette turup, öz nöwiti yétip kelgiche, ene shu gézitlirini yaki kitablirini oquytti, beziliri bolsa Rusiyining siyasiy-iqtisadiy hayatini asas qilghan türlük témilarda bes-munazirimu qilishatti. Men Niyork ayrodromidin sirtqa chiqip, taksida olturush üchün uzun öchirette turghinimda derhal Moskwadiki ene shu köngülsiz menzirilerni köz aldimgha keltürgen idim.

Men béshigha selle orap, sellisining bir burjiki bilen saqallirini oriwalghan Hindistanliq taksi shopurigha baridighan adrésimni körsettim. U mulayimliq bilen külümsirep, chamadanlirimni mashinigha saldi. Shundaq qilip yürüp kettuq, Mana Amérikining zamaniwi yuqiri süretlik yollirida kétiwatimen, Bu yollar nahayiti süpetlik we pilanliq qurulghan. Her bir yol belgiliri we yol nomurliri éniq bolup, mashinilar 100-130 kilométrliq tézlik bilen uchqandek algha ilgirileyti. Méning tunji hés qilghinim shu boldiki, bu yerde qatnash qaidisige raye qilish her bir shopurning éngigha mehkem orunliship ketken. Men uning mashina heydishige nezer saldim. U, köz aldimizdiki her bir belge we körsetme istirilkilargha nahayiti diqqet bilen qaraytti hemde yollarni nahayiti éhtiyatchanliq we mahirliq bilen almashturatti. Bu yollarda mashinilar bek köp bolup, men Moskwa, Almuta we ürümchi yollirida körgendek yol talishish we beslishish ehwali bu yerde mewjut emes idi. Men taksi shopuri bilen chale- pula én’glizche söz ibarilerge sheretlerni qoshup sözleshtim. Men uning mashinisini hem yollardiki belgilerni körsitip turup bir némilerni déyishidin,uning Amérikida yashash üchün aldi bilen uning qatnash qaidilirini bilish kérek dewatqanliqini chüshendim. Alahezel birer saetche yürgendin kéyin nishangha yétip kelduq. Bu Braytin bich dep atalghan jay bolup, men taksi shopurigha rehmet éytip, telep qilghan pulni berdim. U xoshlishiwétip, “mana sen Rus dunyasigha kelding, Bu yerdikiler Rusche sözlishidu, tildin qiynalmaysen” dédi külüp, uyaqtin-buyaqqa aldirash yürüshken ademlerni körsitip.

Men qolumdiki adrés boyiche Tahirjan akini asanla tépiwaldim. Men uni yiraqtinla tonuwalghan idim. Chünki, shunche köp her xil irqtiki ademler topi ichide béshigha doppa kiygen kishining bolushi bir zor möjize bolup, méning charchighan köz nurlurum sanjaq-sanjaq rengga-reng ademler ichidin eshu doppiliq bowayni héch qiynalmayla , tolimu asan tonuwaldi. Men uning aldigha kelgiche bowaymu men terepke burulup qarap xuddi méni tonuydighandekla aldimgha keldi. Belki uning yüriki méni tonuwalghan bolsa kérek dep oyludim ichimde. Men uninggha salam berdim. Boway méni illiq chiray qarshi aldi hemde öyge bashlap kirip, perzentliri bilen tonushturdi.

Bu yerde men Amérikigha kelginige téxi anche uzun bolmighan Dilshat isimlik köküsh közlük yigit bilen uchrashtim. Ata-ana hem perzentlirining séghinish otlirida yüriki puchulghan bu qérindishim manga bekrek méhribanliq körsitishke, Amérika heqqide chüshenche bérishke tirishatti. Bir körüshüp biz ijil bolup kettuq, belki bu musapirliq we teqdirdashliq oti bolsa kérek?! Méning kona musapir bilen yéngi musapir arisidiki asanla séziwalghan nersem shu boldiki Amérikigha kelginige 20 yildin ashqan Tahirjan aka özining yashinip qalghinigha qarimay, xéli parangchi we chaqchaqchi idi. Uningdin bir xil ümidwarliq hem xatirjemlik tuyghuliri bilinip turatti, Emma yéngi musapir Dilshattin bolsa, ghem-endishe arilashqan natiwanliq mana men depla bilinip turatti, lékin u özini xoshal we oyunchi tutushqa tirishsimu, beribir uning azabliq yash qetirliri bilene nemlengen közlirining köküsh perdiliri uning yürikining chongqur qatlamliridiki musapirliq tuyghuliri we ghem-ghussiliri shuningdek séghinishlirini yoshuralmaytti.

Biz Dilshat bilen uzun mungdashtuq, U méning Amérika heqqidiki tunji muellimim süpitide köp nersilerni sözlep berdi.Burun kitablardin oqughan uchurlarni deslepki qedemde emeliyet bilen tedbiqlighandek boldum,Qisqisi men özümni xéli sawatqa ige bolghandek hés qildim hemde konilarning “ming anglighandin bir körgen ela” dégen meshhur sözini ésimge keltürdüm.
Dilshat bir küni qelb sözlirini chüshendürgech, ata-anisi we perzentlirining süretlirini qatar yéyip ulargha qarap chongqur oygha patqan halda olturdi. “Ejebmu séghindim men ularni dostum” dédi u hesret bilen közlirige yash élip- “Amérikidiki her qandaq éghir emgek, 12-14 saetlep ishleshler méning köz yashlirimni aqturalmidi, lékin bu sürettikilerge bolghan séghinish méni daim azablaydu hem yighlitidu adash, Amérika ademni hemme jehettin bolupmu ene shundaq ata-ana , perzent , uruq-tuqqan hemde kichikingdin birge ösken dost-yarenlirining méhrisiz qélishimu chidaydighan qilip tawlaydiken” dédi. Men chongqur uh tarttim hemde özümningmu ene shu musapir dostum kebi héssiyatlargha chömüp, séghinish otlirida puchulinidighanliqimni, insan üchün eng söyümlük kishiler bolghan ata-ana méhridin mehrum qélip azablar chékidighanliqimni chüshendim. Chünki, menmu bu qérindishim bilen oxshash teqdirdiki musapirde?! Uning üstige bu özüm tallighan musapirliq musapisi bolghanliqi üchün her qandaq tawlinishlargha teyyarlanishim tebiiy idi.

Tahirjan aka 70 yashtin halqighan, közliridin nur chaqnap turidighan, méhriban boway idi. Biz chay ichkech köp mungdashtuq. U, chongqur pelsepiwi pikirlerge bay, parang xumar kishi bolup, özining yashliq we ottura yashliq hayatini Ghuljida ötküzgenlikini , yash waqtida milliy inqilabqa qatniship, milliy armiyining bir batur jengchisi süpitide xizmet qilghanliqini, Milliy armiyining qandaq qilip Manas deryasidin qaytqanliqini sözlep berdi.
“ Uh ! balam” dédi boway “shundaq qilip xuddi déngiz dolquni kebi örkeshligen inqilab dolqunliri Manas deryasida boyida birdinla pesiyip ketti. Belki shu Manas bolmighan bolsa, menmu , senmu ,Dilshatmu bu yerlerde yürmes iduq …..”
Sodigha pishshiq bu boway özining medeniyet inqilabining boran-chapqunliridimu ushshaq tijaret bilen shughullinishni tashlimighanliqi, 80-yillarning béshida Amérikigha kelgendin kéyin mexsus tijaret bilen meshghul bolghanliqi shuningdek qisqighina waqit ichide muweppeqiyet qazinip, bir qanche dukan we öy igisige aylan’ghanliqi heqqide qiziq misallar bilen hékaye qilip berdi.

Etisi Dilshat bilen birge kocha ariliduq, men üchün eng qiziqarliq yéri shuki, hemmila yerde Rusche wiwiskilar, xetler hem ramkilar uchraytti.
Xuddi shu Moskwadikidek Rus tili, Rus naxshiliri quliqim tüwide yangrap turdi. Hetta bu yerdiki Amérikiliqlarmu, Hindistanliq, Bén’galliq, Latin Amérikisiliqlarmu Rus tilida özlirige kéreklik dialoglarni bilidiken.Bizning Ruslardin bolupmu Tatarlardin anche perq qilmaydighan dostimiz Dilshatmu Ruschini xéli obdan öginiwalghan iken.Uning Ruslar bilen bolupmu Rus qizliri bilen xéli obdanla paranglishalaydighan sewiyige Rusiyige barmay Amérikigha kélip yétiwalghini méni söyündürdi.
Heqiqeten bizning Uyghurlirimizning til ögünish qabiliyiti üstün bolsa kérek?! 90-yillarning béshida Moskwa shehride peyda bolghan bir qanche ming Uyghur sodigerlirimu xuddi Dilshatqa oxshashla chaqmaq tézlikide kéreklik Rusche dialoglarni we sözlüklerni özleshtüriwélip, qoyuq Uyghur ahangliri bilen uni sözlep yürüp, Rusiyeni öz ichige alghan Sherqiy yawropa memliketliride soda qilip, Yawro- Asiya tijaret qanilini berpa qilghan. Moskwa shehiridiki “özbékistan, “Baku” resturanlirida Uyghur muzikiliri yangrighan, Moskwaning güzel kochilirida Uyghurlarning wang-chong awazliri anglan’gha, Kiyévskiy, Yaroslawskiy poyéz istansilirini Uyghurlar kontrol qilip, bu terepte Béyjing , u terepte Budapésht, Sofiye, Warshawa sheherliride tor hasil qilghan hetta Ukrainiye, Bélorusiyining shundaqla Romaniyining bostanliqliri we sazliqlirida Uyghurlarning izliri qalghan idi emesmu?

Biraytin bich dep atilidighan bu rayon Niyorkning jenubiy qisimigha jaylashqan bolup, asasen dégüdek Rusiye köchmenliridin terkip tapqan. Shunga bu yerde Rus tili hökümran til idi. Shunga Amérikiliqlar chaqchaq teriqiside bu yerni” Amérikining Moskwa si” depmu atishidiken.Heqiqeten bu yerdiki hayat obrazi Moskwadikidin anche perq qilmaytti, shuning üchünmikin belki, bu yerde yürüp hergizmu özümni Amérikigha kelgendek hés qilmidim.
Biraytin Bich dégen bu jay toghrisida Moskwadiki waqtimdila köp anglighan, gézitlerdin oqughan idim. Rusiyidiki gézitlarda hetta bezi kino-filimliride Rus qara qollar guruppilirining Biraytin Bichtimu makan tutqanliqliri heqqide söz bolghanliqi, wehshilikte dangqi chiqqan Rus qara qollirining Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin uwisi chuwulghan heridek Yawropa sheherlirige hetta Amérikigha bésip kirip, bu jaylardiki qara qollar guruhi bilen put tépiship, tirkiship , bazar talashqanliqi heqqide söz bolghanliqi ésimde.
Biraytin Bich rayoni ikkinchi dunya urushidin kéyin, Yawropadiki urush esirliri lagérliridiki Ruslar, Ukrainlar, Yehudiylar we bashqa Rus tilliq Sowét ittipaqi kishiliri Stalinning bihude jazalishidin qorqup Sowét ittipaqigha qaytmastin, Amérikigha kelgende shekillengen we güllinishke yüzlengen jay idi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin erkin chetke chiqish yolgha qoyulghanda Ruslar türkümlep Amérikigha keldi. Bularning köpchiliki mezkur rayon’gha orunlashqan shuning bilen bu rayonning Rus nopusi téximu köpeygen idi. Elwette , bu nopus ichide her tebiqe ademliri bar idi.

90-yillarning bashlirida Moskwaliqlar ichide Amérikigha telpünüsh, Amérikigha qiziqish hetta kétish dolquni qozghalghan bolup, Sowét ittipaqining axirqi mezgilliride Rus yashliridiki Gorbachévning islahatining netijisi téximu ulghaytqan gherblishish dolquni ularning Amérikigha bolghan qiziqishini kücheytken bolsa, 70 yilliq qizil bayraqning Krémil üstidin chüshürilishi bilen bu dolqun téximu mewj urdi. Amérika dolliri Rusiyining bazar igilikide mutleq üstünlükni igilidi, turaqsiz Rus rubliliri kishilerning ishenchisini yoqatqanliqidin her qandaq addiy bir kishimu rubliyning ornigha dollar saqlashning qimmetlikrek ikenlikini chüshen’gen idi. Ruslarning öz paranglirida Amérika témisida sözleshkenlikini pat-pat anglap turattim. Mesilen méning bir sawaqdishim bolup, u ottura Rusiyidiki sanaet shehiri Pérmidin kelgen idi. Pizikichi bu rus yigit her küni Amérikigha kétish heqqidila sözlep yüretti hetta “Amérikidiki bir taksi shopurining küni bizning bu yerdiki nechche proféssorning künidin yaxshi, men Amérikigha bérip taksi heydeymen, ilim-pen’ge köngül bölidighan Sowét ittipaqi yimirildi, hazirqi Rusiyide alimlargha emes belki, sodigerlerge, banditlargha hayatliq yoli bar” deytti.
(dawami bar)

Esli menbesi: http://www.bizuyghur.com