< <

<

Ikkinchi bab

Tügün

1

Ishxana köküch tamaka isi bilen tolghanidi. Toxtishah tamakini demmu dem shorighach, ishxanisida oyan — buyan méngip yüretti. Kechiche qénip uxliyalmighan bolghachqa uning qapaqliri sanggilap ketkenidi. "Xep, üstümdin erzni yazghan shu ademni bilipla qalidighan bolsam, anisidin tughulghinigha pushayman qildurimen. özümning yéza bashliqi Toxtishah ikenlikimni tonutimen,— dep oylaytti u,— bu waqqiche Qumbaghda kim manga tikilip qarap baqqan, hélighu aldimdiken, hetta keynimdimu méni palan — pustan dep höddisidin chiqip baqqan? Mana emdi qap yüreklik bilen üstümdin erz qiptu. Men téxi hayat, birer kim mensipimni éliwételmidi. Éliwetken teqdirdimu men bilen put tépishishqa jür’et qilghaniken, menmu bosh kelmeymen. Qarighanda u méning qandaq adem ikenlikimni bilmeydighan oxshaydu, bu yézida méning " ruxsitimsiz qil tewrimeydighan "liqini uqmisa kérek. Men bu ishni astirttin éniqlap, üstümdin erz qilghan ademni shundaq bir bablayki, u özining qandaq kün'ge qalghanliqini tuymayla qalsun..."
Toxtishah bu xiyalidin huzurlinip, miyiqida küldi. Ish üstilining yénidiki orunduqta olturup qolidiki tamaka qalduqini küldan'gha tashlidi. Üsteldiki erzni élip, yene qaytidin oqup chiqti. U ilgiri özi bilen adawiti bar dep qaraydighan kishilerni bir qur köz aldigha kélturdi. Lékin, ularning héchqaysisining bu erzni yézishigha ishenmidi. Erzname mashinkida urulghachqa, xet pochérkisini bilish mumkin emes idi. Toxtishah erz mezmunigha, ishletken söz — ibarilerge qarapmu Oybaghda birerkim yazghan dep höküm qilalmidi. "Erz yazghan adem xuddi méning ishlirimni ujur — bujurigiche körüp turghandekla yéziptu. Qarighanda méni besh qoldek bilidighan birersi mushu yézidin nahiye bazirigha bérip, yazdurghan gep. Bu ishlarni tepsiliy yazghinigha qarighanda, erzni sun’ghuchi choqum yéziliq hökümette, emma uni héch perez qilalmaywatimen. Toxta, birer mezgil héchnémidin xewirim yoqtekla boluwalsam, u choqum özini ashkara qilidu. Shu chaghda..."
Ishikning yenggil chikilishi Toxtishahning xiyalini bölüwetti. U aldirimay kalte yötelgendin kéyin:
— Kiring,— dédi.
Ishik échilip, 35 — 36 yashlardiki bughday öng kelgen yalangwash, qara qashliq yigit — yéziliq fondi jem'iyitining bashliqi seydulla qoltuqigha qélin bir depterni qisturghiniche kirip keldi — de, ish üstilining yénigha kélip, Toxtishahqa qol sundi.
— Qandaqraq ehwalliri shangjang? Yaxshi turdilimu?
Toxtishah ornidinmu turmastin, seydullaning qolini boshqine siqip körüshkendin kéyin soridi:
— Ehwaling qandaqraq ukam, birnechche kündin buyan nahayiti kem didar bolup kettingya?
— Ish aldirash bolup ketti. Yil axiri emesmu, hésab boghimen dep kéche — kündüz ishlidim. Bolmisa silining yanlirigha künde nechche ret kirgüm bar,— dédi seydulla tam boylitip qoyulghan kreslogha olturup,— ülüshkün kech silini izdep barsam, öyliride yoqkenla, qaytip ketkenidim.
— Méningmu ishim aldirash bolup ketti,— dédi Toxtishah,— ishlar chéchimdinmu tolirap kétiwatidighu — tang. Birni qilsa biri turghan, bir xizmetning ayighini chiqirip bolalmay tursam, uqturush bilen yéngi wézipe chüshken, shuning bilen burun bashlighanni toxtitip, kéyinkisi bilen tutiship ketken. Shuninggha qarisa, ademningmu jeni mezmut jumu ukam.
— Men'ghu silining janlirini tömürmikin dep qalimen,— dédi seydulla xushametkoyluq bilen,— eger silining ishliri manga yüklense, alte künde wak deymenmikin.
— Undaqmu dep ketme, séning ishingmu japaliq. Pütün bir yézining hésabi sanga qarashliq, qilidighan ishing köp, hélimu yaman emes ishlewatisen. Bizmu körüwatimiz. Yilliq xizmetlerni bahalighanda "Munewwer"ning aldi sen bolisen, nahiyigimu mukapatlinidighan'gha séni yollap bérimiz.
— Rehmet shangjang. Sili xizmitimni mushundaq qollap bergen yerde, herqandaq japamu közümge körünmeydu désile.
— Me, tamaka chek,— Toxtishah bir tal tamakini seydullagha étip berdi, özimu bir tal tamakini léwige qisturup ot tutashturghandin kéyin, küch bilen shorap püwlidi,— qandaq, hésabat tügigendu?
— Tügidi, axirini hélila boghup boldum,— seydulla ornidin turup, héliqi qélin hésabat deptiri arisidin birnechche bet jedwelni élip, Toxtishahning aldidiki üstelge qoydi. Toxtishah bu jedwelge éngiship, aldirimay köz yügürtüshke bashlidi. U herbir grafa, herbir san'gha xéli uzun tikilip qarap, bir nersini oylawatqan terzde közlirini yumup qoydi. Seydullamu ün chiqarmay üstelning yénida öre turdi.
— Déhqanlarning yilliq kirimi ötken yildikidin kemlep kétiptighu ukam,— dédi Toxtishah xéli uzundin kéyin.
— Bularni mehelle komitét boghaltirliri ishligen, biz her qaysi mehelle komitétlarningkini omumlashturup chiqarduq. Herqanche küchisekmu yene shu...
— Bu bolmaptu, bularni qaytidin hésablap chiq.
Seydulla Toxtishahning sözining tégide bir gep barliqini pemlidi, emma yéza bashliqining dégini boyiche qilsa, kéyin özige birer ish tépiwélishidin ensirep, gepni egitti:
— Menmu sili dégendek qilay dégen shangjang, lékin mehelle komitét kadirliri a'ile boyiche hésablap, andin bizge yollighan. Eger biz sili dégendek qilsaq birer chataq chiqip qalarmikin.
— Néme chataq chiqatti. Biz etiyazdin bashlap, bir kimning balisini baqmiduq, xizmet qilduq. Shu déhqanlarning qorsiqi nan'gha toysun, béyisun, dep palaqlap yürduq. Ash öyge, pul yanchuqqa kirgende, ishligen xizmitimizni, tartqan japayimizni bir chetke qayrip qoyup, xulasini mushundaq qilsaq bu qamlashmas...
Seydulla yéza bashliqigha yene chüshenche bermekchi bolup éghizini ömellidiyu, yene toxtap qaldi.
— Matang chishliwalghandek gep qilmaysen'ghu? Buni emdi qandaq qilimiz?— Soridi Toxtishah uninggha sinchi közliri bilen tikilip.
— Siliningche qandaq qilsaq bolar shangjang?— Yandurup soridi seydulla yéza bashliqidin éniqraq bir gep élish üchün.
— Buni qaytidin ishleyli,— dédi Toxtishah,— bügünla mehelle komitétlarning mudirliri, boghaltirliri bilen yighin achayli. Men ulargha orunlashturup bérey, ikki — üch kün ichide xulasilep teyyar qilip bolunglar.
— Maqul, dégenliriche bolsun shangjang,— dédi seydulla sel ikkilinip,— ikki — üch kün ichide hemmini teyyar qilip bolimiz.
Seydulla jedwelni élip otturisidin ikki qatlap hésabat deptirining qétigha sélip, méngishqa temsheldiyu, lékin birdinla toxtap qaldi.
— Yene bir ish barmu?— Soridi Toxtishah shangjang.
— Nahiyidin namrat a'ililerning déhqan béjini kechürüptiken, shu pulni tarqitiwetsek bolarmu?
Bu gepni anglighan Toxtishahning yüzige külke yügürdi.
— Nechche pulken?
— Yüz mingdin ashidu,— seydulla pulning neq sanini yoshurdi.
— Him... Yüzming... Yüzming... Az pul emesken,— Toxtishah béshini lingshitip, birer nersini xiyal qilghandek birdem jim olturdi — de, soridi,— nahiyige töleydighan ma'arip fondini tölep bolduqmu?
— Yaq téxi, ötkende 30 ming yüen bergen, yene 40 ming yüendin köprek bar.
— Charwa waksinisinichu?
— Uningdin bir pungmu tölimiduq.
— Emise mundaq qilayli, héliqi siz dégen puldin hazirla ma'arip fondi bilen waksina pulini bériwéting. Déhqanlargha qayturidighan pulni mehelle komitétlar yighip kelgen puldin qayturayli.
— Undaq qilsaq nahiyidin tekshürup qalsa chataq chiqmas shangjang,— dédi seydulla,— ötkende nahiyide yighin achqanda hakim yil axirighiche emeliyleshturup bolush ehwalini mexsus tekshüreymiz dégen, alimadis...
— Némidin qorqisen, men öz gépimge ige. Chataq chiqip qalsa méni orunlashturghan désengla bolmamdu, bizmu bir — ikki hepte ichide mehelle komitétlardin yighip ornini toldurimiz.
Seydulla emdi talash — tartish qiliwérishning orni qalmighanliqini hés qilip yénik tin aldi — de, sirtqa méngishqa temsheldi.
— Maqul emise shangjang, men chiqay...
— Ishlarni tizrek béjiriwet emise jumu...
— Xatirjem bolsila, men hazirla béjirey.
Seydulla chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah bir tal tamaka tutashturdi — de, shorighach xiyalgha chökti: "Mana emdi namratlarning déhqan béjidin kötürüwetken pul bilen ikki orunning yighisi peseydi. Digwar — toxtamda belgilen'gen möhlette ötküzup bolghan yézilargha omumiy pulning on pirsentini, yéza bashliqigha besh pirsentini mukapatqa bérilidu, dep yéziptiken. Manga qanchilik mukapat kéler? Qeyerdidu shu toxtam. Qéni bir körüp baqay..."
2

Kün xéli yoruq chaghdila, yéziliq hökümetning mejlisxanisigha yighilghan mehelle komitét kadirliri tonurdek issip ketken mejlisxanida paranggha chüshkenidi. Uqturushta "Sa'et üchte yighin choqum bashlinidu, kéchikip qalghuchilardin jérimane élinidu" dep alahide eskertilginige qarimay, belgilen'gen möhlettin ikki sa'et ötüp ketken bolsimu, lékin yighin bashlinidighandek qilmaytti.
— Yighinni qachan bashlar?— Dédi aldida olturghan biri,— bir néme pishurup qoyghandek, dégen waqitta yügürüp keptimiz.
Mejlisxanidiki kishiler külke — chaqchaqlar bilen bolup kétip yéza bashliqlirining yighin meydanigha kirip kelgenlikini tuymay qilishti. Peqet yéza bashliqi Toxtishahning gélini ikki — üch qétim qirip qoyushi bilen tengla yighin sehnisige qarashti — de, birdinla jim bolushti. Toxtishah taza diqqet qilsa, andin adem perq etkili bolidighan zal ichige bir qur qarap chiqqandin kéyin herqaysi mehelle komitétlarning ismini birmu — bir atap yoqlima qilghandin kéyin andin:
— Diqqet qilayli yoldashlar, bügün silerni bu yerge chaqirishimdiki meqset déhqanlarning bu yilliq kirim ehwalini iniqlashta diqqet qilidighan mesililerni aydinglashturuwélish. Biz esli mehelle komitétlarning boghaltirlirighila orunlashturayli, dégeniduq, kéyin yacheyka shujisi, mehelle komitét mudirliri we kassirlirinimu chaqirtip, bir tutash orunlashturush qararigha kélduq,— Toxtishah tamakisini bir — ikki shorighandin kéyin sözini dawamlashturdi,— men herqaysi mehelle komitétining statistika jedwellirini körüp chiqtim. Lékin, peqetla emeliyet asas qilinmaptu, xizmetke mushundaq biperwa qarisanglar qandaq bolghini. Qéni men sorap baqay, qosh gümbezning boghaltiri, siz jawab bérip béqing. Mehelle komitétinglar déhqanlarning yilliq otturiche kirimini qandaq statistika qildi?
Mejlisxanidiki meshning tüwide uzun chapinining yaqisi bilen yüzining yérimini tosuwalghan, kucha körpisi telpikini basturup kiygen kishi sel qimirlap qoyup jawab berdi:
— Seydulla zenjangning chüshendürgini, jedwelning télipi boyiche ishlidim.
Toxtishah bu gepni anglap, ghujjide kelgen achchiqini zorigha bésip dédi:
— Uni jedweldin qarapla bildim, lékin konkrétni sözlep baqmamsiz.
— Sözligüdek némisi bar shangjang, her yilqigha oxshash hemme étizliqlarni hésablap, andin nopus béshigha chachtim shu.
— Mana bu éniq boldi,— dédi Toxtishah,— gep dégenni mushundaq delleng qilish kérek. Lékin, oylap baqidighan mundaq mesile bar yoldashlar, biz bu yil ötken yildikidinmu bekrek tirishtuq, japa tartsaqmu waysimiduq. Néme üchün? Xelqni halliq sewiyige yetküzimiz, béyitimiz, dep shundaq qilduq. Rastini éytqanda, yézimizning her sahediki xizmetliri yaxshi ishlendi, nechche qétim nahiyining neq meydanliri yézimizda ötküzülüp, qérindash yézilarning öginish ülgisi bolduq. Shundaq turuqluq bir statistikini jayida qilalmay yilliq kirimni ötken yilqighimu yetküzelmisek set emesmu?
Töwende olturghanlar gerche bir — birini éniq perq ételmisimu bir — birini choqushup, parang sélishqa bashlidi.
— Qandaq gep bu, jedwelni ishlenglar, dep orunlashturdi, déginini qilsaq emdize, gépini qaranglar...
— Rast emesmu, u gepni menmu anglighan.
— Shunche ademning aldida kaniyi yirtilghudek towlisa anglimamtuq emise.
— Hay boldi qilinglar. U dégini yalghan, lékin bügünkisi rast.
Bu sözlerni anglighan Toxtishah ornidin turup qattiq warqirimaqchi boldiyu, lékin tesirining yaxshi bolmasliqini oylap, aditi boyiche gélini qirip qoyghandin kéyin, yéziliq hökümet katipi Qawul ni zal ichige sham yéqishqa buyridi. Birnechche sham xéli chong mejlisxanining u yer — bu yerlirige yanduruldi.
— Oylap baqayli, herqandaq bir ishning netijisi bolushi kérek, — dédi Toxtishah, —bizmu bir yil ishligenikenmiz, buningdin tégishlik netije qazanmisaq qandaq bolidu? Mana bu biz oylap béqishqa tégishlik mesile. Bayam qosh gümbezning boghaltiri gewdilik bir mesilini otturigha qoydi, mushula bizning xizmetke bash qaturushimizning qanchilik ikenlikini ispatlap béreleydu. Yézida yighin bolsila men "Idiyini azad qilayli" dep tekitleymen, lékin bu söz herqaysinglarning ong quliqidin kirip sol quliqidin chiqip kétidighan oxshaydu, bolmisa weziyetning arqisida qalmighan bolattinglar.
— Emise siliningche otturiche kirimni qandaq hésablaymiz?
Tosattin töwende birining ünlük towlighan awazi anglandi. Toxtishah yighin qatnashchilirigha xéli sepsilip qarighan bolsimu, lékin ghuwa yoruqluqta so'al sorighan kishini éniq perq ételmidi.
— Mana bu so'al taza jayida boldi,— dédi Toxtishah sel qiziship,— yéza a'ililirining otturiche kirimini hésablashta siler bu waqitqiche tutqa qilidighan sandin bashqa, shu a'ilide bir yilda yeydighan ashliq, kiyidighan kiyim, xejleydighan puldin bashqa yerge sélinidighan meblegh, saman, pasar, heytta öltürüp yeydighan qoy... Qatarliqlarning hemmisini hésablishinglar kérek. Shundila közligen meqsetke yételeymiz.
— Undaq japa tartquche herbir a'ilige azraqtin qoshuwetsek bolmamdu?— Tosattin biri yene warqiridi.
— Qoshuwetidighan éghildiki kala emes bu, san dégenni xalighanche qoshsang, jinayet ötküzgen bolisen maqulma?— Dédi Toxtishah,— hökümet bikardin statistika qanunini yolgha qoymighan, eger xataliq körülse béshing bilen jawab qilisen.
— Jim olturayli, yoldashlar, shangjang awal sözlep bolsun, andin pikrimizni otturigha qoyayli,— dédi töwendin biri salachiliq qilip,— kech kirip ketti. Jim olturmisaq yighin yérim kéchige qalidu.
Toxtishah üzülüp qalghan sözini dawam qildi:
— Mana bularning hemmisi idiyisining azad bolmighanliqi yoldashlar. Eger men dégen héliqi nersilerni tepsili hésablaydighan bolsaq, palan pul dégen söz. Kirim elwette ashidu — de!
— Mana bu neq gep boldi, chüshinishlik,— dédi yene kimdur biri,— biz choqum shundaq qilimiz.
— Men undaq qilalmaymen,— dédi yene biri,— yoq nersini yézip chaplap qoyghan bilen kéyin höddisidin chiqmaq tes.
— Rast deydu, men qoshulimen.
— Yéza dégende shangjangning dégini hésab...
— Hésab dep xata ishni qilghili bolmaydu — de!
— Adilliqmu bolush kérek.
— Bu adilliq emesmiken?
... ...
Toxtishah arqa — arqidin birnechcheylenning ismini chaqirip, yighin meydanini sel peskoygha chüshürdi.
— Men silerge bu toghruluq shunchilik dey, lékin shunisi ésinglarda bolsunki, biz etiyazda herqaysi mehelle komitétlar bilen mes'uliyetname imzalighan, uni hazirghiche neqleshtürmiduq, démek bu küchke ige dégen söz. Qalghinini özünglar bilinglar. Kéyinche jérimane töleydighan ish bolsa awal siler, andin kéyin men sehnige chiqimiz.
Bu siliq, emma wezni éghir söz yighin qatnashchilirini oygha sélip qoydi. Démisimu etiyazda tüzülgen toxtamda hemme ish — wézipini orunlisa bérilidighan mukapat, orunliyalmisa élinidighan jérimane éniq yézilghanidi.
Toxtishah emdi ulargha ézip — ichürüshning paydisi qalmighanliqini sézip, sel jim boluwalghandin kéyin qoshup qoydi:
— Gep shu köpchilik, yene töt kündin kéyin jedwelni seydulla zenjanggha ötküzup béringlar. Eger keynige sürsenglar her bir mehelle komitét ming yüen jérimane töleysiler. Bashqilarning bu toghruluq pikri barmu?
Yighin ishtirakchiliri déyishiwalghandekla birdek warqirashti.
— Yoq!
— Emise yighin tamam.
Mejlisxanidiki kishiler ittik ornidin turushup bir — birlirini ittiriship sirtqa chiqishti — de, yéziliq hökümet hoylisidin birdemdila közdin ghayib bolushti.

3

Toxtishah özini derwaza aldighiche ekélip qoyup qaytqan mashinisining qarisi yitküche qarap turghandin kéyin, andin deldüginip qosh qanat derwaza aldigha kélip, tüch halqini zerb bilen urdi. U bügün ichip xéli kech qaytqanidi.
— Kim?— Xéli uzundin kéyin Toxtishahning ayali Bextixanning awazi anglandi.
— Men... Men... Xotun...— Toxtishah özini tutuwélip pes awazda jawab berdi.
— Mushundaq kechtimu kélemdu kishi. Bayatin béri nede yürgen bolsila, shu yerde yétip qalsila bolmamti!
Toxtishah tiwish chiqarmay jim turuwaldi. U shu tapta özini sel bi'aram hés qiliwatatti. Shundaqtimu ayalining aldida yandurup salmasliq üchün bar amallar bilen tirishiwatatti. Hoyla ichide sapma keshning "Shipir — shipir" qilghan awazi anglinip, derwaza aldigha kélip Toxti — de, ilghüchni éliwetkendiki sharaqlighan awazi anglandi. Toxtishah shundila yénik tinip, ishikni asta ittirdi. Lékin qosh qanat ishik xuddi maysirap ketken kona juwazdek ghichirlap ketti.
— Kéchide ademni uxlighili qoymay, uyqusini buzup,— dep ghodungshidi Bextixan.
Her küni kech kelgen Toxtishah ayalining sözini anglimighan'gha sélip, ishikni yépip, ilghüchni iliwetkendin kéyin, uning arqisidin öyge kirdi. Meshte gürkirep ot köyüwatatti. Yüz watliq lampuchka öyni xuddi kündüzdek yorutuwetkenidi.
— Mushunche kech bolghuche nede yürdile?— Soridi Bextixan Toxtishah ayighini sélip kariwatqa chiqip bolghandin kéyin.
— Yézida jiddiy yighin achtim shu,— hijaydi Toxtishah,— yighinni tügitipla séni ensirep qalmisun, dep öyge kélishim.
— Haraq yighini achtim désile,— dep zerde qildi Bextixan,— bashqilar kech kire — kirmeyla öylirini tépip bolidiken, ular qandaq adem, sili qandaq?...
— Nahiyidin hakimlar chiqiptiken, yighin échip bolup birdem olturayli, dep qaldi. Hakim dégen shundaq dése yaq degili bolamdu, shuning bilen birdem hayal bolup qaldim,— Toxtishah Bextixanni qandaq inkas qayturidu, dégendek ayaligha qaridi, lékin Bextixan alliqachan yotqan ichige kirip bolghanidi. Toxtishah bu eqlige qayil bolup miyiqida külüp qoydi — de, meshning bürjikidiki cheynektin piyalige chay quyup püwlep ichishke bashlidi.
— Axiri toyilighu shu haraq dégen nijisqa,— dédi Bextixan,— mushundaq kétiwersenglar ejilinglidin burun ölisler téxi!
— Boldi, éghizingni üshshütme, buningdin kéyin diqqet qilsamla boldighu?
— Sile shu gepni méning aldimda nechche qétim dep boldila. Haraqkeshning qésimi qesem emes.
— Boldi qilsangchu, balilar anglap qalmisun,— dédi Toxtishah pes awazda.
— Anglisa anglimamdu, balilarmu zérikti silidin, boyi gha yétip qalghan qiz — oghulliri tursa, özlirini tutalmay... Ni at, ni nomus qérighanda...
Toxtishah gep — söz qilmay birdem olturghandin kéyin asta yéshindi — de, ayalining yénigha kirip uni özige qaratmaqchi bolup aldigha tartti.
— Boldi uyqulirini uxlisila, ademning uyqusini buzmay...— dep ghodungshidi Bextixan,— alem bichagh boldi.
Toxtishah lampuchkining yipini tartip chiraghni öchürüwetmekchi boldiyu, lékin bügün nechche qétim oqughan, bayam yighin'gha kirishtin ilgiri yanchuqigha séliwalghan erzname ésige kechti. "Eger waqtida erznamini éliwalmighan bolsa qandaq bolarkin?" U shularni oylawétip, tünügün nahiyining mu'awin hakimi bilen bolghan söhbet xiyalidin kechti.
— Qandaq bighem ademsiz,— dédi mu'awin hakim Yasin Chong shireni mushtlap,— mushundaq chong ish chiqsimu, men chaqirtmisam bu yerge kélipmu qoymaysiz!
— Men uqmaptimen hakim,— dédi Toxtishah kichik balidek boynini qisip,— her néme bolsa bu silining qollirigha chüshüptu, bashqa birsining qoligha chüshüp ketken bolsa...
— Buni eliwélishimmu asan'gha chüshmidi,— dédi Yasin Chong bir az yumshap,— Toxti shangjangning üstidin nahiyige jiddiy erz keptu, déwidi, puti köygen toxudek bolup qaldim. Nechche kün yélinip yürüp, men nuqta qilip tutqan, Qumbaghda qandaqla mesile bolsa özüm hel qilay, dep bashqilargha qilmighinim qalmidi, biraq siz...
— Xapa bolmisila hakim, sili méning bashpanahim, sile nahiyide bolghachqila menmu Qumbaghda ikkining biri bolup yürüwatimen.
— Gepke usta jumu siz,— dédi Yasin Chong uninggha bir tal tamaka sunup,— erznimu sizning qolingizgha tekküzdüm, biraq méningmu bashqilarning aldida qilghan wedem bar. emdi buni qandaq qilimiz?
Bu gepni anglighan Toxtishahning chirayi bir'az tatardi.
— Hélitin tatarghili tursingiz ish bar oxshimamdu?— Soridi Yasin Chong uninggha mixtek tikilip,— aningiz oghul dep tughqandikin berdemrek bolung. Konilar "Su kétip tash qalidu, osma kétip qash" dep bikar éytmighan, hemme ishni mana biz özimiz qilghandikin, yene özimiz yighishturimiz.
— Siliningche qandaq qilsaq bolar?— Soridi Toxtishah sel janlinip.
— Emdi bighemlikni tashlang shangjang. Hijayghanning hemmisi dost emes, etrapingizdikilerni obdan tallang, dost bilen düshmenni perq éting. Sizge ora kolighanlarni özingiz origha ittiring, qilche rehim — shepqet qilmang. Bu shundaq jahan shangjang. Eger özingizni oylisingiz qedemni puxta élip, etrapingizdikilerni obdan köziting, qilchimu sewenlik ötküzmeng uqtingizmu?
— Uqtum... Uqtum hakim... Siliningche bu ishni...
— Xatirjem bolung, bu ishni menla yughushturuwétey. Bir — ikki künni ötküzup "Men tekshürup kördüm, töhmet iken" depla qoysam ish tügeydu.
— Qolliridin kelgendikin yaxshiliqlirini untumaymiz juma hakim...
— Boldi, quruq gepni qoyung, siz diqqet qilidighan bir ish bar.
Hakim emdi bir mexpiyetlikni éytmaqchi bolghandek Toxtishahning qoliqigha pichirlidi. Toxtishah uning geplirini anglap arqa — arqidin béshini lingshitti...
Tamaka qalduqining qolini köydürüshi bilen Toxtishah chöchüp ketti — de, tamaka kötikini yerge atti.
— Yaq, undaq qilma... Bolmaydu...
Toxtishah ayalining jöyligen awazini anglap, uninggha qaridi.
Bextixan échilip qalghan yotqinidin béshini chiqirip, bayamqi gépini yene bir tekrarlighandin kéyin yénik pushuldap uyqusini dawam qildi. "Qara basqan oxshaydu" dep oylidi Toxtishah yotqanni tüzeshtürüp qoyuwétip,— bu ayal dawamliq jöylüydighan bolup qaldiya... O...
Toxtishah ayaligha qarighansiri bir qismila bolup qaldi. Uning yéshigha mas kelmigen sémizliki uni xéli chong körsitip turatti. " Yep — ichishnila bilidu, figurigha peqet diqqet qilmaydu. Qiriqqa bara — barmayla toxu séwitige oxshap qaptu mana... Héch bolmisa Jennetxanchilik bolsimu kashki.. Jennetxan ajayip xotun jumu, ademni kütüshni, erning könglini élishni bilidu. Büchu? Yattila xorek tartip... Isit, shu chaghda ashu ishlar yüz bermigen bolsa, Jennetxan méning bolatti. Köygen otunning küli qalghinigha oxshash yürektiki jarahet yillar ötkensiri küchiyidikenki, hergiz yoqalmaydiken. Adem herqandaq zerbige berdashliq béreleydiken. Lékin, öz ömride pushayman qildurghan ishni peqet untuyalmaydiken..." Toxtishah éghir uh tartip yene bir tal tamaka tutashturdi. Chünki, uning yashliq dewridiki özini da'im azabqa salidighan ishlar köz aldigha kéliwalghanidi.


4

Bir a'ilidiki töt balining kichiki bolghan Toxti nahayiti eqilliq, chéchen bala idi. Rehmetlik Na’ib aka balijanliq adem bolushigha qarimay, teqdir uning aldinqi üch perzentini dergahigha sörep ketti. Na'ib aka yüriki yighlisimu zorigha külüp, kündüzdiki éghir emgek, etigenki dolqunda eng aliy yolyoruqqa jür bolup, qedinas hemrahi bilen bu dunyagha ümid — ishench baghlap, kün ötküzüwatatti. Ene shu künlerde uning yene bir yürek parisi Toxti bu dunyagha köz achqanda, u qewetla xushal bolup ketkenidi.
— Xudayim ümid chirighimiz öchkende, bu balini bizge nésip qildi. Allata'alaning himmitige ming qetre shükri,— dégenidi Na’ib aka tughut anisining "Bala oghulken, mubarek bolsun" dégen sözini anglap,— qérip qalghanda yantayaq bolidu. Qiz tughulsa ayaq — qoshuq, oghul tughulsa zémin titrermish, bu balam xasiyetlik künlerde dunyagha köz achti. Choqum bext — teliyi ongdin kélidu.
Shuningdin kéyin bu ghéribane képidin anche — munche külke awazliri anglinidighan boldi. Ashu yillarda dash qazanda künde qaynap turidighan umach teqsim qilin'ghanda tebi'iy halda Na’ib aka bilen ana, balini toyundurup bolghandin kéyin andin özliri qachini qoligha élish adetke aylan'ghanidi.
Künler bir — birini qoghliship, Toxti mektep yéshigha toshqanda Na’ib aka oghlini mektepke berdi. U chaghlarda oqughuchilar etidin kechkiche üzünde yadlash bilen meshghul bolsimu, lékin Toxti herhalda öz sawatini chiqiriwalghanidi.
— Kéyinche méning bu oghlum katta adem bolidu,— d éytti Na’ib aka Toxti uzun — uzun üzündilerni yadlap bergende,— menmu mushu balichilik chighimda balamchilik birnerse yadliyalmayttim. Kéyinche birer yurtqa bashliq bolup qalamdu téxi...
Na'ib akining öyi de oghlini Toxti padishah dep erkilitishi, Toxtining tengtüshliri uni zangliq qilip Toxtishah déyishliri bilen waqit ötkensiri "Shah" dégen söz uning ismining keynige möhür basqandek ornapla ketti.
Toxtishah toluqsiz ottura mektepni püttürgende, "Medeniyet inqilabi" yuqiri basquchqa kötürülgenidi. Mekteplerde oqush toxtap, oqutquchilar tartip chiqirilip, küresh — pipen'ge séliniwatatti. Toxtishah bashqa sawaqdashliri bilen öz mehellisidin 20 nechche kilométir yiraqliqtiki qumtugh dégen yerge qayta terbiye üchün atlandi. Qumtugh ismi — jismigha layiq qumluq idi. U yer — bu yerde ösken yolghun, yantaq, qomushni hésabqa almighanda közge chéliqidighini peqet köz yetküsiz qum barxanliri idi. Kündilik japaliq turmush gheyriti üstün, shija'iti urghup turidighan ziyaliy yashlarni "Qorqitalmidi" ular boz yer özleshtürüp, bu yerni heqiqiy körkem, güzel makan qilip qurup chiqish üchün özlirini atiwétishkenidi. Emma, rehimsiz tebi'et ularning iradisige baqmidi. Sella shamal chiqsa qumlar uchushup, közni achqili bolmaydighan bu qumluqta ular teyyar qilghan nechche yüz mo yer bir qétimliq boranda qum astida qaldi, nechche on métir chongqurluqta kolan'ghan quduqtin bir témimmu su chiqmidi. Shuning bilen gungshé inqilabiy komitéti ularni bu yerdin qayturup keldi. Shu jeryanda put — qolining chaqqanliqi, quliqining yumshaqliqi bilen inqilabiy komitétning mu'awin mudirigha yéqip qalghan Toxti gungshéda alaqichilikke tallandi.
Toxtishahning künde qilidighan ishi xet — chek tarqitish, dadüylerge uqturush yetküzüsh idi. U bezide pütün yézini bir aylinip kélip, uh demeyla ikkinchi uqturushni élip yürüp kétetti. Shundaqtimu inqilabiy gheyriti yuqiri bolghachqimu yaki shija'iti urghup turghachqimu qishni soghuq, yazni issiq démey chapatti.
Uning hélimu yadida, shu küni u etigenlik chéyini emdila ichishke olturghanda inqilabiy komitét katipi bir tutam uqturushni uning qoligha tutquzdi.
— Hazirla tarqitiwet, chüshtin kéyin jiddiy yighin échilidu.
Toxtishah yéza da'irisini piyade bir aylinip, uqturushni tarqitip bolghanda chüsh bolghan, u harghinliq, achliq, ussuzluq derdidin xélila hérip qalghanidi. Shunga, yolni qisqartish üchün étizliqlardin, qomushluqlardin udullap méngip bir döngning baghrigha chiqti — de, döng baghridin élin'ghan ériqta shildirlap éqiwatqan suni körüp bek xushal bolup ketti. Suni qan’ghuche ichti.
— Haw... Haw...
U bir itning qattiq hawshighan awazi bilen ornidin chachrap turup ketti. Uningdin sel nérida, égizlikte ösken yulghun tüwide oruqluqidin söngekliri körünup qalghan bir it hedep qawawatatti. Del shu chaghda uning sel néridiki — döngning yan baghridiki gemidin bir qiz chiqip itqa warqiridi.
— Chagh!...
It igisining awazini anglap jimip qaldi. Toxtishah qizning özige qilghan yaxshiliqigha rehmet éytmaqchi bolup uninggha qaridi — de, heyran bolup turupla qaldi. 17 — 18 Yashlardiki bughday öng bu qiz qizil chittin uzun köynek kiyiwalghan, köyniki nechche yerdin her xil yamaq sélin'ghinigha qarimay pakiz yuyulghanidi. Béshidiki yéshil yaghliqi bilen köyniki uning chirayigha maslashqan bolup, uni téximu chirayliq, jezbidar körsitip turatti. Lékin, putigha ayagh kiymigechke döngning issiq topisi putini köydürgen chéghi, demmu dem putini yötkep turatti.
— Qorqup kettingiz — he! Bu seg (izahat: seg — it dégen söz) shundaq eski, öyimizning etrapigha adem yolatmaydu,— dédi qiz sel xijil bolghandek yerge qarap.
— Diqqetsiz tursam qawap saldi, tuyuqsiz bolmisa ittinmu anche qorqup ketm éyttim,— dédi Toxtishahmu sel jiddiyliship.
— Emise xapa bolmaysiz — he,— dédi qiz etrapigha bir qariwétip,— seg dégenning yüzide tüki bar, adem tonumaydu.
Toxtishah qizning gépige jawab bermey, uning chirayigha yene bir ret qaridi, u shunche tonush köründi lékin bu qizni burun bir yerde körgenlikini esliyelmidi.
— Siler bu yerge kélgili xéli uzun boldimu?— Soridi Toxtishah qizdin.'
— He'e, xéli uzun boldi,— dédi qiz,— besh — alte aydek boldimikin.
Shu chaghda döngning u qétidin ayagh tiwishi anglandi. It yene qawidi.
— Dadam kelgen oxshaydu,— dédi qiz arqisigha qarap qoyup,— téz keting, u sizni körüp qalsa bolmaydu.
Qiz sözini tügetti — de, keynige örülüp bir nechche qedem méngipla gemige kirip ketti. Toxtishahmu emdi bu yerde turushning artuqche ikenlikini hés qilip, yéziliq inqilabiy komitétqa qarap yol aldi.
Shuningdin kéyin Toxtishah bu döngning baghrigha ikki — üch qétim kelgen bolsimu, lékin her qétimda uni héliqi qiz emes, it qarshi aldi. Shundaqtimu Toxtishah özi ismini soriwalmighan bu qiz bilen körüshüsh istikide idi. U qizni némishqidur séghinatti, körgüsi kéletti, biraq némishqa shundaq bolidighanliqini héch bilelm éytti.
Shu yili bughdayning dan süyi bériliwatqan chaghda, Toxtishah düylerge uqturush yetküzüp bérip bolup yene shu döng baghrigha etey bardi. Bu qétim qiz héliqi ériq boyi da kir yuyuwatatti.
— Haw... Haw,— Toxtishah qizning pütün ishtiyaqi bilen kir yuyuwatqanliqini körüp, itni doridi. Qiz ornidin chachrap turup ketti.
— Way, anam...
— Boldi qorqmang, bu men,— dédi Toxtishah ittikla.
Qiz özidin anche yiraq bolmighan jayda turup, külüwatqan Toxtishahni körüp, meydisini ching bésiwalghan qolini peske chüshürdi.
— Ejeb qorqitiwettingiz,— dédi qiz yene zongziyip olturuwélip.
— Qarap tursam öz ishingiz bilen bolup kettingiz, shunga...
Qiz yene kir yuyushqa bashlidi. Toxtishah uninggha birdem qarap turghandin kéyin, soridi:
— Siler bu yerlik emes oxshimamsiler — he!
Qiz uninggha ittik qaridi — de, buni némishqa soraysiz dégendek boynini egdi.
— Bu yerdikilerni obdan tonuymen, qarisam silerni körmeptikenmen, shunga sorighim kélip... Xapa bolmang jumu, shundaqla sorap qoydum.
— Némishqa xapa bolghudekmen,— dédi qiz uninggha illiq tebessum bilen qiya béqip,— biz bu yerlik emes.
— Qandaq bolup bu yerge kélip qaldinglar?— Aldirap soridi Toxtishah.
— Dadamni bay déhqan dep tartip chiqirip, awwal Qoshbulaqqa, andin bu yerge ekélip qoyushtighu,— dédi qiz sel meyüs halda.
— Öyingizde yene kimler bar?
— Dadam bilen ikkimizla bar. Anam birnechche yil burun qaza qilip ketken,— qizning közide yash tamchiliri lighirlidi.
— Boldi, könglingizni yérim qilmang, qazagha riza bolmay amal yoq,— dédi Toxtishah qizgha teselli bérip,— he rast, ötkende ismingizni soriwalmaptimen, kéyin nechche qétim keldim, siz yoq. Bügün'ghu ismingizni éytip béridighansiz?
Qiz Toxtishahqa bashtin — axir sinchi neziri bilen qarap chiqqandin kéyin dédi:
— Ismim Jennetxan, sizningchu?
— Toxtishah.
— Ismingiz ejeb chirayliqken.
— Boldi maxtimang...
Ular uyan — buyandin xéli uzun paranglashqandin kéyin, Toxtishah kétishke temsheldi.
— Buningdin kéyin sizni izdep kelsem öyingizdin chiqarsizmu?
Qiz Toxtishahning so'aligha jawab bermidi. Toxtishah qizdin éniq jawab alalmighan bolsimu, lékin "Jawab bermigini maqul dégini" dep chüshinip, öziche xushal bolup ketti.
Shuningdin kéyin Toxtishah Jennetxanning képisining yénidin néri kételmeydighan bolup qaldi. Öyde uning dadisi Bekri Sepra bolmisila ular xéli uzun paranglishatti.
— Manga tégemsiz?— Dédi Toxtishah bir küni tosattinla,— men sizni yaxshi körüp qaldim.
Jennetxan bu gepni anglap hüppide qizardi — de, ikki qoli bilen yüzini tutuwaldi.
— Bu xapa bolidighan gep emes Jennetxan, meyli bügün, meyli ete méning, sizning péshanimizde bar ish bu. Ezeldin oghul chongaysa öylinip, qiz chong bolsa yatliq bolup kelgen. Shunga...
— Qélin, dégen gépini...— Jennetxan uninggha domsaydi,— gep dégenni chirayliqraq démemtiki...
— Iza tartipsiz — de, Jennetxan,— dédi Toxtishah uning qolini tutuwélip,— démek maqul boldingiz.
Jennetxan qolini tartiwalmidi. Shu tapta Toxtishahning pütün bedinide tok soqqandek bir xil sézim peyda bolup özini tutuwalalmay qaldi — de, Jennetxanni baghrigha mehkem basti. Shu kündin kéyin ular köp qétim üchrashti. Toy qilishqa wede qilishti, lékin...
Shu künlerde inqilabiy komitétning mudiri Yasin Chong uninggha bölekchila yéqinchiliq qilidighan bolup qalghanidi. He désila uni yatiqigha chaqiriwélip, uyan — buyandin parang séliship olturatti. Bezide toxtshahning ichmeymen déginige unimastin ikki — üch romka ichküzüpmu qoyatti.
— Bu dégen oghul baliliqning nishani juma uka,— déytti Yasin Chong sel qizishiwalghandin kéyin,— oghul bala dégen dunyadiki ishning hemmisini qilip béqish lazim, bolmisa uning ayal kishidin néme perqi qalidu?
Toxtishah uning sözige heyran bolghandek qarap olturatti. Yasin Chongning bu yézida sür — heywisi bar idi. Shundaq bir ademning, yene kélip bu yézidiki tötning biri, gungshé inqilabi komitétining mudiri Yasin Chong ning özige néme meqsette bundaq yéqinchiliq qilidighanliqini Toxtishah chüshenmisimu uningdin özini qachurup yürüshke ajizliq qilatti.
— Yéshingmu bir yerge bérip qaldi, emdi öylinishning koyigha chüshseng bolar,— dédi bir küni Yasin Chong Toxtishahqa,— bundaq saltang yürüwerseng qamlashmas, qandaq könglüngge pükken birer yéring barmu?
Bu gepni anglap, Toxtishah néme dep jawab bérishni bilmey qaldi. U bar dése aqiwetning qandaq bolidighanliqini bilméytti. Shunga, közini yumupla yalghan éytti.
— Yoq.
Yasin Chong béshini lingshitip birdem oyliniwalghandin kéyin sériq xizmet somkisidin ikki tal jedwelni élip uninggha tenglidi.
— Buni bügündin qaldurmay toshquzup, manga ekirip ber. Biz séni közitiwatqili xéli boldi. Xizmetni estayidil ishleydikensen, biz séning partiyige eza bolushunggha qoshulduq.
Toxtishah bundaq bolushini esla oylimighanidi. U nechche qétim partiyige iltimas yazsam méni qobul qilarmu, dep oylighan bolsimu, lékin özide ishench bolmighachqa, iltimas yazmighanidi. Shunga, bu gepni anglap sel heyran bolghan bolsimu lékin Yasin Chong uzatqan jedwelni ittik qoligha aldi.
Aridin ikki kün ötüp, rast dégendek Toxtishah partiye ezasi boldi. Shu küni qesem bérishtin kéyinla, Yasin Chong uni ishxanisigha chaqirtti.
— Bügün séning chong ishing ongushluq hel boldi,— dédi ishxanida uyan — buyan méngip,— emdi yene bir chong ishing bar, umu bügünla hel bolmaqchi, qandaq, pikring barmu?
Toxtishah Yasin Chong dégen ishning qaysi ish ikenlikini qiziqip soridi.
— Aldirima, hazirla deymen. Qoshulidighansen?— Dédi u yene xupsenlik bilen.
— Sili méni yaman yolgha bashlimayla Jürün, men sili dégen qaysi ishqa bu waqitqiche "Yaq" dep baqqan,— dédi Toxtishah.
— Hebbelli, emdi mana oghul balidek gep qilding,— dédi Yasin Chong,— démekchimenki, bügün séning toyung bolidu, biz séning toyungni qilip qoymaqchi, yene kélip, bu yerde hemmidin chirayliq qizgha.
Toxtishahning yüriki güpüldep soqup ketti.
— Boldi, emdi artuqche oylanma, teyyarliq qilimen, depmu aware bolma, men sen üchün hemme teyyarliqlarni qilip qoydum. Bügün Bextixan bilen ikkinglarning toyini qiliwetsekla bolidu.
Toxtishah Bextixanni tonuytti, tonuyttila emes, xéli obdan biletti. Gungshéning bu ayallar mudiri wah dep ketküchiliki yoq bolsimu, lékin herhalda yaman emes idi. Burun Toxtishah gungshégha yéngi kelgende bashqilardin "Yasin bilen Bextixanning xupiyane ishi bar" dep anglighanidi. Lékin, u shunche diqqet qilghan bolsimu bundaq ishni bayqimighanidi. Mana emdi bügün u néme déyishini bilmey qaldi. Shu tapta Jennetxan uning köz aldigha keldi. "emdi Yasin Chonggha néme dep chüshendürüshüm kérek,— dep oylidi Toxtishah,— bu adem manga xélila köyinidu, hazirqi waqitta pütün gungshéda uning dégini dégen, qilghini qilghan. Bu ademge héchkim chish yérip birnerse dep baqqan emes. Hélighu aldidiken, keynide mundaqla paringi bolup qalsa, shu ademni bir éghiz gep qilghinigha pushayman qilduruwétidu. Eger men yaq désem qandaq bolar? Uning üstige bügün partiyige kirdim, bundaq chaghda... Bu ishlarni Jennetxan'gha qandaq chüshendürermen... Jennetxan méni qandaq oylap qalar?..."
— Ejeb zuwan sürmeysen'ghu yigit, boldi, yoqilang xiyalni az qil,— dédi Yasin Chong uning mürisige yénik shapilaqlap,— baya özüngmu qoshuldung, emdi ikkilinishning orni qalmidi, bügünla toy qiliwetsek, desmayiliringni birnechche kün'giche toluqliwalsang bolidu. Mange emdi chiqayli.
Yasin Chong uning qolidin tartip, gungshéning mejlisxanisigha élip chiqti. U yerde on nechche adem ularni saqlap turatti. Toxtishah mejlisxanigha kiripla, özige mixtek qadilip turghan Bextixanni körüp sel hoduqti. Bextixan bashqa waqittikige qarighanda xélila köngül qoyup yasan'ghan, taran'ghan bolsimu, lékin bügün közliridin bir xil soghuq nur chaqnap turatti.
— Yoldashlar, bügün gungshémizda bir türküm munewwer yashlar sherep bilen partiyige kirdi,— dédi Yasin Chong munberge chiqip gélini qirip qoyghandin kéyin,— bu gungshémiz tarixida bir chong ish. U ishqa qoshulup yene bir chong ish bolmaqchi. Bu bolsimu Toxtishah bilen Bextixanning toyi , qéni köpchilik, bulargha bext tileyli.
Mejlisxanidikiler bu gepni anglap sel heyran qalghan bolsimu, Yasin Chong ning chawak chalghanliqini körüp ularmu chawak chélishti. Yasin Chong chawak Toxtighandin kéyin bu toyning addiy — sadda ötküzülüshining ijtima'iy tesirini birhaza chüshendürgendin kéyin Toxtishah bilen Bextixanni awwal mawzedungning résimige, kéyin bir — birige tezim qildurup toy murasimini tügetti.
Shu küni Toxtishah xuddi chüsh körgendek bolup qaldi. Ishiney dése téxi, ishenmey dése téxi... U xéli köp oylandi, Jennetxandin xiyalen epu soridi. Axir teqdirge ten bérip re'alliqqa boysundi...
Toy bolup ikki — üch ayghiche Toxtishah Jennetxan bilen körüshelmidi. U bir küni héliqi döng tüwige kélip qaldi. Bu chaghda Jennetxan bir kona taghardiki tézekni yüdüp qarshi tereptin kéliwatatti. U özige qarap turghan Toxtishahni körüp ittik öy terepke mangdi.
— Jennetxan toxtang, dédi Toxtishah aldirap,— méning sizge deydighan gipim bar.
Jennetxan ornida toxtap, Toxtishahqa obdan bir qariwalghandin kéyin dédi:
— Manga deydighan gépingiz alliburun tügigen'ghu deymen.
— Yaq... Yaq... Siz méni xata chüshiniwatisiz Jennetxan. Men sizni heqiqeten söyettim, lékin bu ish tasadipiy bolup qaldi. Manga qarang, méni toghra chüshining, bolmisa...
— Boldi, emdi chüshendürimen, dep aware bolmang, men hemmini anglidim. Yéqinda gungshé bashliqi — emeldar bolupmu qapsiz. Xizmitingizni yaxshi ishleng. Buningdin kéyin méni izlep kélimen démeng, ayalingiz bar ademsiz, u körüp emes, anglap qalsimu, her ikkilimizge yaxshi kün yoq.
— Ikki éghiz gépimni anglisingizchu,— dédi Toxtishah yalwurup,— men rast dewatimen. Ayalimgha peqetla könglüm yoq, emma hazirla qoyup bérelmeymen. Siz manga ishensingiz, yene ikki — üch aydin kéyin, uni choqum qoyuwétip, sizni emrimge alimen.
Jennetxan Toxtishahning sözini anglap, uni mensitmigendek miyiqida külüp qoydi — de, öshnisidiki tagharni sel yuqiriraq kötürüp qoyup dédi:
— Biz bu gepni xéli burunla déyiship bolghan Toxtaxun, emdi mumkin bolmaydu. Men gerche sawatsiz bolsammu, aq — qarini perq ételeymen. Siz hazir hökümet adimi, gep — sözingizge diqqet qilmisingiz bolmaydu. Yene kélip men dégen bay déhqanning qizi, sinipiy terkibimiz bir emes. Shunga, buningdin kéyin méni tembet (izahat: tembet — yerlik shiwe, peqet dégen ménide) izlep kélmeng...
Jennetxan sözini tügitipla ittik qedemler bilen méngip ketti. Toxtishahning uni chaqirip, Toxtitip, birdem paranglashqusi bar idi. Lékin, Jennetxanning ademni qayil qilidighan orunluq sözliri Toxtishahni sel oylandurup qoyghanidi. "Bicharige heqiqeten uwal boldi. Men uninggha yüzsizlik qilmasliqim, uning semimiy, sap qelbini chüshinishim kérek idi, lékin men undaq qilalmidim, Jennetxaning ümidini yerde qoydum. U néme dése heq. Men uning sözlirini toghra chüshinishim kérek. Jennetxan toghra éytidu. Hazir men ayali bar adem. Eger Bextixan bu ishlarni körüp emes, anglap qalsimu, alemni — malem qilishtin yanmaydu...— dep oylidi Toxtishah,— eng yaxshisi birer kim körüp qalghuche bu yerdin kétey..."
Shuningdin kéyin üch — töt yilghiche Toxtishah Jennetxanni uchritalmidi. Nurghun qétim xizmette ongushsizliqqa uchrighanda yaki Bextixan bilen takalliship qélip, köngli parakende bolghanda, Jennetxanning öyi bolmish geme aldigha kélip, tamaka chekkiniche zangiqini yölep olturup kétetti. Démisimu u Bextixan bilen herhalda xéli yaman emes ötüwatqan bolsimu, lékin Jennetxanni üzül — késil untup kételmigenidi. Lékin, kéyin teqdir ularni tar yolda uchrashturup, menggü ayrilmas qilip qoydi.
U Toxtishahning mu'awin gungshé bashliqliqigha emdila östürülgen waqitliri idi. Toxtishah gungshé partkomining qarari boyiche, birnechche ademni bashlap, Oybagh dadüyide yerlerni kötüre bérishni sinaq qilishqa bardi. U birnechche kün teyyarliq xizmetlirini ishlep, barliq nopuslarni tizimlatquzup, nopusqa toghra kélidighan yerlerni hésablawatqanda, ishxana sirtidin allikimlerning warang — churungi anglandi. Dadüy bashliqi aldirap ishikni échip warqiridi.
— He, néme gep emdi? Boshraq towlisanglarchu. Biz bu yerde kichik balilardek öy tutup oynawatmaymiz, xizmet qiliwatimiz, xizmet, uqtunglarmu?...
Sirttiki warang — churung qaynawatqan qazan'gha su quyghandek birdinla bésiqqan bolsimu, lékin birdemdin kéyin birsining ünlük awazda:
— Méning yer teqsim qilishqa pikrim bar dadüyjang, bashqilardin anglisam, méni bir nopus dep tizimlapsiler. Ayalim adem emesmiken, u nan yep, su ichmey, hawa yep, boran kékiremdiken?...— dégen awaz anglandi.
Ishxanida hemme gepni anglap olturghan Toxtishah ishik yénidila turghan mehelle komitét mudirigha héli gep qilghan ademni kirgüzüwétishni éytti. Uzun ötmey, yüzlirini qoyuq saqal — burut qaplap ketken, gazir közliridin bicharilik chiqip turidighan, béshidiki telpikining möyliri üzül — késil daslinip ketkechke, oruq chirayi külkilik haletke kélip qalghan biri ishxanigha kirip, hemmeylen'ge ittik bir qarap chiqqandin kéyin, ishikning tüwidiki orunduqta lasside olturup, yanchuqidin purliship ketken gézit qéghizini élip, "Sharttide" yirtti — de, tamaka xaltisidiki moxurkidin azraq quyup, moxurka orap tutashturdi.
— Baya sirtta towlighan senmu?— Dédi Toxtishah awazini imkan qeder siliq chiqirishqa tiriship,— némishqa bu yerni qalaymiqan qilisen. Herqanche gep bolsimu, ishxanigha kirip déseng, bar meslihet bilen bir ish qilimiz emesma!...
Héliqi adem moxorkini qénip— qénip bir — ikki qétim ichige tartip, isini küch bilen püwliwetkendin kéyin jawab berdi.
— Men qalaymiqanchiliq chiqarmidim Shejang, ishni térighan mushular,— u ishxanidiki dadüy kadirlirini közi bilen sheretlidi,— nechche qétim ayalimni nopusqa élinglar, dep yalwurdum, lékin bular bay déhqanning qiziken, nopusqa élishqa bolmaydu, dep unimidi. ötken yili hemme ademning qalpiqini éliwetti. emdi nopusqa alar, dep barsam, esli nopusi bar yerdin xet ekel, dédi. Maqul dep déginini qildim, lékin mana bügün, mana ete dep yürüp hazirgha keldi. Bashqilardin anglisam, yerlerni a'ililergiche hödde béridiken, lékin ayalimning nopusi bu dadüyde bolmighachqa, yer bermeydiken. Shunga, axsham boghaltirgha chirayliq gep bilen désem, bu yuqirining qarari, men özgertelmeymen. Nopusi qeyerde bolsa, shu yerdin yer bérilidu, deydu. Shunga, silini gungshédin keptu, dep anglap, derdimni eytay, dep kelsem, bizning etret bashliqi "Sanga bu yerde néme bar, mang öyüngge ket. Shejangning sen bilen körüshidighan waqti yoq" dep kirgili qoymidi. Shuning bilen...
Toxtishah buni anglap sel te'ejjüplendiyu, lékin bashqilar bar yerde artuqche söz qilishning bi'ep ikenlikini hés qilip, udulla soridi.
— Isming néme?
— Qadiraxun, mehellidikilerning hemmisi méni Qadir Yorgha dep chaqiridu.
— Mundaq bolsun Qadiraxun,— dédi Toxtishah uning ozayigha bir qétim sepsélip chiqqandin kéyin,— bayam dégenliringning hemmisini men anglidim. Yer teqsim qilish siyaset boyiche élip bérilidu, héchkimning siyaset bilen oynashquchilik bingsisi yoq. Ayalingning kélip chiqishi meyli qandaq bolushidin qet'iynezer, hazir mushu mehellide bolghaniken, choqum yer teqsim qilinidu. Sen öyüngge xatirjem kétiwer, hazir téxi konkrétni ishlarni muzakire qilmiduq. Partiye yacheykisidikiler bilen meslihetliship, qarar chiqarghandin kéyin, andin séni chaqirayli, bolamdu?
Buni anglighan Qadir Yorghining tatirangghu chirayida xushalliq jilwisi eks etti. Ornidin turup qolidiki tamakini tashlighandin kéyin, béshini sel egip:
— Maqul Shejang, men sili néme désile, shuninggha maqul deymen. Bolsa méning ishimni hel qilip qoysila, mendin yanmisa, Xudayimdin yanar jénim Shejang,— dédi.
Qadir Yorgha bu geplerni shunchilik tézlikte bir yolila dewetkendin kéyin, ishxanidin chiqip ketti. Toxtishah ishxanidikilerge qariwalghandin kéyin, dadüy bashliqidin soridi:
— Bu ish rast shundaqmu?
Dadüy bashliqi sel iztirabqa chüshkendek qimirlap qoyup jawab berdi:
— Rast shundaq Shejang. emdi bizdimu amal bolmidi. Bolmisa, Qadir Yorghining ishini hel qilip qoyghimiz bar.
— Dadüy de bundaq a'ililerdin xéli köpmu?
— Yaq, peqet shuning a'ilisila.
— Emise asan gepken'ghu, u ayal gungshégha bérip munasiwetlik resmiyetlerni béjirip kelse, nopusqa élip yer bersenglar bolidighu,— dédi Toxtishah,— bu prinsipqimu toghra kélidighan ish.
Dadüy bashliqi némishqidur ishxanidikilerge yer astidin qariwalghandin kéyin, pes awazda éytti:
— Yézidin béjiridighan resmiyetlirini béjirip bolghan, emma ...
Bu geptin birer sirni chüshen'gen Toxtishah gep kolashning bi'ep ikenlikini hés qilip, ishxanidikilerni öz ishini dawamlashturushqa buyrudi.
Etisi Toxtishah dadüy bashliqi bilen étizliqlarni aylinip kétiwétip tuyuqsiz soridi:
— Tünügün ishxanida Qadir Yorghining gépini dewétip, axirini üzüp qoydingiz, néme ish idi? Qéni bir anglap baqay, bu yerde ikkimizdin bashqa adem bolmighandikin, hemmini deng.
Dadüy bashliqi bu mu'awin gungshé bashliqining tünügünki ishini yene tilgha alidighanliqini, yene kélip ching yerdin tutuwalidighanliqini oylapmu baqmighanidi.
— Méningmu hemme ishlardin toluq xewirim yoq, lékin Hashim Shuji nopusqa élishqa bolmaydu, dep unimidi,— dédi dadüy bashliqi,— bolmisa Qadir Yorgha yawash adem, kichik bala ishqa buyrusimu maqul dep mangidu.
Toxtishah buni anglap sel qiziqip qaldi — de, yene soridi.
— Uning ayali qaysi mehellidinken?
— Uni taza uqup ketmeydikenmen,— dédi dadüy bashliqi bir némini xiyal qilghandek,— bashqilardin anglisam, u ayalning burun nahiye bazirida öywaqisi barmishken, kéyin dadisi bay déhqan qilip bikitilip, Qumtugh qa tarqaqlashturuwétilgenmish. Kéyin néme sewebtindur yene Yésmaqdong ge (izahat: yesmaqdong — yer nami) ekélip qoyuptimish. Shu arida dadisi qaza qilip kétiptudek. Mehellidiki bezi kishiler bu ishtin xewer tépip, Qadir Yorghigha chétip qoyuptu. Bu ishlarghimu nechche yil boldighu deymen.
Bu geplerni anglighan Toxtishah te’ejjüplendi. "Qadir Yorghining ayali Jennetxanmidu? Dadüy jangning sözi bilen burun Jennetxan dep bergen ishlar ejeb udul kéliwatiduya... Ya u bashqa ayalmidu. Birnéme dep bolmaydu. Awal bir bérip baqaymikin bolmisa..." Toxtishah öziningmu némishqa Qadir Yorghining ayalini körüp baqqusi kelgenlikini bilméytti, shundaqtimu nechche yildin buyan azablap kelgen tuyghu uni shu xiyalgha kélturup qoyghanidi.
— Qadir Yorghining öyige bérip baqamduq?— Dédi dadüy bashliqigha,— öyi yiraq emestu?
Dadüy bashliqi uning sözini anglap Toxtishahning chirayigha qarighan bolsimu, lékin bashqiche bir xil alametni körmigendin kéyin, bishini lingshitti.
Ular étizliqtin chiqip, mehelle yolini boylap, kentning chétige chiqqandin kéyin, dadüy bashliqi bir öyni körsetti.
— Mana mushu öy...
Toxtishah qomush bilen chétilip kakil lay bilen suwalghan, bir terepke qiysiyip qalghachqa, nechche yerdin térek qoyulghan öyge qarap, éghir uh tartti. Uningghiche ishik tüwige bérip bolghan dadüy bashliqi towlidi:
— Qadir Yorgha, hey Qadiraxun...
Xéli uzundin kéyin, öyning ishiki échilip, bir ayal chiqip keldi — de, dadüy bashliqigha égilip salam qilghandin kéyin Toxtishahqa salam qilish üchün buruldiyu, toxtap qaldi. Toxtishahmu bu ayalni körüpla tonup bolghanidi. "Jennetxan, qilche xatasi yoq, u Qadir Yorghining ayali iken — de!"
— Qadir Yorghining héliqi gépini qilghan ayali shu,— dédi dadüy bashliqi Toxtishahqa qarap,— ismi Jennetxan.
— He... He...— Dédi Toxtishah aranla,— tünügün gépini qilghan ayal müshüken — de.
— Del özi shu Shejang,— dédi dadüy bashliqi,— qaltis ish qilidighan ayal bu, japadin qorqmaydu, lékinze...
— U ishlar ongshilip kétidu,— dédi Toxtishah Jennetxandin közini üzüp,— bügün kechtila bu ishni muzakire qilip békiteyli, qalghan ishlarni asta — asta bir terep qilarmiz.
— Qadir Yorgha yoqmu?— Soridi dadüy bashliqi Jennetxandin.
— Yoq, etigenla chiqip ketken, belkim birdemdin kéyin kélip qalar,— dédi Jennetxan pes awazda.
— Kelse bizni keptiken, dep qoyung emise,— dédi dadüy bashliqi,— waqtimiz chiqsa yene kélimiz.
— Ishik tüwige kelgendikin, chay bolsimu ichip mangsila bolmamdu, silidek ademning puqraning öyige kelmiki asan emes,— dédi Jennetxan Toxtishahqa leppide qarap qoyup.
— Boldi rehmet, könglingiz tégil boldi. Biz yene kélimiz emesmu,— dédi dadüy bashliqi.
Shu tapta Toxtishahning öyge kirgusi, Jennetxan bilen birdem paranglashqusi bar idi. Lékin, dadüy bashliqini bashqiche oygha sélip qoymasliq üchün, özini tutuwaldi — de, Jennetxan'gha obdan bir qariwélip, dadüy ishxanisi terepke qarap mangdi.
— Qadir Yorgha xéli ongluq adem,— dédi dadüy bashliqi yolda kétiwétip,— xet sawatimu bar. Alte — yette yil ilgiri nomur xatiriligüchimu bolghan, lékin Hashim Shuji uninggha öch chiqip qaldighu tang.
Toxtishah ündimey mangdi. Uning tinchliqi yoqalghan, Jennetxanning bayamqi turqi uning ichini siyrildughanidi. "Bichare, téxiche turmushning xowluqini körmey yürüptu — de, uninggha heqiqeten uwal boptu, yene qachan'ghiche shundaq yürer?..."
Shu küni kechtila Toxtishah dadüy kadirliri yighinida, Jennetxanning nopusini élish we tégishlik yer bérish toghrisida hemeylenning qoshulushini qolgha kéltudi. Aridin ikki hepte ote — ötmey, orun tutup yétip qalghan dadüy kassirining ornigha Qadir Yorghini waqitliq kassirliqqa qoydi.
Toxtishah Oybaghdiki xizmitini axirlashturup, "Ete gungshégha qaytimen" dégen küni Qadir Yorgha uni öyige teklip qildi.
— Anglisam ete kétidikenla Shejang. Manga köp yaxshiliq qildila, burunla öyge bir qichqirish niyitim bar idi, purset bolmidi. Bügün kechte öyge bérip, birer chin chaygha bolsimu daxil bolsila.
Toxtishahningmu Qadir Yorghining öyige barghusi, Jennetxan bilen körüshkusi bar idi. Shunga, u köp tüzüt qilmayla maqul boldi.
Toxtishah Qadir Yorghining öyige qarangghu chüshmestinla bardi. Qadir Yorgha uni ishik tüwide saqlap turghanidi.
— Öyimizning hali mushu Shejang, Xuda buyrusa kéyinche yaxshiraq qilip öy salarmen,— dédi Qadir Yorgha yénik uh tartip.
Shu ariliqta Qadir Yorgha jin chiraghqa ot yaqti. Öy xire bolsimu yorughandin kéyin Toxtishah öy ichini éniq perq etti. U supidiki kigiz üstige chiqip bedashqan qurup olturghandin kéyin, öy ichige nezer saldi. Nezer saldi emes, közliri ixtiyarsiz özi kütken ademni izlidi, lékin Jennetxan körünmeytti. Toxtishah Qadir Yorghidin nechche qétim Jennetxanni soray dep oylidiyu, lékin özini bésiwaldi. Shu ariliqta Jennetxan sirttin kirip, Toxtishahqa qorunupqina salam qilghandin kéyin, bulungdiki mora ochaq aldigha bérip, ochaqqa ikki tal yirindi otunni min’geshtürüp sélip qoydi, andin Toxtishahqa qaridi — de, béshini tézla yerge qiliwaldi.
— Shundaq qilip ete qaytidighan bolupla — de, Shejang,— dédi Qadir Yorgha Toxtishahning uduligha kélip yükünüp olturghandin kéyin.
— Shundaq boldi, bu yerdiki ishlarmu axirliship qaldi emesmu. Qalghan ishlargha emdi herqaysinglar bolghandikin xizmetler yürüshup kéter. Uning üstige gungshédinmu nechche qétim qaytip kéling, dep adem ewetip boldi.
Öy ichini jimjitliq basti. Toxtishah Jennetxanning özige bir qarishini, imkan bolsa ayrim bir paranglishiwélishqa purset chiqishini ümid qilatti.
— Göshüng pishqanmidu?— Dédi Qadir Yorgha jimjitliqni buzup,— otni ulughraq qalighin, Shejangning waqti qis.
— Maqul, menmu aldirawatimen mana,— Jennetxan ochaqtiki otunni ichigirek ittirip qoydi. Shu arida jin chiraghning yorughi bara — bara peslep qaldi.
— Yingne barmu?— Dédi Qadir Yorgha,— chiraghning piliki az qaptu.
— Bar, mana.
Jennetxan ornidin turup mora béshidiki tamgha sanchip qoyulghan yingnini Qadir Yorghigha uzatti. Qadir Yorgha xéli uzun hépiliship, chiraghning pilikini perlep qoyghan bolsimu, lékin pilik bir azla yoruq yénip, yene xireleshti.
— Méyi tügep qalghan oxshaydu,— dédi Jennetxan béshini yerdinmu kötürmestin,— etigen men silige chiraghqa may alghach kelsile dégen, alghach kelgenmu?
— Hi... Hi... Untup qaptimen emesmu xotun,— dep hijaydi Qadir Yorgha,— öyde tembet chiragh méyi yoqma?
— Öyde chiragh méyi bolsa, etigen silige may dermidim.
— Emise héliqi shéshini béringlar, men xoshnilarning öyidin bir chiraghliq may achiqay.
Qadir Yorgha Jennetxan uzatqan shéshini kötürüp chiqip ketti. Toxtishah pursetning kelgenlikini pemlep Jennetxan'gha qaridi.
— Qandaq, yaxshi turuwatamsiz? Manga héch gep qilghungiz yoqya Jennetxan,— dédi Toxtishah,— undaq qilmang, burunqi ishlarda men éyiblik bolsammu amalsizliqtin bolghan. Shunche yil ötüp ketti, lékin siz téxiche adawet saqlap yürüpsiz.
Jennetxan Toxtishahqa lappide bir qarap qoyup éghir uh tartti.
— "Kelmigen teleyde anangning heqqi barmu?" Deptiken, bu teley manga nésip bolmighandikin, silige némishqa adawet saqlay... Silidek kattilargha...
— Undaq démeng Jennetxan, men hazirmu shu Toxti.
— Undaq désem bolamdu, sili dégen mu'awin bolsilimu bir gungshéning bashliqi. U chaghda kichik ikenmiz.
— Yene yapta gep qiliwatisiz, qarighanda méni menggü kechürmeydighan oxshaysiz Jennetxan, méni tillang, tillap derdingizni chiqiriwéling, biraq méni kechürüweting. Siz mundaq qilsingiz men bek azablinip kétidikenmen.
Jennetxan Toxtishahqa mixtek qadilip qarighandin kéyin béshini peske sanggilitip pes awazda:
— Men silini xéli burunla kechürüwetken,— dédi.
— Shundaqmu,— aldirap soridi Toxtishah,— men téxi sizni...
— Astiraq, bir kim anglap qalmisun,— dédi Jennetxan,— "Kündüzi gep qilsang etrapinggha baq, kéchisi gep qilsang qulaqni — qulaqqa yaq" deptiken. Men'ghu meyli, lékin silining abruyliri bar adem, ete kétimen dep turuwatila, özliri kétishtin burun söz — chöchek tarqilip qalmisun.
— Téxiche yenila burunqi mijezingizni tashlimapsiz — de,— dédi Toxtishah,— emise ikki éghiz sözliwalsam bolamdu?
Jennetxan ishik terepke bir qariwalghandin kéyin pes awazda:
— Kechte östeng boyidiki söget tüwide,— dédi.
Toxtishahning yüriki oynap ketti. U Jennetxanning bunche asan maqul bolidighanliqini oylapmu baqmighanidi. Shu arida sirtta yénik ayagh tiwishi anglinip, ishik échildi — de, Qadir Yorgha aldirap kirip, qolidiki shéshidin jin chiraghqa may qoydi. Shu hamanla jin chiraghning oti roshen halda ulghiyip, öy ichini xélila yorutti.
— Shejangning qoligha su quysila, men göshni alay,— dédi Jennetxan ornidin turup.
Qadir Yorgha Toxtishahning qoligha su quyup bolghandin kéyin özimu pegahqa chüshüp qolini yudi — de, ikki qolini qoltuqigha qisip süyini értiwetkendin kéyin nimkesh dastixanni kigiz üstige saldi. Uningghiche Jennetxan qazandiki toxu göshini légen'ge élip Qadir Yorghigha sundi.
— Özliri aran bir kelgende at — kala öltürsekmu bolatti Shejang,— dédi Qadir Yorgha sel xijil bolghandek,— qolimiz qisqa bolup qaldi. Yéza yéri dégende asan mal soyulmaydiken, shunga layiqlirida bolmisimu toxu öltürgen, qéni , addiy körmey éghiz tegsile...
— Néme déginingiz bu Qadiraxun, toxu göshi dégen obdan gösh. Yéyishlik, tatliq, temlik, mushuni yémisek, buningdin yaxshisi nede bizge... Qéni sizmu kéling, birge olturayli, Jennetxan'ghimu uzitip béring.
— Boldi, sile yewersile,— dédi Jennetxan özre eytip.
Toxtishah tüzüt qilmastin, bir parche pachaqni élip ishtiha bilen yéyishke bashlidi...
Toxtishah östeng boyidiki söget tüwide ikki ash pishimdin köprek olturdi, lékin Jennetxanning qarisi körünméytti. Bügün xélila ayding bolghachqa birnechche mangdam néridiki nersilerni éniq perq etkili bolatti. U arqa — arqidin nechche tal tamakini chékip bolup pichirlidi.
— Ejeb kelmeydighu, méni aldap qoyghanmidu ya... Yaq, Jennetxan yalghan éytmaydu, u choqum kélidu. Meyli tang étip ketsimu uni meshede saqlay...
Xéli uzundin kéyin Jennetxanning yénik qedem awazi anglandi. "Keldi... Ene Jennetxan keldi. U méni aldimaptu." Toxtishah tézlikte ornidin turup, ittik uning aldigha bardi. Jennetxanmu uni alliburun körüp ülgürgenidi. Shunga, Toxtishah uning yénigha kélishige "Sharttide" arqisigha örülüp, etrapqa sinchilap bir qariwetkendin kéyin:
— Söget tüwigirek kéteyli, bir kim körüp qalmisun,— déginiche ittik méngip söget tüwige keldi.
Ular robiro olturup birdem bir — birige qariship turdi. Xire aydingda ular bir — birining chirayini éniq körelmisimu, lékin yenila qariship turatti.
— Kéling Jennetxan, bu yerde olturayli,— dédi Toxtishah uninggha qolini uzitip, östeng qéshini béshi bilen ishare qilghach.
Jennetxan özini Toxtishahning qolidin qachurup, östeng qéshida olturdi. Toxtishahmu uning yénida olturup, bir tal tamakini léwige qisturdi.
— Boldi chekmeng, özimizni ashkarilap qoyimiz,— dédi Jennetxan jiddi terzde,— kéchide kichikkine ot yoruqi xéli yiraqlargha körünidu.
Toxtishah léwidiki tamakini yanchuqigha séliwétkendin kéyin, yénik uh tartti — de, shartla qilip Jennetxan terepke buruldi.
— Ejeb saqlattingiz, men téxi sizni chiqmasmikin, dep oylighan,— dédi Toxtishah jimjitliqni buzup.
— Qadir'axun xéli kech uxlidi. Men teret qilghili chiqqan bolup bu yerge keldim.
— Yaxshi qipsiz. Jennetxan, siz bilen uchrashmighili uzun yil boptu, bügün obdanraq bir paranglishiwalayli.
— Men hayal bolmay kirip kétimen, Qadir axun oyghinip qalsa bolmaydu, sizge deydighan gépim, buningdin kéyin emdi méni izlep kélmeng. Men ötkendimu sizge éniq dégen, sizning ayalingiz, baliliringiz bar adem, méningmu hazir yawash bolsimu érim bar. Ikkimiz arisidiki ish alliburun tügigen. emdi xupiyane körüshüp yürsek bolmaydu,— dédi Jennetxan béshini yerdin kötürmestin.
— Siz shundaq dégen bilen men sizni peqetla untuyalmidim Jennetxan. Köygen otunning küli qalidu emesmu?!... Men siz dégendek Jennetxanni emdi izlimey, öy — ochaqliq bolghan ademmen, tesiri yaxshi bolmaydu, dep nechche qétim özümni agahlandurdum, lékin men sizni... Sizni... Untup kételmidim Jennetxan. Yashliq dewrimizge qedem qoyup tunji qétim yaxshi körgen qiz siz idingiz. Meyli ishining, meyli ishenmeng, birnechche yildin buyan künde dégüdek sizni köz aldimgha keltürdüm, séghindim. Méning sizni burun qanchilik yaxshi köridighanliqimni siz bilmeysiz Jennetxan. Men öz — özümge sizni choqum alimen, uni bextlik qilimen, dep wede bergen, biraq méning arzuyum bashqilarning bir éghiz sözi bilen özgertiwétildi. Men ajiz kélip qaldim. Shu waqitta, boyun égip turmasliqim, qarshiliq körsitishim lazim idi. Lékin, men undaq qilalmidim, shuning bilen hemme ish — méning arzu — ümidlirim, ghayem berbat boldi. Sizning könglingizni renjittim, sizge uwalchiliq saldim. Baya siz méni kechürdüm, dédingiz, bilimen Jennetxan, siz hazir manga öch, méni ebedil'ebed kechürmeysiz. Shundaqmu Jennetxan?!..
Jennetxan béshini yerdin kötürüp, Toxtishahqa qaridi, uning közliridin yash tamchiliri yipi üzülgen marjandek tökülüshke bashlighanidi.
— Boldi, boldi qilsingizchu? emdi sözlimeng, men... Men... Hemmini anglighan, sizde gunah yoq Toxtaxun, shu waqitta siz shundaq qilmisingiz bolmaytti. Deslep u ishni anglighanda, sizdin nepretlen'gen, hetta ölümingizni tiligenidim, kéyin némishqidur öz — özümni éyiblidim, bu dunyada dadamdin qalsila manga köyünidighan adem siz idingiz, teqdir sizni méningdin tartip ketti. Shu chaghda men xuddi sarang ademdekla bolup qaldim. Nechche qétim ölüwalmaqchimu boldum, biraq manga hem dada, hem ana bolup, yémey yégüzüp, kiymey kiygüzüp chong qilghan dadamni oylapla bu niyitimdin yandim. Nechche qétim öyingizning etrapigha bérip, sizni yiraqtin kördüm, lékin chaqirishqa jür’et qilalmidim, jénim Toxtaxun. Men sizni söyettim, sizge bir ömür at — éshek ornida ishleshke razi idim, emma teqdir manga bu bextni ata qilmidi. Qandaq qilimen, ölmigen janda ümid bar iken, yighlap — qaqshap öttüm. Kéyin dadam qaza qilip ketti. Qiriq nezirini bérip bolup , bu dunyada emdi tartishidighan adimim qalmighandikin bashqa yaqlargha kétey, dep oylidim, lékin némishqidur ketkim kélmidi. Sizni yiraqtin bolsimu, yene körermen dep oylap, dadamning chirighini öchürmey bir yilni ötküzdüm. Kéyin dadamning burunqi tonushliri méning ehwalimdin xewer tépip, Qadir'axunni manga saye qilishti, men tartiship olturmayla maqul boldum. Mana birnechche yildin buyan turmushimiz ghorigül bolsimu, yaman emes ötüwatimiz. Qadir'axun közümning ichigila qarap turidu, herqandaq ishta mendin meslihet almay qilmaydu. Mushu chaqqiche méni tak étip chikip béqish tugül qattiqraq birer éghiz gep qilip baqqan bende emes. Lékin, bu turmushqa men razi emes Toxtaxun. Méningmu sizni oylimighan bir künümmu yoq. Siz mushu mehellige birnechche qétim keldingiz, men sizni yiraqtin kördüm, lékin siz manga diqqet qilmidingiz...
Jennetxan pes awazda yighlighach ésedep ketti. Uning sözliri Toxtishahning qelbini lerzige saldi. Toxtishah özimu tuymighan halda Jennetxanni quchaqlidi. Jennetxan uninggha qarshiliq bildürmidi.
— Könglingizni buzmang Jennetxan, bu ishlarning hemmisige men sewebchi, men sizni daghda qoydum.
— Yaq, undaq démeng...
— Rast dewatimen, emdi bizni héchkim ayriwételmeydu.
Jennetxan uning quchiqidin yulqunup chiqti — de, uning chirayigha mixtek qadaldi.
— Néme déginingiz bu, sizdek bir gungshéni bashquridighan adem shundaq dése bolamdu? Siz ya kichik bala bolmisingiz, emdi yene shundaq deydighan bolsingiz, men siz ikkinchi körelmeydighan jaygha kétimen.
Toxtishah Jennetxanning bu sözini anglap, sel ongaysizlandi — de, birdem jim bolup qalghandin kéyin éghiz achti:
— Emise siz néme désingiz shu.
— Mana emdi bu gépingiz boldi,— dédi Jennetxan,— buningdin kéyin héliqidek xiyallarda bolmang.
— Lékin biz yene körüshelemdimiz?
Jennetxan yénik uh tartip qoyup pichirlidi:
— Biz toy qilalmighan, bir öyde yashiyalmighan bolsaqmu, emdi bizni héchkim ayriwételmeydu.
— Rastma?— Dédi qattiq hayajanlan'ghan Toxtishah aldirap,— men... Men bundaq déyishingizni esla oylimighan.
Toxtishah tézlikte Jennetxanni mehkem quchaqlap, uning léwige, yüzlirige ishtiyaq bilen söyüshke bashlidi...
Shuningdin kéyin Toxtishah Oybaghqa pat — pat kélidighan bolup qaldi. Her kelgende Jennetxan bilen körüshetti. Kéyin, yeni gungshé dégen atalghu yéza, dadüy dégen atalghu mehelle komitét dep özgertilgendin kéyin Qadir Yorgha qedemmu qedem mehelle komitétining boghaltiri, mu'awin mudiri, mudiri, yacheyka shujisi bolup östürüldi. Toxtishahmu Qumbaghqa chongqur yiltiz tartip, Yasin Chong ning himati bilen yéziliq hökümetning bashliqliq ornigha békinipla ketti.
— Boldi emdi méni aware qilma... Yéqin kelme, dédim, yéqin kélme!...
Bextixanning ünlük awazda warqirishi Toxtishahning xiyalini buzuwetti. U tézlikte ayaligha qaridi. U hedep putliri bilen yotqanni tepmekte idi.
— Boldi qil, oyghansangchu,— dédi Toxtishah ayalini noqup,— közüngni achqine.
Bextixan oyghinip közini achti we érining özige tikilip qarap olturghanliqini körüp soridi:
— Téxiche uxlimapsizghu? Hazir qaysi chagh boldi?
— Sen jöylup uxlatmighan tursang,— dédi Toxtishah.
— Qara basqan oxshaydu,— dédi Bextixan yotqanlarni tüzeshtürüp,— bez yégen müshüktek ademge qarap olturmay, uxlang emdi.
Toxtishah yotqan'gha kirdi. Shu chaghda mehellidiki xorazlar bes — beste chillashqa bashlidi.
— Tang étishqa az qaptu, emdi uxlay,— dep pichirlidi Toxtishah,— ete qilidighan nurghun ishim bar...


5

Bir künlük hashar besh kündimu tügimidi. Mömin Saqal qarangghu chüshüshke bashlighandila özige ayrip bérilgen wézipini tügitip, öyige qarap mangdi. U chong — chong chamdap kétiwatatti. Tosattin uning ong qapiqi lip — lip, tartti. "Ezeldin ong qapiqim tartsa, manga yaxshiliq yoq,— dep oylidi u,— emdi néme ish bolidighandu, Xudayim Mömin bendige asanchiliqni bérer..." Mömin Saqal özi bilidighan birnechche qisqa ayetni oqup süpküchligendin kéyin, qedimini téximu tézletti.
Mömin Saqal öyning aldigha barghanda birnechche kishi hoyla aldida turatti, u bir qarapla hemmeylenni tonudi. Ular Qasim Samsaq, Sultan Peti qatarliq mehelle komitét kadirliri idi. Oghulxan ular bilen takallishiwatatti.
— Silige aldinqi heptide bu éghildiki ikki qoyni berduqqu, emdi béridighan nerse yoq, öydiki pulgha yaraydighanlirining hemmisini sétip qerzge berduq. Bir mezgil téxir qilishsila, pulning épini qilip, Xudayim buyrusa hemme qerzni apirip bérimiz.
— Xuda buyrumisa, bermeydikensen — de, emise,— dédi Sultan Peti,— hélimu sanga köp kengchilik bolup ketti. Bashqilardin qerzni yighip bolduq, qolum — qoshnikenmiz, qattiq — quruq gepleshmeyli dések, özünglarni bilmidingliya, Qadir shuji on qétim buyrughanda, bir qétim kélduq. emdi tola bahane — seweb körsetmey téz pul chiqiringlar.
Bu gepni anglighan Mömin Saqalning achchiqi tutti — de, ularning yénigha kélip dédi:
— Herqandaq gep bolsa manga dégine Sultan,— dédi Mömin Saqal qolidiki ketmenni yerge qoyup,— yer térighanning gunahimu bu? Téxi besh — alte kün ilgirila xuddi bulangchidek ikki qoyni élip kettinglar, az— tola pulgha ishlep qerz qayturay désem, hashargha apardinglar. Yene emdi néme pulken u? Mushundaq qiynawersek, yene pul chiqidu, dep oylidinglarma?
— Adishoy, éghizingni chayqap gep qil maxma, maxma — shiwe, maqulma dégen ménide., sen téxi bizni bulangchi dewatamsina, eger gediningdiki qerzni tölep bolsang, qoy soyup méhman qilay désengmu ishikingge kelmeydighan ademlermiz...— Dédi Qasim Samsaq déweylep,— téxi biz gep qilmisaq sen gepning yoghinini qilisina, boldi, yerni térimisang térima, xarliqta qalghan yer yoq. Mushu tapta manga béringlar, dep turghan ademler bu mehellide köp juma.
— Ene yéring, öz jayida turuptu, chékengge téngiwal,— dédi Mömin Saqal achchiqidin titrep turup,— ikki gepning biri bolsa yerni ötküz, depla qorqutisina ademni. Shu yéring bolmisimu ölmesmiz.
— He bolidu, yerni özüng térimaymen déding — he. Kéyin bu gépingdin yéniwalma,— dédi Qasim Samsaq,— sendek oghul balining chiqip turghinimu yaxshi, qéni jürünglar kéteyli.
Qasim Samsaq qolidiki deptirini öshnisige artiwalghan yoghan somkisigha séliwalghandin kéyin, hemrahlirini bashlap mangmaqchi boldi. Shu esnada emdila ishtin yénip, bu yerdiki ghelwe — ghudurni anglap kélishken Hapiz Kaska bilen Mamut Tülke Qasim Samsaqning aldini tosti.
— Hey... Hay, Qasim adash, pitning achchiqida chapanni otqa salmayli, herqandaq gep bolsa, bar meslihet bilen ish qilmamduq, mushundaq tegen tashlap ketsek bolarma, hemmimiz bir mehellidiki adem, bir ériqning süyini ichip chong bolghan, hazir sen — pen déyishkinimiz bilen künde körüshüp turidighan gep. Sen aq — qarini perq etküdek qabiliyiting bolghandikin, özüngni tutuwal...
— Boldi manga sözlime, Hapizaxun, sen baya Mömin Saqalning dégen gépini anglimiding, xuddi biz tilep kelgendek gep qildi. Uningsizmu Qadir shujining gépi yétip ashidu bizge. Teshkilge (izahat: teshkilge — mehelle komitét démekchi) barsaq Qadir shujining "Qandaqla bolmisun qerzni yighip bolunglar..." dégen buyruqi, bu yerge kelsek héliqidek gep, elchige ölüm bolmighandikin, gepni chirayliq qilsa bolmamdu,— dédi Qasim Samsaq.
— Men chirayliq gep qilmidimma?— Dédi Mömin Saqal aldigha bir — ikki qedem méngip,— jahandiki chirayliq geplerning hemmisini dédim, emma unimisanglar qandaq qilimen. Munu öyni sétipla qerzni tügitey désem, balilar yatqudek samanliqmu bolmisa, qandaq qilimen emdi...
— Qandaq qilishing bilen méning karim néme? Men peqet pulnila tonuymen,— dédi Qasim Samsaq.
— Maqul, sen pulnila tonuysen, shundaqqu — he?
— Emdi gep qilmisangchu Mömin ,— dédi MamutTülke uning qolidin tartip,— baya Hapiz obdan gep qildi. Herqanche setleshsekmu héchqaysimiz bu yurttin köchüp kételmeymiz. Shunga, chirayliq geplisheyli. Senmuze yerni tashlapla hemmidin qutulimen, dep oylamsen? Nadanliq qilma, bu Oybaghni bizning ata — bowilirimiz döng éqitip, topisini tagharda toshup yürüp mushunchilik qilghan. Biz bu yerni tashlap ketmeymiz. Shunga, bulargha az — tola birnéme bérip yolgha sal. Yene bir qétim kélgüche birer amal chiqip qalar.
— Mende issiq jandin bashqa héchnéme yoq emdi,— dédi Mömin Saqal,— jan lazim bolsa bérey...
Bu geplerni anglighan Oghulxan sel arisaldi bolghandin kéyin érining yénigha bérip:
— Undaq démeng, mende barini bérey,— dédi — de, ishtinining yanchuqidin bir tüghünchekni élip, nechche qat kona — yéngi rextke oralghan pulni Qasim Samsaqqa tenglidi.
— Me, alsila...
Qasim Samsaq Oghulxanning titrep turghan qolidin pulni élip sanidiyu, qoshumisini türdi.
— Bizni diwane körüwatamsiz? Néme bu!...
— Pul, Qasim aka, pul, öydiki töt mékiyan qoyghan tuxumlarni yéyishkimu közimiz qiymay bir — birdin yighip sétip jughlighan pul, — dédi Oghulxan,— bari shuken, élip qoysila.
— Bergenni alghach tur Qasim adash, bular bir yerge qéchip ketmeydighu. ötken yilmu tawarning gülidek on mo yerni tonumaydighan ikki ademge berdinglar, bizge 300 yüendin bermey, ulargha 210 yüendin béripsiler, meyli déduq. Kéyin néme boldi, hosulni élipla bir kéchidila qéchip ketti. Shularni izlep yürüpmu köp chiqim tarttinglar. "Ichkirige kirip kétiptu" dédinglar, shuning bilen hemmisi tügidi. Mömin bir yerge qéchip ketmeydu. Gedinide bolghaniken, béridu.
Qasim Samsaq Mamut Tülkining bu sözini anglap özini tutuwalalmay qaldi.
— Yerni sétinglar, dep yéziliq partkom shujisi buyrughan. Ejeb manga palan — pustan dep kettinga, pikring bolsa manga démey, udul shujining ishxanisigha bar. Bizge buyruq chüshürgenmu shu bolghandikin, sanga jawabinimu shu béridu.
— Némish bu emdi,— dédi Hapiz,— bir jedelni tügitip bolalmaywatsaq, emdi sen qoptungghu Mamut, birdem tur...
— Boldi Qasim adash, sen chong bolghandikin özüngni tutuwal, Oghulxan bergen pulni élip ketkine. Kéyin Mömin ning qoligha pul kirgende séni izdisun. Shundaq qilisen he Mömin ?...
— He, qolumgha pul kirgende qerzni töleymen,— dédi Mömin Saqal.
Shu tapta Qasim Samsaqning achchiqi xélila kelgenidi. Biraq, etrapqa xéli köp ademlerning yighilghanliqini körüp, yénida bayatin béri birer éghizmu sözge arilashmay turghan Xaliqqa dédi:
— Derhal höjjet yaz.
— Nechche pulgha höjjet yazimen?— Dédi Xaliq.
Qasim Samsaq qolidiki bir yüenlik, besh moluq, ikki moluq parche pullarni qaytidin bir ret sanighandin kéyin:
— On ikki yüen üch mogha yaz,— dédi.
Xaliq höjjet yézip, Mömin Saqalning qoligha tutquzdi.
— Ménginglar, kéteyli.
Qasim Samsaqning sözi bilen mehelle komitét kadirliri kétishti.
— Silermu emdi öyünglargha kirip kétinglar,— dédi Hapiz Kaska etraptiki kishilerge,— bu yerde siler köridighan oyun yoq.
Bashqilar tarqap ketkendin kéyin Mömin Saqalmu öyige mangghach pichirlidi.
— Künimiz mushundaq ötüp kétermu?!...