< <

<

Birinchi bab

Yoqsuzluq we ishretxorluq

1

Hoyla ishikining qattiq urulushi, emdila nashtigha olturghan Momin Saqalni qolidiki qachini dastixan'gha qoyushqa mejbur qildi.
- Bunche etigende kelgen kimdu?- Dedi u ozige robiro qarap olturghan ayali Oghulxan'gha.
- Way tangey, belkim qolum - qoshnilarmikin?
Momin yenida birnechche yerdin uchup ketken chinidiki qaynaqsugha seriq qonaq zaghrisini chilap, ishtiha bilen yewatqan oghlini ishikni echishqa buyrumaqchi boldiyu, bu xiyaldin tezlikte waz kechip ornidin turdi.
Momin pegahdiki nechche yerige yamaq chushken kona keshini putigha sepip oydin chiqquche hoyla ishiki yene uruldi.
- He, mana, mana hazir... - Momin hoyla ishikini achti - de, turupla qaldi.
Sirtta mehelle komitet mudiri Sayim Pasar, boghaltir Qasim Samsaqqa egiship kelgen birqanche kishi turatti. "Etigende nemige kelishkendu bular,- dep oylidi Momin Saqal,- hashaning ishi chiqqan bolmisun yene!"
- Etigende salam qilipmu qoymaysina, biz sening ishikingge tilep kelmiduq jumu,- dedi Sayim,- etigendin beri ishikingni ursaq qoyliring jenida merep ketti, senmu adem bolghandikin quliqing anglighandu?...
- Anglidim, anglapla yugurup chiqtim shu... - Momin zorigha kulumsirigendek qildi. Xapa bolushmisila mudir, qeni oyge kirip bir piyale chay ichishsile.
- Boldi, biz aldirash, tunugun achqan yighin'gha qatnashqan bolghiyting?!
Momin demalliqqa qaysi yighin ikenlikini angqiralmay yandurup soridi.
- Qaysi yighinni deyla mudir?
- Qerzlerni qayturush toghrisidiki yighinchu?
- He, esimge keldi. Qatnashqan, tunugun chushtin keyin...
- Emise pulni teyyarlap qoyghansen?
- Axsham yighindin kelipla qolumni keskudek bolup kop tepirlidim, pulning epini qilalmaywatimen, xuda buyrusa birnechche kun ichide qolumgha pul kirip qalar, shuningghiche texir qilip turghan bolsila.
Sayim Pasar aldidiki oruq, wijikkine kelgen, emdila 30 din halqighinigha qarimay, yuzini saqal qaplap ketken, kozliridin bicharilik chiqip turidighan Momin'ge obdan bir qariwetkendin keyin zerde qildi.
- Emdi qachan'ghiche saqlaymiz? Helimu sanga kop etibar qilduq. Bashqilar qerzlirini tugitip bolay dedi, biraq senchu? He desila bahane - seweb korsitip arqigha sorepla yurisen. Emdi pulni bersengmu berisen, bermisengmu berisen.
- Meningghu hazirla bergum bar. Otkendimu ikki qoyni setipla, hemme pulni silige berdim. Emdi satay desem bar - yoqi ikki saghliqla qaldi. Bolmisa...
- Bughday, qonaqchu?
- Manga hoddige berilgen yerning qandaqliqini ozlirimu bilidila mudir, bir yil ishlep tapqan - terginim dolet wezipisidin eship, azraqla qaptiken, balilar yeptu, qalghinini uruqluq qilip, yerge salduq. Qonaqqu xeli yaman emes hosul beriptiken, balilar un tartquzup yewatidu. Uni satsam, yene xaman alghuche yeydighan ashliqimiz uzulup qalarmikin.
- Bular bilen karimiz yoq, nemila bolmisun qerzni qayturmisang bolmaydu.
- Emise birnechche kun...
- Bizge degen bilen bikar, yene pikring bolsa Qadir shujigha yaki Toxtishah shangjanggha de. Bizge qerzni toluq yighisen, dep wezipini shular bergen.
Momin emdi neme deyishini bilelmigendek turupla qaldi. U texi nechche kun ilgirila tot qoydin ikki erikni setip qerz toligenidi. Mana emdi bugun yene...
- Ukam, deptiringizni korup beqinga, yene nechche pul qerz barkin?- Momin xeli teslikte Qasimgha iltija qildi.
Qasim purliship ketken depterni birdem waraqlap, Mominning ismi yezilghan betni tepip, bir qur qariwetkendin keyin dedi:
- Yene 785 yuen qerzingiz barken.
- Nimanche tugimeydighan qerzdur bu?- Eghir xorsindi Momin,- yazda bughday satqanda tolidim, tot mo kewezning pulidin bir jing gosh yemey hemme pulni berdim, ikki qoyumni sattim, yene...
- Bundaq paydisi yoq geplerni qilip neme qilisen? Bilip qoy Momin, biz sanga qerz berip yaman qilmiduq,- dedi Sayim te'eddi bilen.
Oybaghda hemme kishining leqimi bar idi we leqem ularning familisi ornida qollinilatti. Tizimliklerdimu leqem kishilerning ismining keynige qoshup yezilatti. Adette kishiler bir - birini chaqirghanda ismini tashlap qoyup, leqimini ataydighan ishlarmu kop uchraytti. Emma, kenttiki shuji, mudir degenlerning leqimini aldida tilgha elishtin kishiler heyiqatti, hetta ularning ismi ornida emelini ataytti. Mominmu shundaq qildi.
- Buni bilimen mudir. Shundaqtimu... Momin boghuzigha kelip qalghan gepni yutuwetip jim bolup qaldi.
- Bu qerzni qandaq qilisen?
- Toleymen,- dedi Momin birnersini xiyal qilghandek oy terepke bir qariwetip,- azraqla mohlet...
- Emdi mohlet - pohlet deginingni qoy, biznimu yeziliq hokumet aldiritiwatidu. Eger waqtida yighiwalmisaq jerimane toleymiz. Bizgimu amal yoq. Eng yaxshisi pul chiqar.
- Mende pul bolmisa...
- Uning bilen karimiz yoq.
Del shu chaghda qotandiki qoy sozup meridi.
- Ashu qoylarni qerz hesabida tole bolmisa,- dedi Sayim eqil tapqandek bolup,- bazargha aparsangmu oxshashla satisen, hazir nerqini keliship biz ekiteyli, alidighan adem chiqip qalsa biz setiwetip, gediningdiki qerzni koturuweteyli.
- Undaq qilsaq qandaq bolar?- Dedi Momin sel achchiqi kelgendek,- dunyaliqta bar - yoqi ikkila qoy, uni siler eketsenglar men qandaq qilimen. Hechbolmisa qozilar awusa...
- Pul toleng, dese pul yoq desingiz, qoyni bering, desek uninggha unimisingiz, sizningche qandaq qilsaq bolidu zadi?...
Shu esnada oydin chiqip, bularning paringini xelidin biri anglap turghan Oghulxan ularning qeshigha kelip Sayim Pasargha yalwurdi.
- Bolsa emdi Sayimka, bizdin yanmisa xudayimdin yanar, bizge yene birnechche kun waqit bersile.
Sayim bu yerde yene tursa, hechqandaq ishni hel qilalmaydighanliqigha kozi yetip, yenidikilerge buyridi.
- Menginglar, ikki qoyni elip chiqinglar.
Sayimning hemrahliri mushu sozni kutup turghandek eghilgha qarap yugurushti. Mominning nemishqidur bedenliri titrep kettiyu, lekin ozini tutuwelip Sayimgha:
- Mening kindik qenim mushu yurtqa tokulgen, mushu yurtta osup chong boldum. Men etila bir yerge qechip ketidighandek...- Dep ghodungshidi.
- Bu yezining buyruqi,- emdi gedenkeshlik qilma, eger yene pikring bolsa, Toxtishah shangjangni izde. Shu adem boldi, uning qerzini yighmanglar dese, biz sanga esiliwalmaymiz.
Shu chaghda eghilgha kirip ketkenler ikki qoyni elip chiqti. Sayim Pasar qoygha mundaqla bir qarap qoyup boghaltirgha:
- Ikki qoyni 150 yuendin 300 yuen hesablap qoyung,- dedi.
- Neme, aran 300 yuenma?- Dedi Momin,- bir yerdin oghrilap kelmigen men bu qoylarni. Azna bazargha aparsa qarighumu 400 yuendin tutqazmay almamdu.
- Bu bazar emes Momin Saqal,- dedi Sayim uninggha mixtek qadilip,- eger hazir pul tapshursang qoy sanga qalidu, bolmisa mushundaq qilmay amalimiz yoq.
- Sayim aka, biz silidin xush bolup qalayli, siliningmu ushshaq baliliri bar, rehim qilsila,- dedi Oghulxan uning sozini anglap,- hechbolmisa bazargha apirip ozimiz setip, pulini silige saq tapshurayli.
- Yene nechche kun kut demekchisen?- Dedi Sayim Pasar Oghulxan'gha aliyip,- bugun texi seyshenbe, yene uch kun saqlisam, wezipe orunlanmisa yezigha jerimanini sen tolemsen?
Oghulxan buni anglap shuklep qaldi. U yene gep qilishning paydisiz ikenlikini hes qilghanidi. Sayim Oghulxanningmu, Mominningmu jim turghanliqini korup, bular emdi razi boldi, dep oylidimu eytawur yenidikilerni mengishqa buyridi.
- Emise mangayli.
Ular ketti. Momin ular xeli uzap ketkuche qarap turdi. U bekmu xorluq hes qilghanidi. Shu sewebtinmu kozlirige lommide yash aldiyu, ayalining buni korup qelishidin ensirep, tezlikte yerge qariwaldi. Oghulxanmu buni alliqachan korup ulgurgenidi. U qedinas erining qattiq azablan'ghanliqini hes qildi. U Mominning mijezini besh qoldek biletti. Momin adette birer ishqa asan achchiqi kelmeydighan adem, u Oghulxan bilen tonushup toy qilghandin keyin peqet bir qetimla yighlighan, qedirdan ghemguzari bolghan anisi qaza qilip ketkende, ozini tutuwalalmay hongrep yighlighanidi. Emma, bu qetim...
- Boldi, oyge kirip keteyli,- dedi Oghulxan uning chapinini astaghine tartip, chayliri sowup qaldi.
Momin ayaligha qarimayla oyge qarap qedimini yotkidi.
Ular oyge kirgende, balilar alliqachan etigenlik chaylirini ichiship bolghanidi. Oghulxan nechche yerige yamaq chushken, bezi yerliri kakil lay bilen suwalghan meshke tezlikte bir nechche tal kala teziki saldi. Shu'an kala tezikining hidi dimaghqa guppide urulup, meshtiki ot gurkirep koyushke bashlidi. Momin pakarghine supidiki kona kigizge chiqip, gulluk zediwal tartilghan tamgha yolendi - de, yanchuqidin chirayliq yirtilghan gezit qeghizini elip moxurka oridi.
- Obdanraq nashta qiliwelip cheksingiz bolmamdu shu achchiq tamakini,- dedi Oghulxan erige koyun'gen halda.
- Bir nerse yigum yoq, sen ozung nashta qiliwer,- dedi Momin tamakisigha ot tutashturup, qattiq - qattiq shorighandin keyin.
- Olmigen janda umid bar, bek ichingizge elip ketmeng. Bu kunlermu otup keter,- dedi Oghulxan qolini yuyup longgige ertqach,- bizmu dawamliq mushundaq otup ketmesmiz, bay bolidighan, qowurghimizgha may alidighan waqitlarmu kelip qalar.
Momin ayalining sozige hechqandaq ipade bildurmidi. U hedep tamaka cheketti. Uning oychan kozliri bir nuqtigha tikilip qalghan, guren tomurliri kopup chiqqanidi. Shu esnada balilarning chongi Ghappar ornidin turdi - de, tamdiki qozuqqa esip qoyghan somkini aldi.
- Ana, men mektepke mangdim,- dedi u.
Oghulxan uning sozige ipade bildurmey, asta erining chirayigha zen saldi. Biraq, Momin buningdin xewersiz halda tamaka chekmekte idi.
- Bala mektepke mangimen dewatidu, barsunmu?- Dep soridi Oghulxan.
Momin ayalining sozini anglap uninggha lappide bir qariwetkendin keyin:
- Meyli, beriwersun,- dedi.
- Japparchu?- Soridi Oghulxan yene.
- Umu barsun, oyde uninggha emdi ish yoq. Helimu birnechche kun boldi mektepke barmighili.
- Biraq, uning ayighi yoq, puti tongup qalarmikin,- Oghulxan bu sozni dep bolup, sel turuwaldi. Bir ayagh elip bereyli depmu pulgha eshinalmiduq. Helimu bir ayaghni akisi uch yil kiygen, japparning kiyiwatqinighimu ikki yil boldi, tola yamap toqumdek bolup ketti.
Momin ayalining sozini anglap, eghir uh tartti - de, supidiki jappargha qaridi. U dadisigha bir xil iltija bilen meyus tikilip olturatti.
- Mektep bilen oyning ariliqi anche yiraq bolmighandikin tongup ketmes. Sinip herhalda oyimizdin issiq. Qoyup bergen haman qaytip keler. Rast, putigha qelinraq birnerse orap, ayighini kiyguzup qoy, qolimizgha pul kirgen haman ayagh elip berimiz.
Oghulxan Mominning gepini anglap "Maqul" degendek beshini lingshitti - de, yandiki oydin qilinraq bir rext parchisini elip chiqip, ikki parche qilghandin keyin, japparning putigha orap, ayighini kiyguzup qoydi.
- Emdi mektepke menginglar balilirim. Tez berip, tez qaytip kelinglar.
Balilar oydin chiqip ketkendin keyin, Oghulxan supidiki dastixanni yighishturdi. Bu chaghda Momin tamakini chikip bolghanidi.
- Emdi birer ish tepip qilmisam bolmaydighan oxshaydu,- dedi Momin eghir uh tartip,- oydiki pulgha yaraydighan nersilerning hemmisidin ayrilduq. Heytmu az qaldi, balilarning englige yaxshiraq birnerse qilip bermisek bolmas.
- Neme ish qilarsiz emdi?- Soridi Oghulxan Momin Saqalgha qarap,- hazir qish waqti, bashqilarning salghudek ishimu yoq. Bolghan teqdirdimu hawa soghuq, boldi qiling.
- Undaq desek bolmas xotun, bikar yetip yegen'ge taghmu toshumaydu.
- Ixtiyarliri, lekin ozlirinimu asrisila "Jan bolsa jahan, ash bolsa qazan" deptiken konilar.
Oghulxan erining konglini ayap gepining axirini yighishturuwaldi. Uningsizmu Momin ayalining gepining oramini chushinip bolghanidi. Shunga, u artuqche gep qilmay, yanchuqidin gezit qeghizini chiqirip, tamaka orashqa tutundi.

2

Nahiye baziridin yüznechche chaqirim, yéza baziridin 40 chaqirimdek yiraqliqqa jaylashqan bu mehelle ismi — jismigha layiq Oybagh idi. Töt etrapi qum barxanliri bilen oralghan bu kentte bar — yoq yüz tütündek a'ile bar idi. Tengrining merhimiti shunchilikmu yaki Oybaghliqlarning péshanisige shundaq pütülgenmu, yazda pijghirim issiq, qishta soghuq bolushigha qarimay bir yilning yérimidin köpregide shamal chiqipla turatti. Mehellide del — derex az bolghachqimikin shamal chiqsila qum uchatti. Mehellidiki a'ililermu tarqaq orunlashqanidi. Peqet mehellining qap otturisida 20 — 30 tütündek a'ilining öyi sheherlerdikidek bir — birige yölep sélinmighan bolsimu her halda yéqin orunlashqanidi. Mana mushu öylerning otturisida bay sodigerler yaki chong mensepdarlarla olturushqa nésip bolidighan, azade, heshemetlik üchla öy bashqa öylerdin alahide perqlinip turatti. Bu öylerning ong teripide mehelle meschiti bolup, mehellidiki moysipitlarning he — husi, mehelle komitét partiye yachiykisining shujisi Qadir Yorghining alahide küch chiqirishi bilen birnechche yilning aldida sélin’ghanidi, hazir öz waqtidiki isketini yoqatqan bolsimu, lékin yénila xéli heshemetlik körünetti. Uning yénidikisi mehelle komitétining qoru — jayi idi. Aran birnechche éghizliq bu ishxana binasi qurulush bashlinip, töt yilda teste pütkenidi. Ichki ishlarning ujur — bujuridin xewerdar bolghanlarning éytishiche, bu ishxanini sélish bashlinip, kéyinki yili Qadir shujiningmu öyi sélinishqa bashlan'ghanmish, awal Qadir Yorghining öyi , kéyin mehelle komitét ishxanisi pütkenmish. Bu toghruluq mehellide gep tola, lékin uni anglaydighan adem yoq idi. Qadir Yorghining shujiliq mensepke érishkinige uzun bolghanidi. Bashqilar dégendek uning rasttinla "Yiltizi" chongqurmu yaki uning hoquq tutushta épi barmu, bu Oybaghliqlargha qarangghu, lékin u shunche yillardin buyan qolidiki mensipini bashqilardek asan tartquzup qoyghan emes.
Mehelle meschitidin mezinning ezan awazi anglandi. Qadir Yorgha qolidiki tamakini yerge tashlap, birnechche minut shuk turdi — de, birdinla örülüp qosh qanatliq derwazini échip, ichkirige qarap mangdi. U emdila aywan öyning ishikini achay dep turushigha biri qosh qanatliq derwazining zenjirini yénik urdi.
— He, ishik ochuq, kiriwéring,— dédi Qadir Yorgha keynige örülüp.
Ishik échilip, Sayim Pasar sel qorun'ghandek yénik dessep kirip keldi — de, Qadir Yorghining yénigha kélip qol baghlap turdi. Qadir uning bu qiliqigha qarap, özini tutalmay qaqaqlap külüwetkili tas qaldi, emma özini tutuwélip soridi:
— Ishlar jayidimu, mudir?
— Hemme ish özlirining körsetmiliridek boldi.
— "Yaxshi", "Yaxshi". Sizning shu yéringizni démise.. qéni , öyge kirip paranglishayli.
Ular aywandin yan tereptiki meshte gürüldep ot köyüwatqan öyge kirdi.
— Qéni üstige mudir,— dédi Qadir Yorgha öyning qap yérimini igiligen kariwatni körsitip,— üstige chiqip olturung.
Sayim Pasar tézlikte kalte qonchluq ayighini sélip kariwattiki otqashtek julalinip turghan gilemge chiqip, yükünüp olturghandin kéyin, Qadir Yorghimu kariwatning qirida putlirini sanggilitip olturdi.
— Qerzlerning yérimini yighip bolalidingizmu?— Soridi Qadir Yorgha.
— Yighip boldum. Sile orunlashturghan boyiche némisi bolsa alduq. Lékinze, birnechche kökeme a'ilining pishkidin qerzi qaldi.
— Yénimu chingraq tutung, pul bolsa xejligili bolidu. Uning üstige siz mehelle komitét mudiri, mudir dégen hemme iqtisadqa mes'ul dégen gep. Siz küchisingizla hemme ish jayida bolidu, undaq bolmaydiken, yézida yighin bolsa manga tes bolidighan gep, sizgimu tes bolidu uqtingizmu?
— Uqtum shuji, sili xatirjem bolsila, yene bir nechche kün küchisemla hemme ishni köngüldikidek pütküzimen. Hergiz silini yerge qaritidighan ishni qilmaymen.
— Hebbelli, mana bu gépingiz yaghdek belen gep boldi.
Shu chaghda ishik échilip Qadir Yorghining ayali öyge kirdi. érige kayimaq bolup éghizini ömellidiyu, uningghiche törde olturghan Sayim Pasargha közi chüshüp chirayigha birdinla külke yügürtti. Uningghiche Sayim Pasarmu ornidin turup boldi.
— Olturiwéring Sayimaxun, olturiwéring,— dédi Jennetxan,— öz öyliridek behuzur oltursila.
Sayim Pasar qayta jayliship olturghandin kéyin, Qadir Yorgha ayalini buyridi:
— Qiziq chéying bolsa quyghina.
— Boldi, aware bolmisun,— dédi Sayim Pasar aldirap,—Jennetxan acham bir öyning helekchilikide héripmu qalghandu, birdem aram éliwalsun.
— Boldi qoyghine, aram dégenni kechide éliwalidu, qandaq dédim Jennetxan?
— Sile qachan xata gep qilip baqqan,— dédi Jennetxan Qadir Yorghigha qiya béqip,— bu akingizning xuyi Sayimaxun, öyge méhman kélsila puti köygen toxudek olturalmayla qalidu. Er kishi bolghandikin izzitini saqlap jim oltursichu kashki, xotun kishining ishigha chépilmay.
— Dégen bilen Qadir shuji méhmandost adem...
— Boldi, xapa bolmanglar, shunchilik gepkimu ezweylep ketken barmu? Qéni téz bolunglar, dastixan sélip, chay quyunglar.
Jennetxan gilemge güllük dastixan saldi, andin chirayliq yéqilghan kakcha nan üstige birnechche qatlima toqachni qondurup dastixan'gha qoydi. Ikki piyalini chayqighandin kéyin petnus üstige qoyup, awwal Sayim Pasargha, kéyin Qadir Yorghigha chay tutti. Ular chaylirini élip, dastixan üstige qoyup, bir — birige qarashti.
— Konilar "Awwal ta'am, andin kalam" deptiken, qéni awwal chaygha baq,— dédi Qadir Yorgha bir nanni otturidin sundurghandin kéyin,— heqichan öyünggimu barmighansen.
— Ishlarni tügitip, udul meshege kélishim,— dédi Sayim Pasar ornidin sel qozghilip qoyup,— qorsiqim achqanidi.
— Qéni al emise, tartinma, behuzur oltur.
Sayim Pasar bir parche nanni élip, chaygha chökürüp emdila éghizigha apirishigha sirttin mashinining awazi anglandi.
— Choqum Toxtishah shangjang keldi,— dédi Qadir Yorgha ornidin turup,— ejeb obdan chaghda keldiya, bügün özümningmu uning bilen körüshküm bar idi, yolumni qisqartiptu.
"Toxtishah keptu" dégen sözni anglighan Jennetxanning chirayigha külke yügürüp, közliri öynap ketti, lékin ittik özini tutuwélip, yerge qariwaldi. Sayim Pasar bolsa bighem halette éghizdiki nanni chaynimaqta idi. Qadir Yorgha sirtqa mangdi. Buni körgen Sayim Pasar ornidin qozghalmaqchi boluwédi, Jennetxan toxtitip qoydi.
— Siz chéyingizni ichiwiring, bu öyning aldigha kéleligen adem öyge kireleydu, boldi qozghalmang.
Sayim bu sözni anglap, chinini qoligha aldi — de, yene chay ichishke bashlidi. Shu esnada ishik échilip awal yéza bashliqi Toxtishah, keynidin uning shopuri Nuri we eng axirida öy igisi bolghan Qadir Yorgha kirip keldi.
— Qéni üstige chiqsila, boldi ayaghlirini salimen, dep aware bolmisila, topa bolsa qéqiwétimiz emesmu, birer parche gilem dégen silidin ézizmidi, chiqiwersile,— dédi Qadir Yorgha ayighini salmaqchi bolghan Toxtishahning qolini tartip.
Toxtishah artuq gep qilmastinla, Sayim Pasar boshitip teyyarlap qoyghan orun'gha chiqip bedashqan qurup olturdi. Uning yénigha shopuri Nuri chiqti. Shu esnada Jennetxan paypétek bolup, birdemdila qizil üzüm, yangaq, güle, nawat dégendek nersilerni texsilerge tizip, dastixan'gha qoyup ülgürgenidi. Bu üzümler qish ayliri bolushigha qarimay xuddi emdila üzülgendek yaxshi saqlan'ghanidi.
— Aware bolmisingizmu bolatti,— dédi Toxtishah tüzüt qilip,— her kélginimde sizni aware qilimen.
— Way néme awarichiliq bu shangjang, silini töge soyupmu chillap ekelgili bolmaydu,— dédi Qadir aldirap,— biz déhqan xeq dégen mushundaq nersilerni saqlaydikenmiz. Shundaq bolsimu renjimisilila könglimiz xush bolup qalidu.
— Néme renjish u. "Chaqirghan méhman Xudayi méhman, özi kelgen méhman jazayi méhman" déyishidiken, her kelsem silige jaza salimen shu.
— Undaqmu dep ketmisile, silining bizni chong körüp, ghérib musapirxanimizgha ayagh basqanliri bizning bextimiz.
— Hi... Hi... Ejeb ayalde sili Jennetxan. Mushundaq geplirize...— Toxtishah Jennetxan'gha obdan bir qariwalghandin kéyin, közini uningdin yötkep Qadir Yorghigha buruldi,— qéni üstige chiqsila, birge olturayli.
Qadir Yorgha del mushu sözni kütüp turghandek kariwat üstige chiqip, yükünüp olturdi.
— Bayam töge soyupmu ekelelmeymen dewatattile, shuninggha qarighanda, bügün qoy soyidighan oxshimamduq,— dédi Toxtishah Qadir Yorghigha chaqchaq qilip.
— Soymamdighan shuji, soymamdighan. Hélighu sili qoy dep qaldila, uningdin chongini désilimu men teyyar. Qéni awwal chay ichsile, qalghini birdemde teyyar bolidu.
— Bek kayip ketmenglar emise,— dédi Toxtishah piyalini qoligha élip,— birnechche kündin béri xéli charchaptimen, bügün gungur — mungur olturup, obdanraq paranglishayli.
Toxtishahning néme démekchi bolghanliqini bilip ülgürgen Qadir Yorghining chirayigha külke yügürdi.
— Méning könglüm bügün silini tartipla turatti, bilgendek özliri kélip qaldila.
Qadir Yorgha ornidin turup, Sayim Pasarni isharet qildi —de, sirtqa qarap mangdi. Sayim Pasarmu uninggha egeshti. Ikkisi aywanda xéli uzun'ghiche pes awazda birnersilerni dep pichirlashqandin kéyin Qadir Yorgha öyge kirip, Toxtishahtin soridi.
— Kawap qilamduq yaki qazan'gha salamduq shangjang?
— Kawap qilinglar,— dédi Toxtishah qolini silkip,— shorpa dégenni bizning öydimu qilghili bolidu. Yashraq malning bolsun — he!
— Xatirjem bolsila, köngülliridikidek texleymiz.
— Özingiz qarap turup etküzüng — he, xam bolup qalmisun. Qéni sürt, senmu yardemlesh uka.
Nuri ornidin turmaqchi boliwédi, uning aldini Qadir Yorgha tosti.
— Siz aram éliwéring, men özüm yétishimen.
— Sizge yardemleshsun, yash bala emesmu, üstide turup, kawap étishni öginiwalsa kéyinche esqatidu.
Toxtishahning gépini yirghili bolmaydighanliqini sezgen Qadir Yorgha ilajsiz halda qoshuldi.
— Meyli emise.
Ular chiqip ketkendin kéyin Toxtishah bilen Jennetxanla qaldi.
— Mijez belenmu Jennetxan?— Soridi Toxtishah uninggha yewetküdek qarap.
— Yaxshi, özliri aran bir kelgende belen bolmisa qamlashmas,— dédi Jennetxanmu qashlirini oynitip.
— Mana mushundaq tatliq gépingiz ademni kéche — kündüz aram tapquzmaydu — de! Sheytan xotun jumu siz. Otingizmu, süyingizmu bar, undaq bolmisa ara künde bir qétim sizni körmisem bikargha sarangdekla bolup qalmayttim.
— Hi... Hi... dégen geplirini qarisila, etidin kechkiche yalghandin köydüm, pishtim, dep yürüp méni dan'gha ögetken qushqachtek ögitiwaldilighu özlirige...
— Yéqinraq kélmemla,— dédi Toxtishah pegah terepke sel sürülüp,— yénimgha kélip oltursila.
— Birer kim kirip qalarmikin?
— Némidin qorqila, hazir bu öyde ikkimizdin bashqa adem yoq.
— Shundaqtimu...— Jennetxan kariwatning qirigha kélip olturdi. Toxtishah del shuni kütkendek uning qolini tutup, asta özige tartti.
— Birdem téxir qilsila, héli dégenliriche bolsun,— dédi Jennetxan sel naz qilip.
— U chaghdikisi ayrim, hazirqisi...
Del shu chaghda aywanning ishiki échilghan awaz anglandi. Jennetxan hapila — shapila qolini Toxtishahning qolidin boshitip ornidin turdi — de, cheynekni qoligha aldi.
— Qéni qiziq bir piyale chay ichsile, kembeghelning chéyi chishqa dora deptiken.
Jennetxanning bu gépidin söyün'gen Toxtishah külüwetmeslik üchun özini zorigha bésip yerge qariwaldi.


3

Oghulxan bayatindin béri nechche ret sirtqa chiqip bolghanidi. U érining kech kirgüche qaytip kelmigenlikidin xélila ensirep qalghanidi. Balilarning qorsaqliri échip ketken bolsimu lékin Oghulxanning es — yadi éridila qalghachqa qoli ishqa barmighanidi. U qazandiki puruqlap qaynawatqan sugha qarap oylunup qaldi. "Etigen tüzükrek nashta qilmighanidi, birer nerse tépip yéyeligenmidu?" U shularni xiyalidin ötküzgech yene sirtqa chiqti. Dékabir aylirining soghuq shamili yüzlirige neshterdek sanjildi, bedinimu tonglighandek boldi. Shundaqtimu hoyla sirtigha chiqip, tar, topiliq yolning künchiqish teripige sinchilap qaridi. Qarangghu chüshüshke bashlighan peyt bolghachqa, sella néridiki nersilerni ilgha qilghili bolmaytti. U qarawérip közliri taldi. Öyge kirip ketmekchi boluwédi, shu arida yiraqtin bir ademning qarisi köründi. "Dadisimidu" dep oylidi Oghulxan. Héliqi kishi barghansiri yéqinlashti, u rasttinla Mömin Saqal idi. Oghulxanning yüriki ornigha chüshüp, yénik nepes aldi. Shu arida Mömin Saqal Oghulxanning qéshigha kélip bolghanidi.
— Kech qaldilighu?— Soridi Oghulxan érige köyün'gen halda,— silidin bek ensiridim.
— Némidin ensireysen, ya men kichik bala bolmisam,— dédi Mömin Saqal.
— Shundaqtimu... Emdi deymina,— Oghulxan néme déyishini bilelmey qaldi,— balilarmu "Dadam nege ketti" dep bek sorap ketti. Uning üstige etigen tüzük nashta qilmidila.
— Xatirjem bol, u qanchilik ishti.
Ular öyge kirgende Ghappar, Jappar we Patimiler dadisining aldigha yügürüp kélishti.
— Dada, sen nege ketting?— Soridi Patime chüchük tili bilen.
— Yézigha azraq ish bilen bérip keldim balam,— dédi Mömin Saqal qizini desside kötürüp, péshanisige söyüp qoyghandin kéyin, yerde qoydi, andin chapinini sélip qozuqqa asti.
— Dada, mu'ellim kitab pulining kémini ekilinglar dégenti,— dédi Ghappar dadisining yénigha kélip.
Mömin Saqal oghlining sözini anglap, lasside boshiship ketkendek boldi. U oghlining chirayigha zen saldi. Xuddi saye yerning qoniqidek zilwa, aqpishmaq kelgen Ghapparning chirayini bir xil solghunluq qaplighan bolup, közliridin bicharilik chiqip turatti.
— Nechche pulken?— Soridi Mömin Saqal Ghapparning chirayidin közini yötkep.
— Üch yüen alta mo,— dédi Ghappar.
— Séningchu?— Soridi Mömin Saqal Jappardin.
— Méning ayan üch köy.
— Maqul balilirim, men silerge ete etigen bérey, bolamdu?
— Bolidu,— dep jawab bérishti ikki oghul xushal bolup.
Shu esnada Oghulxan ularning aldigha dastixan sélip, ash köki güpüldep purap turghan mezzilik siqmaqni dastixan üstige qoydi. Andin jin chiraghqa ot yéqip obdan jaylashturuwalghandin kéyin dastixan'gha keldi.
— Bu tok dégen nersini ejebmu bermey ketti,— dédi Oghulxan ash ichkech,— lazim chaghda yoq, bilazim chaghda yénip turghan. Ay toshmay turup tok puli dep kétishliri,— téxi!
— Hazir qish waqti bolghandikin su bar bolmisa,— dédi Mömin Saqalmu,— suni kündüzi rasa chingqap kechligi yoruqraq yandurup berse, pul dése berettuq emesmu. Bir yilda nechche qétim östengge ishleymiz. Biraq, biz yanduridighan tok yoq.
Ular yene jimip qélishti. Öyde balilarning ash ichken awazidin bashqa awaz anglanmaytti. Ash ichilip, Mömin Saqal du'agha qol kötürdi, qisqila du'a qilghandin kéyin, Oghulxan dastixanni yighdi.
Mömin Saqal qizini qoligha élip erkilitishke bashlidi.
— Bügün qayerge bérip keldile?— Soridi Oghulxan Mömin Saqaldin.
— Etigen öydin chiqip, yéza bazirigha bardim. Uyan aylinip buyan aylinip, néme qilishni bilelmey tursam, yéza bazirida mal soyidighan sémiz qassap: "Ukam, ishing bolmisa azraq ish bar idi" dep qaldi. Maqul boldum. Öyge bérip qarisam, özi yaralmay tashlap qoyghan jigde kötiki barken, etigendin béri kötek yardim.
— Taza héripla emise,— dédi Oghulxan érige ich aghritip,— bir kün toxtimay kötek yérish asan emes, yene kélip jigde kötiki désile.
— Anche emes, bügünki küchümge özümmu heyran qaldim. Eger burunqi zaman bolsa xotundin üch — tötni alalighudekmen dep öylinip kettim téxi!— Mömin Saqal öz — özidin zoqlan'ghandek külüp ketti.
— Néme dégenliri bu?
— Burunqi zamanda, oghullar öylinish yeshigha toshqanda birer qizgha közi chüshse, qéynatisi otun yarghili salidikenmish. Yaridighini sapla jigde kötiki bolidiken. Eger öylenmekchi bolghan yigit, shu kötekni belgiligen möhlet ichide yaralisila öylineleydiken.
— Mundaq désile,— dédi Oghulxanmu külüp kétip,— ejeb qiziq ish iken u, hazirqi künde undaq ish yoq jumu, tola xiyallirini chachmisila.
— Way boldi qoy emdi, bir ayalni tüzükrek baqalmaywatsam ikki — üch xotunni élishni kim qoyuptu,— dédi Mömin Saqal ulugh — kichik tinip.
Oghulxan érining yarisigha tuz sepkenlikini bilip özre sorimaqchi boldiyu, lékin éghiz échishni bi'ep körüp jim bolup qaldi. Mömin Saqal tamaka orap tutashturghandin kéyin qattiq shorashqa bashlidi.
— He balilirim,— dédi Mömin Saqal xiyaligha kelgen bir oy bilen balilirigha qarap,— tapshuruqliringlarni ishlep boldunglarmu?
— Ishlep bolduq,— dep jawab berdi Ghappar,— mekteptin kélipla ishlep bolghan.
— Yaxshi boptu,— Mömin Saqal shundaq depla yénila tamaka chékishke bashlidi.
Qilishqili gep qalmighandek öy jimjitliqqa chömdi. Balilar tamgha yölen'giniche putlirini sozup olturatti. Oghulxan bir qoli bilen öngüp ketken kigizning chuchisini tarimaqta idi. Mömin bolsa hedep tamaka chéketti. Dimaghni échishturghudek achchiq tamaka hidi öyni bir alghanidi.
— Men etidin bashlap bora toqusam qandaq?— Dédi Oghulxan tosattinla,— hazir étiz — ériq ishi bolmighandikin béribir öyde bikar olturidighan gepken. Az — tola bolsimu midirap baqaymikin.
— Qomushni nedin tapimiz?— Qayturup soridi Mömin Saqal béshini yerdin kötürmeyla,— hazir téxi qomush alidighan waqit emes, bolmisa birnechche kün qomush éliship bersem az — tola bora qomushluq bolup qalattuq.
— Sawut borichi ötkende qoshnilargha "Qomushni men teminlep bérimen, bora pütkende métirigha hésablap ish heqqi bérimen" dégendek qiliwédi. Eger hazirmu qomushliri bolsa, bir nechche bagh ekelsek az — tola bir ish bolup qalatti.
— Lékin, japasigha chidap bolalmaysen,— dédi Mömin Saqal ayaligha köyünup,— bir künde herqanche toqusangmu 8 — 9 métir toquysen, uninggha nechchilik ish heqqi béridu, bilip bolmaydu. Sawut bora bashqilargha asan nep béridighanlardin emes, kéyinche tartqan japagha chüshluq birer ish bolmay qalarmikin.
— Qolum — xoshna adem bolghandikin undaqmu qilip ketmes,— dédi Oghulxan ishench bilen,— rehmetlik dadam hayat chéghida, uninggha köp yaxshiliq qilghan, héliqi inqilab yilliri ula yégili yoq olturghanda dadam nechche qétim bizning öydin qonaq uni apirip bergini ésimde, hala bügünki künde töt tengge pul tépip undaqmu qilip ketmes.
— Héchnéme dep bolmaydu xotun,— dédi Mömin Saqal ayalining sözini anglap,— azraq künning sériqini körüpla dadisini tonumaydighanlardin nechchini körduqqu?
— Ughu shu, lékin sawut bora undaq qilmasmikin deymina.
— Qéni , ete bir körüshüp baqayli.
Ular shu terzde paranglishiwatqanda öydiki lampa "Wallide" yoridi. Tamgha yölinip, ata — anisining paringigha qulaq sélip olturghan balilar birdinla churqiriship ketti.
— Tok keldi!
Isliship ketken torustiki bir tal jege yaghachqa ésip qoyulghan lampa öyni xélila yorutti. Balilar shu'an qalaymiqan tashlap qoyulghan chapanlirini éliship warqirashti.
— Telewizor körimiz, bügün bek qiziq kino bar.
— Bügün sun wukungni béridu.
— Dada, menmu körimen,— dédi Patimemu akilirigha egiship.
Mömin Saqal qizigha qarap qoyup, raziliq berdi.
— Emise uxliwalmang — he, akiliringiz ekélelmey qalmisun.
— Maqul.
Patime derhal akiliri bilen chiqip ketti.
— Qolimizgha pul kirgen künning etisi balilargha birer telewizor élip bermisek bolmaydighan oxshaydu. Kichik bala dégen künde kechte bashqilarning öyige bériwalsa qamlashmaydu.
— Ughu rast, lékin amal yoq — de! Bashqilarning öyige telewizor körimiz, dep künde kirse, ademningmu yüzi qiziridiken. Yaz künliri bolsighu bir nori, öyning aldida olturup salqindighach köridighan gep. Qish küni dégende hemme adem bir öyge keplishiwalsa...
— Hey, bizgimu xasiyetlik bir supra uchrap qalghan bolsa némidégen yaxshi bolatti — he,— dédi Mömin Saqal ayaligha qarap hijiyip,— qandaqla hajitimiz bolsa "Échil supram, échil" désekla, tiligimiz ijabet bolsa...
— Boldi, tola benggining xiyalini qilmisila,— dédi Oghulxanmu külüp,— undaq künler bolup qalsa héchkim ishlimes.
— Meyli emesmu, yeydighan, ichidighan, kiyidighan hemmisi tel bolsa ishlep néme keptu?
— Hay, undaq bolsa u künler qandaq ötidu?
— Öynash, külüsh, yéyish, ichish bilen ötmemdu?— Dédi Mömin Saqal téximu hijiyip.
— Shundaq künlermu kélermu?— Dédi Oghulxanmu qiziqip.
— Bu dégen bir chüsh xotun, eger shundaq bolsa u chaghda bu jahanning ishini bir néme démek tes.
Shu arida lampa öchüp qaldi. Öyni göristandek qarangghuluq qaplidi. Meshning téshilip ketken yerliridin qipqizil uchqunlar köründi.
— Yene tok ketti,— dédi Oghulxanmu ghodungship,— balilarning köynigini yamiwalarmen dégenidim. Biraq, yénishi birdemlik...
— Bizge yoruqta olturush nésip bolmaydighan oxshaydu,— dédi Mömin Saqalmu uhsinip,— téxi hazirla yéniwidi, birdemdila...
— Gugutingizni béringa, chiraghni yanduruwalay,— dédi Oghulxan.
Mömin Saqal yanchuqidin serengge élip, meshning töshükidin körün'gen ghuwa yoruqluqta ayaligha sundi. Oghulxan serenggini yandurup, jin chiraghqa ot tutashturdi, shu arida balilarmu öyge kirip keldi.
— Alamet qiziqken,— dédi Jappar chapinini sélip, bulunggha chörüwetkech,— emma tok öchüp qaldi.
— Héliqi kichiki alamet yamanken, bir musht étiwédi, yoghan bir adem gumla chüshti,— dédi Ghapparmu.
— Isit körelmiduqte,— dédi Jappar,— Sultan taz tokni öchürüwetti.
Mömin Saqal balilirining sözige qiziqip, birdem olturghandin kéyin ayaligha dédi:
— Xéli kech bolup ketti. Balilargha orun sélip ber, ete méningmu ishim bar.
— Bir yerge baramsiz?— Soridi Oghulxan aldirap.
— Ete yene héliqi qassapning otunini yarimen. Taza ching tursam, bir künde aran tügemdikin.
Oghulxan bu sözni anglap, birdem ündimey olturghandin kéyin, tézlikte ornidin turup, tördiki kat sanduq üstige retlik yighip qoyulghan körpe terepke mangdi

4

Qadir Yorghining heshemetlik méhmanxanisi tonurdek issip ketkenidi. Zaman'gha layiq bézelgen bu öy Oybagh boyiche eng yaxshi seremjanlashturulghan bolup, tamdiki közni chaqnitidighan gilemni yéza boyiche bir désimu artuq ketmeytti. Shu tapta tam boylitip qoyulghan kreslolarda, yéza bashliqi Toxtishah, Sayim Pasar, Qasim Samsaq, Sultan Pétilar tonurdin élin'ghinigha anche uzun bolmighan kawapni ishtiha bilen yémekte idi.
— Ejeb oxshaptu,— dédi yoghan bir ustixanni bérilip ghajilawatqan Toxtishah,— Qadir shujining mushundaq tatliq kawapliri ademning ishtihasini qozghapla turidu.
— Shuni désile,— dep loqma saldi Qasim Samsaq,— bizning shuji qoli gül adem désile, bilmeydighini yoq. Qolidin ish kélidighan adem jumu bu.
— Way méni köp maxtap uchuruwettinglarghu,— dep küldi Qadir Yorgha.
— Démisimu shundaq emesmu, biz rast gepni déduq,— dédi aghzidiki göshni "Ghurttide" yutuwetken Qasim Samsaq,— sile bir körgen ish nezerliridin qéchip qutulalmaydu. Eger hunerwen bolsilimu hemme ishni özliri qiliwélip, bashqilargha yol bermeydighan kasip bolarkenla.
— Bu kemterlik,— dédi Toxtishah aldidiki kawapqa qiyalmasliq bilen qarap,— rasttini éytqanda bizning Qumbagh yézimizda Qadir shujidek ademler az, eger mushundaq ademdin yene töt — béshi bolsa, men Qumbaghni bir qolumda chögilitimen.
— Rast deyla, Qadir shuji karamet adem.
— Qolidin ish kélidu.
— Herqandaq ishqa pemi bar.
— Pemi barla emes, bingsisi bar dégine.
— Shundaq...
— Rast emesmu...
Bashqilarmu tushmu tushtin Toxtishahning sözige qoshuq sélishti. Qadir Yorgha bu ashkara maxtashlardin razi bolghandek chirayigha külke yügürtup "Hi... Hi..." dep külmekte idi.
Toxtishah aldidiki kawapqa qaridi uning yene yégusi bar idi. Biraq, qorsiqi toyup qalghachqa emdi yéyelmeytti. Shunga, na'ilaj qolini sürtkech, shopurgha qaridi.
— Al, ye Nurem, men sendek waqitta bir — ikki kilo kawapni körmidim, dep soqattim, lékin undaq künler nahayiti az kéletti. Hazir qérip qaptimiz, yeydighan, ichidighan hemmisi aldimizda tel tursimu, ishtiha yoq. Néme qarap olturisen, ale mawu qowurghini...— Toxtishah aldidiki qowurghini shopurgha sundi. Nuri yéza bashliqining qolidin göshni élip yéyishke bashlidi.
— Ejeb tok yanmaydighu?— Soridi Toxtishah ishtiha bilen ghizaliniwatqanlargha qarap,— bashqa künlerde burun tok bériletti, bügün ejeb...
— Esli yénip bolatti. Biraq bügün néme ish boldikin?—Dédi Sultan Péti.
Del shu chaghda tok lappide yandi. Toxtishah öyge birqur qarap chiqqandin kéyin:
— Boldi, emdi shamni öchürüwéteyli,— dédi — de, aldidiki shamni püwlidi.
— Bügün bek qizilghu?— Soridi Qadir Yorgha Sultan Pétidin.
— Way tangey, menmu uqmidim.
— Mushundaq yansa chataqken, bir — birimizning chirayini éniq körelmey oltursaq qamlashmas,— dédi Toxtishah.
— Buning amali bar. Men sirtqa chiqip kirey,— Sultan Péti ornidin turup öydin chiqip ketti.
— Buning qandaq amali bar?— Soridi Toxtishah qiziqip.
— Bashqa a'ililerning tokini üzüwetse, aqiridu.
— He, mundaq dengla,— dep küldi Toxtishah, buninggha birer kimning pikri chiqmas?
— Kimning pikri chiqatti shangjang,— dédi Qasim Samsaq xushametkoyluq bilen,— bu Oybaghda Qadir shuji hemmining atisi désile, bala qandaqmu dadisigha yanalisun?!
Bu sözni anglap, hemmeylen qaqaqlap külüshüp kétishti. Shu esnada lampimu yorup, öyni kündüzdek yopyoruq qiliwetti.
— Héliqi nersidin barmu?— Soridi Toxtishah Qadir Yorghidin.
— Bar, silini kélip qalarmikin, dep azraq saqlap qoyghan,— dédi Qadir Yorgha ornidin turup. Keynidiki ishkaptin üch botulka haraqni élip, üstelge qoydi,— qéni , özliri bir qoyup bersile shangjang.
— Siz öy igisi bolghandikin, özingiz quymamsiz?— dep tekellup qildi Toxtishah.
— Sili dégen hörmette chong, özliridin kelsun,— dédi Qadir Yorghimu bosh kelmey.
— Meyli emise,— dédi Toxtishah haraq botulkisini qoligha élip.
Qadir Yorgha derhal bir dane piyalini Toxtishahning aldigha qoydi.
— Sinchaychinda (sinchaychin — xoten shiwisi, piyale dégen ménide) Ichemduq?— Soridi Toxtishah.
— Biz déhqan xeq héliqidek kichik qachilarni saqliyalmaydikenmiz shangjang. Mushuningda aylandursaq bolamdikin,— dédi Qadir Yorgha.
— Meyli emise, undaqta ikki chine bolsun, dunyada hemme nersining jüpti bolidu. Bir romkini ayriwetsek adaletsizlik bolup qalmisun.
Uning gépi unchilik qiziq bolmisimu olturghanlar paraqlap külüshüp kétishti. Toxtishah Qadir Yorgha chayqap ekélip bergen piyalini aldighiraq sürüp, botulkining aghzini achti — de, ikki piyalige güpülditip haraq quydi.
— Mushundaqraq icheyli, az quysam chishning kawikida qalidu, peyzisi bolmaydu,— dédi Toxtishah öydikilerge tekshi qarap chiqip,— qéni birni men, birni Qadir shuji icheyli.
Qadir Yorgha sunulghan piyalini qoshqollap alghandin kéyin, Toxtishah yene söz bashlidi.
— Kechte kélip sizni biseremjan qildim. Kechürersiz he, Qadir shuji.
— Néme dégenliri bu?! Sile, biz yat adem bolmisaq shangjang. Shunimu gépim bar, dep deydikenla.
— Emise bu gep meshede qalsun, qéni kötürüwéteyli.
— Xosh.
— Singsun.
Öydikiler alitaghil towlashti. Toxtishah piyalini aldirimay aghzigha apirip, haraqni xuddi su ichkendek ichiwetti, andin jawghayliridin aqqan haraqni qolining dümbisi bilen ertiwétip, aldidiki chayni güpülditip ichti.
— Haraqni ajayip belen ichidu bu shangjang,— dédi Sultan Péti,— men undaq ichelmeymen, éghizimgha bir kelmise yutalmaydikenmen.
— Kön’gen xuy, asta — asta öginip qalisiz,— dédi Toxtishah piyalilerge haraq liqlighach,— qéni , qéni , Sayim mudir, Qasim Samsaq bilen ikkinglar...
Sayim Pasar bilen Qasim Samsaq héli tökülüp kétidighandek körünidighan, liq toldurulghan piyalini qoligha élip, kötürüwétishti.
— Emdi nöwet inimiz Sultan bilen Nuremning,— dédi Toxtishah piyalilerni uzitip,— sen shopur bolghandikin köp ichme ukam, lékin bashqilar choqum ichidu.
Nuri bilen Sultan Péti piyalini boshatqandin kéyin özige azraq, bashqilargha lipmu liq haraq qoyup, bir nechche ret aylandurdi.
— Astiraq ichmemduq,— dédi Sultan Péti haraq teptidin qizarghan közlirini uwulap,— bundaq Téz ichsek singmeydighan oxshaydu.
— Deslipide köprek, kéyin az — azdin ichsek peyzisi bolidu uka,— dédi Toxtishah,— az — tola qizimisa haraq dégenni némishqa ichidu?
— Toghra gep, men qoshulimen,— dédi Qadir Yorghimu qolliridin qas chiqirip,— özliri quyuwersile shangjang.
Toxtishah sa'itige qarap qoyghandin kéyin yene haraq quyushqa bashlidi. Téz ichilgen yuqiri gradusluq haraq sorundikilerge xélila tesir qilghanidi, shu tapta ularning ushshaq tili chiqip, bir — birige gep bermey, sözleshmekte idi.
— Bügün ejeb belen kün boldi,— dédi Sayim Pasar péshanisidiki monchaqtek ter tamchilirini sürtkech,— azghine kam on tümendek qerzni yighip boptimen.
— Menmu shu,— dédi Sultan Péti,— bir ayliq tok pulini yighip bolay dédim. Ete azraq küchisekla hemmini yighip bolimen.
— Hay... Hay... U geplerni ete déyishimiz. Bügün sorundiki gépimizge kéleyli,— dédi Toxtishah yuqiri awazda,— Emdi nöwet Sultan bilen Sayim Pasarning, qéni biraqla kötürüwetinglar.
Ular piyalini boshatqandin kéyin, Toxtishah Qasim Samsaq bilen Nurigha haraq tenglidi.
— Emdi buni ikkinglar...
Sorundikiler birining keynidin biri haraq ichishsimu kimning ichip, kimning ichmigenlikini bilmeyla qélishti.
— Mana mawusi Qadir shujining,— dédi Toxtishah üchinchi botulkini düm kömtürüp,— yene barmu shuji?
— Yoq, yoqti,— dédi Qadir Yorgha kékechlep.
— Taza belen yérige kelgende, dawamliq shundaq,— dep doq qildi Toxtishah,— birer yéshik haraqni öyingizdin ajratmang, dep nechche agahlandurdum, lékin siz da'im untup qalisiz.
— Emdi öyge tonush — bilishler kelse, qarap turghili bolmaydiken shangjang, birer romkidin ichishimiz dep turupmu bir — ikki botulkini tugitiwétidikenmiz,— dep béshini qashlidi Qadir Yorgha,— ghachchida moto bilen bérip kéleymu ya?
— Yene azraq ichishmisek bolmas, qandaq dédim köpchilik?— Dédi Toxtishah bashqilargha.
— Shundaq, yene ichimiz,— dédi Sultan Péti ornidin sel qimirlap qoyup,— ejeb tatliq yérige kelgenti...
Sultan Péti sözlewétip, yanduruwetti. Toxtishah uning qusiqidin yirgen'gendek tetur qariwaldi.
— Bu adash dawamliq shundaq,— dédi Qasim Samsaq uning béshini ikki qollap tutup,— ichken yerdila yanduridu, ya "Men emdi ichmey" déyishni bilmeydu.
—Meyli, mijez dégen oxshash emes,— dédi Toxtishah,—qandaq qilimiz Qadir shuji?
— Sili néme désile shu shangjang,— dédi Qadir Yorgha.
— Emise Nurem bilen ghachchide bérip, yéziliq hökümet yénidiki botkidin ikkini ekiling.
— Maqul, jure ukam.
Qadir Yorgha Nuremni élip chiqip ketti. Shu ariliqta Qasim Samsaq sirttin topa ekirip, Sultan Pétining qusuqi üstige chéchip ülgürgenidi.
— Bu adashni öyige apirip qoyung,— dédi Toxtishah Qasim Samsaqqa,— özingiz kéleligüdek bolsingiz kélersiz, kélelmisingiz ete körüsheyli.
— Maqul shangjang,— dédi Qasim Samsaq Sultan Pétini yöligech,— men bu adashni xotunining qoligha tapshurup bérey.
Qasim Samsaq Sultan Pétini élip chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah ornida olturup, yanchuqidin tamaka élip tutashturghach Sayim Pasargha qaridi, Sayim Pasar bayamqi haraqning tesiride yénik pushuldap uxlap qalghanidi.
— Shu halingghimu haraq ichimen, dep yürisen bayqush,— dep pichirlidi Toxtishah pes awazda,— haraq ichküche xotuning etken leghmenning mentingini ichsengchu...
Toxtishah öziche hijayghandin kéyin tamakini birnechche qétim qattiq — qattiq shoridi, andin yerge tashlap, ayighi bilen mijip öchürüwetkendin kéyin ornidin turdi — de, astaghine méhmanxana öydin chiqip, özige tonush bolup ketken yan tereptiki öyning ishikini éhtiyat bilen achti.
— Chiraghni yaqaymu?— Dédi Jennetxan Toxtishahning öyge kirginini tuyup.
— Boldi yaqmang, men hemmini köreleymen,— dédi Toxtishah pes awazda.
Toxtishah karwatning qéshigha kélip tézlikte yéshindi — de, Jennetxan issitip teyyar qilghan yotqan ichige shungghudi...

5

Qadir Yorgha mashinining aldi orunduqigha chiqip mashinini ot alduruwatqan Nurining hérikitige zen sélip qaridi. Lékin, bayam ichken haraqning tesiride közliri imir — chimir bolup ketti — de, yene aldi terepke qarashqa mejbur boldi. Uningghiche Nurimu mashinini qozghap boldi.
—Hey Toxtishah shangjang ejeb belen adem jumu ukam,—dédi Qadir Yorgha Nuri tengligen tamakigha ot tutashturup bolghandin kéyin,— aghinidarchiliqqa yaraydu. Siz bilmeysiz, biz nechche on yildin buyan xuddi bir tughqandek ötüwatimiz, méning — séning déyiship baqmiduq. Rahettimu, japadimu birge bolduq. Méni nechche qétim palakettin qutquzuwaldi. Shunga, toxti shangjang dése jénimnimu bergüm kélidu.
Nuri bu sözni anglap miyiqida küldi, lékin mashinining ichi qarangghu bolghachqa, Qadir Yorgha buni tuymidi. "Tayinliq jéningnila emes, xotuningnimu bergensen,— dep oylidi Nuri,— sen hazir haraq helekchilikide, Toxtishah shangjang néme ishlarni qiliwatidu, lékin bu xiyalingghimu kirip chiqmaydu. Sen uning senimige dessep ussul oynawer, shangjang köngül xushi qiliwersun..."
Nuri shularni oylawetip bir qismila bolup qaldi. Shu tapta özidimu gheyriy bir sézim oyghandi, yéza bashliqidin köre bu gösh bash ademdin bekrek seskiniwatatti.
— He Nuri ukam,— dédi mashinining dérizisini qiya échip, yerge tamaka qalduqini tashliwetken Qadir Yorgha,— siz Toxti shangjang bilen da'im birge, u siz bilen uyan — buyan'gha barghanda méningmu gépimni qilamdu?
Nuri bu sözge némidep jawab bérishini bilelmey qaldi. Shundaqtimu uning könglini yasap qoymaqchi boldi.
— Bezide Toxtishah shangjang sizni maxtapla kétidu. "Qolidin ish kélidighan adem. Eger dölet shitatigha ötküzidighan san kélip qalsila, awwal shuni orunlashturush kérek" déginini öz quliqim bilen nechche qétim anglidim juma aka, eger rasttinla shundaq bolup qalsingiz bizgimu közingizni qisiwétersiz.
Bu gepni anglighan Qadir Yorghining gülqeqeliri bashqidin échilip ketti. "Rasttinla shundaq bolsa, hemme ish pütti dégen gep, u chaghda her küni déhqanlarni öymu öy heydep yürüshtin qutulimen. Toxtishahmu méni mehelle komitétta qoyup qoymaydu. Yéziliq hökümetke gachchide yötkep, özige mu'awin qiliwalsa ejeb emes. U chaghda Qadir shangjang dep atilidighan gep. Hazir méni yaratmay yürgenlerni aldimda qol qoshturup turidighan qiliwetmisem hésab emes..."
Mashina bir katangdin ötüp, qattiq silkinip ketti. Qadir Yorgha öz xiyali bilen bend bolghachqa dérizige üsüwalghili tasla qaldi.
— Kasapet yol,— dédi Nuri rolni mehkem tutup, aldi terepke qadilip olturghiniche,— dawamliq mushu yerge kelgende diqqet qilay, aylinip ötey, dep oylaymenu, lékin bixestelikte mashina yene silkinip kétidu.
— Bumu ongshilip qalar ukam, xapa bolmang,— dédi Qadir Yorgha,— nahiyidin yéza yollirini ongshaymiz, dep xéli yerge may yatquzdi, biraq bizning Oybaghni oylapmu baqmidi. Bolmisa yéza bilen mehellining ariliqi anche yiraq emes.
— Gep buningda emes Qadirka,— dédi Nuri,— hökümetning mehelle — komitétlarghiche asfaltlashturghusi bar. Biraq, özgertidighan, yéngidin bashlaydighan qurulushliri köp, shunga yétiship bolalmighan gep.
— Ughu shundaqtu, emma déhqanlarni bay qilish üchün aldi bilen yol yasash kérek — de!
— Siz undaq dégen bilen hemme ish pulda oxshaydu.
— Hökümet özi pul basqandikin, köprek bésip, pul dégenni keng — kushade qiliwetse bolmasmu uka?
Qadir Yorghining bu sözi Nurini kulduruwetti. Nuri uning chirayigha qarighan bolsimu, qarangghuluqta héchnemini ilgha qilalmidi.
— Bir mehelle komitétining shujisidek gep qilinge aka,—dédi Nuri külkisini aran toxtitip,— eger hökümet pulni siz dégendek bésiwerse, u chaghda bir alem pulgha héchnéme kélmes.
— Bumu toghra gep, lékin...
— Siz undaq dégüche, mehelle yolini özingizla tüzliwetmemsiz aka,— dédi Nuri uninggha eqil körsitip,—Oybagh dégen yézimizning közi, nahiyidin tekshürüshke adem kélsila Oybaghqa qedem basmisa köngli unimaydu. Shunga, siz nechche kün ichidila yolni tüzlep, rawurus ongshap qoysingiz özingizgimu yaxshi, yene sizge töhpe bolidu.
— Aghzingizgha nawat ukam,— dédi Qadir Yorgha bu sözdin ilhamlan'ghandek, ornidin sel qimirlap qoyup,— men etila yolni yasap qoyay.
Shu esnada mashinining awazi barghansiri peslep, birdinla toxtap qaldi. Nuri tézlikte mashinidin chüshüp, kapotni échip, bir qur tekshürgendin kéyin Qadir Yorghining yénigha keldi.
— May tügeptu, héchbolmisa yene besh — alte kilométir nérighiraq bériwalghan bolsaq may tapqili bolatti, hey isit...
— Mashina hökümetning bolghandikin köprek may qachilap qoyghan bolsangmu bolattiken uka,— dédi Qadir Yorgha,— ikki — üch qétim boldi, dawamliq men bilen bir yerge barsang mashinangning méyi tügep qalidu.
Nuri bu sözni anglap ghujjide achchiqi kelgen bolsimu, yenila özini bésiwaldi.
— Méning shundaq qilghum yoqmu Qadir shuji, lékin Toxtishah shangjang dawamliq Oybaghqa kélsila mashinigha köp may qachilighili qoymaydu.
— Emdi qandaq qilimiz?— Soridi Qadir Yorgha,— emdi aldimizghimu, keynimizgimu yanalmaymiz.
— Siz meshede mashinini saqlap olturung, men may tépip kéley,— dédi Nuri mashinining keynidin bir may bakini élip.
— Shundaq qilmaymu amal yoq, emise tézrek kélersiz.
Nuri ündimey méngip ketti. Qadir Yorgha etrapqa bir qarap qoyghandin kéyin, mashinining ichige kirip, bayamqi ornigha chiqip olturghandin kéyin yanchuqidin tamaka élip tutashturup chékishke bashlidi.


6

Mehelle meschiti tereptin mezinning sozup éytqan ezan awazi bilen teng xorazlarmu bes — beste chillashqa bashlidi. Xéli burunla oyghinip ketken Jennetxan toluq boghuzlanmighan öküzdek xarqirap xorek tartip uxlawatqan Toxtishahni asta türtti.
— Uyqulirini achsila, tang atay dep qaptu.
Toxtishah chala uyquluq halda közini qiya échip soridi.
— He, néme gep?
— Orunliridin tursila, alem yorup kétey dep qaptu.
— Yene bir dem yatmaylimu?— Dédi Toxtishah uning boynigha gire sélip,— ular téxi kelmeydu. Etigende tomurning ochuqluqida bir...
— Bolar emdi, kéchidimu tüzükrek uxlimidila, etigende xizmetke barmisila bolmas.
— Emise birni söyüwalay,— Toxtishah Jennetxanni söymekchi bolup aldigha tartti.
— Boldi qilsila, téz kiyimlirini kiyiwalsila,— dédi Jennetxan naz bilen,— men yene bar emesmu.
— Sheytan xotun, séning mushundaq tatliq sözünglize janni élip janggalda qoyidu jumu,— dédi Toxtishah uning meydisini chingngide mujup,— maqul emise.
Toxtishah méhmanxana öyge kirgende Sayim Pasar téxiche tatliq uxlimaqta idi. Meshtiki ot öchken, öymu sowup qalghanidi. Toxtishah qesten meshning yénidiki ot chuxchilaydighan zixni élip, meshning kaniyigha urup qoydi. Qattiq taranglashtin chöchüp oyghan'ghan Sayim Pasar ornidin chachrap turup ketti — de, meshke kömür séliwatqan Toxtishahqa qarap hijaydi:
— Uxliyalmapla — de, toxti shangjang, toxtisila, meshke kömürni men salay.
— Boldi, özümla séliwétey, shundaqmu tongdi kishi. Silighu taza rahetni aldila, biraq men peqetla uxliyalmidim.
— Keypchilik désile shangjang, héchnemini tuymaptimen. Bolmisa öyni tonurdek issitip olturattim.
Toxtishah kreslogha kélip chokti. Bir tal tamaka tutashturdi. Tamakini qattiq — qattiq shorawatsimu, lékin uyqusizliq destidin közliri yumulup ketiwatatti.
— Birdem közlirini yumuwalsila shangjang,— dédi Sayim béshi chüshüp, gah ruslinip olturghan Toxtishahqa qarap,— etigende silini ishxanida nurghun ish kütüp turidu. Bir kéchini bundaq uxlimay ötküzuwetsile bolmas.
— Meyli, birdem chiday,— dédi Toxtishah esnep.
Shu arida mashina motorining awazi anglandi.
— Qadir shuji emdi keldimu?— Dédi Sayim Pasar,— ejeb hayal boldighu ular.
— Yolmu xéli bar — de, bolmisa téz bérip téz kéletti. Yolda mashina buzulup qaldimikin — ya.
Shu esnada Qadir Yorgha bilen Nuri öyge kirip keldi. Toxtishah ulargha sinchilap qarighandin kéyin, Nurigha achchiqlandi:
— Téz bérip, téz kelseng bolmamdu uka, séning yolunggha qarap olturup, bir kéche uxlimay tünep chiqtuq mana.
— Sürtde gunah yoq shangjang. Yolda mashinining méyi tügep, hayal bolup qalduq. Sürt piyade méngip may tépip kelmigen bolsa, téxi kün chiqip kétetti,— dédi Qadir Yorgha jawaben,— xapa bolmisila emdi. Bizningmu bikardin, bikargha kéchikkümiz barmu? Silining yolimizgha qaraydighanliqlirini bizmu bilidighan tursaq.
— Shundaqtimu bir amal qilish kérek — de! Silerdin ensirep közümge uyqu kélmidi méning, buningdin kéyin diqqet qil jumu Nurem!...
— Maqul,— dédi Nuri, xijil bolghandek.
— Héliqi nersini ekeldinglarmu?— Soridi Toxtishah te'eddi bilen.
— Mana ekelduq,— Qadir Yorgha yanchuqidin ikki botulka haraqni chiqirip üstelge qoyghandin kéyin, cheynekni élip sirtqa mangdi,— ghachchide qizziq chay demlep kirey.
Toxtishah botulkining éghizini échip piyalilerge haraq quyup aylandurushqa bashlidi. U bu dorem özigimu, bashqilarghimu oxshash haraq quydi. Emma, axsham ichken haraqning keypi tarqap ketkenmu yaki bashqa seweb barmu, sorunda héchqandaq gep — söz bolunmidi. Bir botulka tügigende Toxtishah ulardin soridi:
— Men emdi toxtap qalay, ichidighanlar bolsa quyup bérimen, qéni kim ichidu?
— Emdi bolarmikin shangjang. Bügün hemmimizning özimizge chüshluq xizmitimiz bar,— dédi Sayim Pasar,— bolsighu méning silining qolliridin qan'ghudek ichküm bar. Xizmetni oylimisaq bolmas.
— Shundaq qilayli shangjang, Sayim Pasar obdan gep qildi,— dédi Qadir Yorghimu.
— Maqul emise, dégininglardek bolsun.
Qadir Yorgha ornidin turup sirtqa mangdi — de, hayal ötmey petnusta töt qacha suyuq'ash élip kirip hemmeylenning aldigha qoydi. Ular ishtiha bilen ghizalan'ghandin kéyin, Toxtishah kétish üchün ornidin turdi. Öydiki ücheylenmu ornidin turushup, sirtqa uzatqili chiqishti. Mashina topiliq yolda chang — tozang tozutqiniche yürüp ketti.
— Xosh shangjang, bizni tashliwetmey pat — pat yoqlap turala...
Bu chaghda sherq tereptin kün chiqishqa bashlighanidi. Mehellidiki öylerning moriliridin chiqqan islar bipayan boshluqqa asta — asta singip kétip baratti.
Qadir Yorgha Sayim Pasargha birdem qarap turghandin kéyin, tosattin Nuri bilen yolda bolghan söhbetni ésige aldi.
— Etigendila jiddiy yighin achayli Sayimaxun, muzakirilishidighan muhim ish bar,— dédi u mehelle komitéti terepke mangghach,— etret bashliqlirining hemmisi kelsun.
Sayim Pasar Qadir Yorghining mijezini bilgechke néme yighin ikenlikini sorimay egeshti. Birdemdin kéyin, mehelle komitéti hoylisidiki kök bilen boy taliship ösken suwadan térektiki kanaydin Qadir Yorghining qopal awazi anglandi.
— Oybagh etret bashliqliri, diqqet, hazir kent teshkilide jiddiy yighin échilidu. Shunga, derhal kéleyli... Barliq déhqan yoldashlar, diqqet, bügün mehelle komitétimizda hashar bolmaqchi, her bir a'ilidin bir adem ketmen élip, derhal kéleyli.

7

Ishtiha bilen nashta qiliwatqan Mömin Saqal mehelle komitét tereptiki kanaydin anglan'ghan awazni anglap qolidiki piyalini dastixan'gha qoydi.
— Etigende néme ish bolghandu emdi?— dep ghodungshidi Oghulxan,— taza bir ish boluwatidu. Künde etigende karkirap, ademning öz ishinimu qilghili qoymaydu.
— Mange Ghappar, talagha chiqip anglap baqe, kanayda néme dewatidikin?
Ghappar qolidiki nanni dastixan'ghimu qoymay, sirtqa yügürüp chiqip ketti — de, hayal bolmay qaytip kirip dédi:
— Bügün hashar bar iken, ketmen élip kélinglar, dewatidu.
— Néme hashardu emdi bu? Bir yilningyaghi kün arilap hashar boluwatidu. Qish kirip qalghandimu ademni aram alghili qoymaydighan oxshaydu bular,— dédi Oghulxan.
— Karing bolmisun,— dédi Mömin Saqal ayaligha qarimayla,— ular néme dése desun, balilargha chay bérip mektepke yolgha sal, menmu öz ishimgha mangay.
Mömin Saqal aldirap nashta qildi, axshamqi wedisi boyiche yanchuqini bir haza axturup on yüenlik bir qeghez pulni élip, Ghappargha tenglidi.
— Me, bu pulni al balam, özüngning, ukangning kitab pulini töliwétip, éship qalghinini ananggha ekélip ber.
Ghappar pulni élip xush bolup ketti. U etigendin béri "Dadam kitab pulini bérermu " dep xatirjemsizlen'genidi.
— Maqul dada, déginingdek qilimen,— dédi Ghappar pulni boghchisigha séliwétip.
— Kéyinrek bersek bolmasmu?— Dédi Oghulxan,— hazir öyde qiyinchiliq bar, héchbolmighanda parchilap andin balilargha kéterlikini bersek.
— Meyli apiriwersun, balilar kitab pulini aparmisa mu'ellimlerge tenglik bolidu. Anglisam mektep kitabni mu'ellimge bérermish, mu'ellim oqughuchilargha tarqitip béridiken. Balilar pul ekelmise mu'ellimning ma'ashidin tutuwalarmish. Ularmu adem, shunga mu'ellimlerni qiynimayli.
— Herqanche bolsimu ular bizning ikki balimizning kitab puligha qarashliq emestu?— Soridi Oghulxan.
— Ughu shundaq, bir bala bir koy kem aparsa, bir siniptiki balilarni hésablap baqqine, nechche pul ziyan tartidiken? Téxi anglisam bezi balilar tapshurghudek kitab puli bolmighandikin, dep tuxumdek nersilerni élip bérishidiken.
— Mu'ellimlerge hökümet shunga ayliq béridighu?— Dédi Oghulxan yene qayil bolmay,— ular her ayda némila bolmisun pulning qarisini körüp turidu. Biraq bizchu, yazda bughday, küzde paxta satqanda pul didarini körimiz. Aylap, hetta yillap birer yüz yüen pulni qolimizda tutup baqalmay ötüp ketimiz.
— Boldi, öy tutup baqmighan kichik balidek gep qilidikensen, her kimning öyi bashqa, shunga derdini bilmeysen, az pulning azche, köp pulning köpche derdi bolidu.
— Boldi siz bilen talashmay,— dédi Oghulxan axir,— sizmu ménging, balilarmu mangsun.
Oghulxan balilarning kiygen kiyimlirini bir qur tüzeshtürüp chiqqandin kéyin balilarmu, Mömin Saqalmu tengla öydin chiqti.
Kün chiqqinigha qarimay, hawa xélila soghuq idi, Mömin Saqal tashlan'ghan nimkesh juwisi bilen bedinini obdan orap, pota bilen bélini ching baghlighandin kéyin mezmut qedem bilen méngip ketti. Ikki balisimu dadisining keynidin qalmay bir —birini qoghliship méngishti.
Mömin Saqal ikki oghli bilen yéza bazirigha baridighan chasigha kelgende xoshlashti. "Eger bügün obdanraq gheyret qilip ishni tügetsem, nechche pulgha ishlermen,— dep oylidi u, 20 yüen birermu, yaki uningdin köprek bérermu?"
— Mömin axun, hoy Mömin axun.
Yiraqtin birining towlighan awazi bilen Mömin Saqal keynige qaridi. Etret bashliqi hasirap — hömidiginiche uni qoghlap kelgenidi.
— Etigende yol qayaqqa?— Soridi etret bashliqi xaliq,— shunche chaqirsammu he depmu qoymaysilighu.
— Aldirashchiliqta anglimay qaptimen.
— Néme aldirashchiliq u? Etigen Qadir shujining kanayda dégen sözini anglimighanma?
— Anglighan, lékin méning hashar künüm toshqan, shunga ishimni qilay, dep mangdim.
— Undaq asan toshidighan qandaq künken u?— Te'eddi bilen soridi xaliq,— hemme adem hashargha kétiwatsa, sili bighem yürsenglar bolamdu? Déhqan dégen ayliqchi emes, shuji bilen mudir némini qilinglar dése shuni qilidighan xeq. Ménginglar, ketmininglarni élip hashargha ménginglar.
— Némishqa emdi?— Qayturup soridi Mömin Saqal,— uzaqi yili yighinda Qadir shuji bir déhqanning hashar küni 90 kün dégen. Men 90 kün emes, 133 kün hashargha bardim.
— Buning bilen méning karim yoq. Shuji hashar bar, dédimu boldi, shuni bilimen.
— Men barmaymen, bügün ishim bar,— dédi Mömin Saqal méngishqa temshilip.
— Néme, barmaymen? Emise pul töle,— dédi xaliqmu sel achchiqlap.
— Némishqa pul töligüdekmen?
Hashargha barmighandikin elwette pul töleysen — de!
— Artuq künigimu pul beremdu?
— Bermeydu.
— Emise tölimeymen.
— Özüngni bil jumu Mömin Saqal,— dédi xaliq,— men sen bilen xoshna adem, sanga yamanliq séghinmaymen. Lékin, Qadir shujini bilisen, u déginini qilidighan adem. Eger hashargha barmisang, jérimane qoyup, sendin her amallar bilen alidu.
Mömin Saqal oylinip qaldi. Uning hashar künini ashuruwetkini éniq, lékin bu ish chinggha chiqip qalsa obdan bolmaytti. Shunga bir kün otun yérip, qoligha neq kiridighan pulningmu meridin kéchip, ketmen élip kélish üchün öyge yénishqa mejbur boldi.