< <

<

Üchinchi Bab


At Aylixan'gha, Yol Sarixan'gha

1

Mömin Saqal éghildiki qighlarni pak — pakiz chiqirip, öyning aldidiki yolgha döwiligendin kéyin, üstini topa bilen kömüp, chirayliq perdazlap qoydi. Lékin, Sayim Pasar bashchiliqidiki tekshürüsh guruppisi uning bu ishni peqetla yaratmidi.
— Wah, Mömin axun, sen mehelle komitétta birlikke kelgen qararni anglimighan oxshimamsen? Men kanayda her küni alte wax towlap, kanaylirim qurup ketsimu, u gepler ong quliqingdin kirip, sol quliqingdin chiqip kétiptimu néme?
Mömin Saqal uning zadi néme démekchi ikenlikini bilelmidi. U Sayim Pasargha qarap qoyghandin kéyin jawab berdi.
— Yoqsu, siz kanayda towlighan uqturushni anglidim, lékin éghilda bari — yoqi mushuken, shunga mende amal bolmidi.
— Emise, birer chare qilsang bolmamdu, bez yégen müshüktek qadilip tursang, hemmisi hel bolarma?
— Mendimu néme amal deysiz, éghilimdiki qoylarning hemmisi tügidi. Mal bolmighandikin qigh yetmeydighan gepken shu.
— Uning bilen méning karim yoq. Pikring bolsa, bizge mushu ishni orunlashturghan yéziliq hökümetke bar, bolmisa bizning déginimizni qil. Sen he désila tapingni bizge artiwalsang, biz kimge artimiz? Taza bir gherez uqmaydighandek gep qilidikensen.
— Men bar gepni dédim. Buningghimu achchiqlinish kétemdu, ya sizge bashqa gep qilmisam?
— Emise némishqa biz dégen ölchem boyiche ish qilmiding?— Dédi Sayim Pasar göliyip.
— Men déginingiz boyiche qildimghu mana, qighni epchiqip chirayliq kömüp qoydum. emdi qandaq qilsam bolidu zadi?
— Bu bek az, bu yil sen tériydighan yerge quyushqa tégishlik ölchemge yetmeydu. Shunga kül — süpünde bolamdu, exlet, chawa bolamdu, ya bésilghaq, qomush bolamdu, ishqilip özüng yerge quyushqa bolidu, dep qarighan nersilerni buning üstige quyup, séghiz lay bilen suwa.
— Siz dégen ishlarning hemmisini burunqi yilliri qilghan. Lékin yerge paydisidin ziyini köpken.
— Biz sanga ziyini bar ishni qil démiduq. Paydisi barmu, yoqmu, bu mehelle komitétining qarari, qilsangmu qilisen, qilmisangmu qilisen. Yene nechche kündin kéyin, yéziliq hökümetning bahalishi bar. Shu chaghda sen öyüngde olturghan bilen barliq derdi bala bizge, eger jérimane qoysa, u chaghda qandaq bolidu? Bayam özüngmu iqrar qilding. Mehelle komitétmu wézipini orundimighan'gha jérimane qoyidu. Yézidimu shu. Shunga, men dégendek qilamsen, ya jérimane tölemsen?...
Mömin Saqal uning jérimane dégen sözini anglap lesside boshap qaldi. U yéqindin buyan jérimane, qerz dégen sözlerni anglisila, bir qismila bolup qalatti. Kündin — kün'ge tügimeywatqan qerz uni barghansiri jimighurlashturup qoyghanidi. Shunga, ular bilen yene takalliship oltursa, özige paydisiz ikenlikini hés qilip léwini chishlidi. Andin qet'iy halda:
— Maqul siz dégendek qilay,— dédi.


2

Toxtishah yéziliq hökümet mejlisxanisigha ésip qoyulghan teqdirname supitide bérilgen eyneklik jazilargha birdem qarap turghandin kéyin, qolliridin qas chiqarghach mejlisxanini birnechche ayliniwetti — de, uttur ishxanisigha kirip, orunduqta olturdi. U bügün qewetla xushal idi. Chünki, tünügün nahiyide échilghan yighinda, üch qétim arqa — arqidin yighin sehnisige chiqip, nahiyilik partkom shujisi we hakimning qolidin mukapat buyumi tapshuruwaldi. Shu chaghdiki heywetlik menzire uning köz aldidin ketméytti. Yighin qatnashchilirining qizghin alqish sadaliri, yighin axirida nahiyilik partkom shujisining "Bu yil Qumbagh yezisida ilgirilesh nahayiti zor, bughday, qonaqning birlik mehsulati ashqan, charwilarning qotan qalduqi köpeygen, déhqan — charwichilarning otturiche kirimi nahiye boyiche aldinqi qatarda turghan, bu netijiler elwette yéziliq partkom, xelq hökümitining toghra rehberliki we japa — musheqqettin qorqmay tirishchanliq körsitishidin kelgen. Mushu teqlidte yene ikki — üch yil tirishidighanla bolsa, Qumbagh yézisi nahiyimizde bir ülge tikleydu. Shunga, bashqa yézilarmu Qumbaghning tejribilirini öz jayining emeliyitige birleshtürgen halda öginishi we ulargha yétishiwélish üchün tirishishi kérek" dégen sözliri hélimu anglinip turghandek tuyulatti.
Toxtishah bir tal tamaka tutashturup, qattiq — qattiq shorighandin kéyin, oygha patti: "Her ishqa pem kérek, ötükke chem" Bu qétim azraqla pem ishlitiwédim, men oylighandin köprek ünüm berdi. Ish dégenni shundaq qilish kérek, eger sendin birer dérije yuqiri ademning könglide néme bolsa, özi éytishni xalimisimu, sen bir amallar bilen shuni bilip qilsang hem uning könglini utqan bolisen, hem séning töhpeng bolidu. Bolmisa qanche japa tartip ishligining bilen bikar. Bügünki zamanda, qapaq pul emes, barang pul boluwatmamdu. Ishligenni, japa tartqanni köridighan adem yoq. "Suning éqishigha, tükning yétishigha" qarap ish körsengla hemme ish ongay. Men bu eqilni qachan taptim, shuningdin béri amitim kélishke bashlidi. Téxi bashqilar méni körelmey, aqiley — kökiley déyishidu. Biraq, héchqandaq ishni bashqa élip chiqalmaydu. Kim bilidu, mushundaq ishlep, azraqla küchisem, nahiyige ösüp ketemdim — téxi!... Yaq, bu mumkin bolmasmikin, yéqinda anglisam, mu'awin hakimliqqa östürülidighanlarning yash cheklimisini yuqiri qaytidin békitiptimish. Nechche yildin buyan mushu ish wejidin, jedwel toldurushta yeshimni da'im bir xilla yollap kéliwatqan bolsammu, lékin hazir ümid yoqtek qilidu. Meyli bolmisa, xelq qurultiyigha, siyasiy kengeshke östürsimu bolidighu, u yerlermu oxshashla nahiye dérije... Yaq, siyasiy kengesh bolmighudek, u yerde quruq ishxanidin bashqa néme bar? Nahiye dérije bolghini bilen inawiti, puli yoq. Bashqilarning déyishiche, töt adem bir mashinigha qarashliqken. Bezide mashina yoq, yézigha xizmetke barsimu nöwet bilen bir mashinini ishlitidiken, bolmisa zangiqini yölep ishxanisida olturarmish, musteqil ishlitidighan mashinam teyyar, uni taharet qilidighan waqittin bashqa waqitta, qeyerge ishletsem boliwéridu. Meyli kündüz, meyli kéche bolsun, u mangila xas. Eger xelq qurultiyigha östürse baray. U yerde hem emeliy hohuq, hem az — tola inawet bolidu... Hey, bu ishlar qachanmu ré'alliqqa aylinar? Men mushu künni kütüp kéliwatqili uzun boldi. Emma, "kelmigen teleyde anangning heqqi barmu?" dégendek, bu teley ejeb manga kelmeywatidiya... Bashqilar uyaqtin yéza bashliqi bolup, buyaqtin mu'awin hakim yaki qaysibir idarigha bashliq bolup kétidiken. Biraq, menchu?... Yéza bashliqi bolghili az kem on yil bolay dédi. Qarighanda emdi jim turiwersem bolmighudek. Az — tola tonush tapsam bolghudek. Héliqi adashmu bir burnumdin, bir éghizimdin kirip yürüp " xatirjem bol, séni choqum yandurup kélimiz, sen Qumbaghda turiwermeysen " dep kichik balini aldighandek, xéli nersemni mok soqupla, yötkilip ketti. Uning ornigha kélgini qapiqini échip, ademge illiq chirayinimu körsetmeydighan ghora qapaq adashken. Az — tola shepe bersemmu, bilmigen'ge sélip yürüwatidu. Hazir siyaset chingip ketmigen bolsa, bu chaqqiche töt texse sey bilen bir botulka tiklep, azraqla könglümni bildürsem munasiwitimiz yaxshilinip kétetti. Emma, sel teptartip qaldim. Shundaqtimu emdi bosh kelmeymen. Saqlawérishke taqitim qalmidi. Jahanda bez yémeydighan müshük, para yémeydighan bashliq yoq. Uni indekke kéltürüwaldimmu, boldi, qalghan ishning kari chaghliq. Oghul bala dégende pul bolsila, qalghan ish yürüshup kétidu..."
Toxtishah ixtiyarsiz tösh yanchuqini silap qoydi. Uning yanchuqida tünügünki yighinda bérilgen mukapat puli bar idi. U yighindin kéyinla, buni bankigha qoyuwétishni oylighan bolsimu, lékin yighin bek kech tügigechke, amal bolmighanidi. "Buni öydiki hazazul xotun bilmesliki kérek. Bolmisa, mendin yoshurunche pul saqlapsen, dep yene béshimni aghritidu. Yaxshisi, bügünla nahiye baziridiki bankigha qoyuwétip kelsem bolghudek..."
Ishikning yenggil chékilishi uning xiyalini buzuwetti. U qolidiki tamaka qalduqini küldan'gha tashlighandin kéyin ünlük awazda towlidi:
— He, kiring.
Ishik échilip, yéziliq hökümet ma'arip ishxanisining mudiri Abdughéni Tari hijiyip kirip keldi. Uning keynidila chonglar ma'arip ishxanisining mes'uli éeyyum Ghojimu hasirighiniche kirip, Toxtishahqa leppide qaridi.
— Qéni olturunglar,— dédi Toxtishah.
Ikkiylen kreslogha kélip olturghandin kéyin yéza bashliqining özlirini néme meqsette chaqirghinini bilmigendek uning chirayigha tikilishti.Toxtishah ulargha qarapmu qoymastin, üsteldiki gézitlerni yighishturghach öz ishi bilen meshghul boldi. Shu tapta uning bayamqi xushalliqi nelergidur yoqalghandek, qapaqliri türülgen, chirayi bolsa tutulghanidi, uning zadi néme oylawatqanliqini bilgili bolmaytti. Ishxanida gézitning shirildighan awazidin bölek tiwish yoq, shu tapta chiwin uchsimu anglighili bolatti. Abdughéni Tari ünlük nepes élishqimu pétinalmay, birdem jim olturghan bolsimu, lékin buruqtumluqta ichi pushtimu qandaq, axir jimjitliqni buzdi.
— Chaqiriptikenla shangjang, anglap kélishim, birer wézipe barmikin?
Toxtishah asta béshini kötürüp, ulargha obdan bir qarighandin kéyin, bir tal tamaka tutashturdi.
— Chaqirtmisam bu ishxanigha yolimaydikensiz— de?,— dédi u tamaka isini püwliwétip,— sizge ishinip yürsem, ademning keynidin pichaq urushni öginipsiz — de?
— Yaq, undaq ish yoq,— dédi Abdughéni Tari aldirap,— sili bilen méning otturamda bir — birimizge ishenmeydighan héchqandaq asas yoqqu shangjang, özlirimu sezgenla, men dégen...
— Nahiyidin kelgenler ejeb jöylup yürüydighu emise, siz ulargha némidégen?— Soridi Toxtishah Abdughéni Tarigha mixtek tikilip.
— Men ulargha héchnéme demidim, hetta kélginidinmu xewirim yoqken. Nechche kün boldi, bizning héliqi kenji oghul késel bolup qélip, nahiyilik doxturxanida bolup qaldim. Téxi bügünla ishxanigha kélishim,— dédi Abdughéni Tari chüshendürüp,— nahiyidin tekshürgen bolsa Qeyyum mu'ellimning xewiri barmikin.
Toxtishah Qeyyum Ghojigha nezirini aghdurdi. Lékin, u yéza bashliqining qaysi gepni dewatqanliqini bilelmey, sel dergumanda bolghachqa soridi:
— Qaysi gepni deylikin shangjang?
— Bu ishni sizmu bilmemsiz? Ülüshkün nahiyidin adem kelgenmu?
Qeyyum Ghoja Toxtishahning qaysi ishni sorawatqanliqini bildi: her yili yuqiridin qish peslide yézilarda sawat chiqirish kurslirini échish orunlashturulatti, bahargha az qalghanda, nahiyidin adem kélip kurslarni tekshüretti. Uzaq mezgil bashlan’ghuch mektep oqutquchisi bolup ishlep, nechche ayning aldidila yézining chonglar ma'aripigha mes'ul qilin'ghan Qeyyum Ghoja ikki ayning aldida herqaysi mehellilerde qishliq sawat chiqirish kurslirini échish heqqide doklat yézip yéziliq hökümetke tapshurghan, yéziliq hökümet höjjet chüshürup, mehelle komitétlardin sawat chiqirish kurslirini échishni telep qilghan, Qeyyum Ghoja bu höjjetni kötürüp yürüp hemme mehelle komitét mudirlirining aldigha barghan bolsimu mudirlar her xil bahanilerni körsitip, kurs échishqa sel qarighanidi. Ülüshkün nahiyilik ma'arip idarisidin sawat chiqirish kurslirining échilish ehwalini tekshürüshke adem chiqip, yéza bashliqlirini tapalmighachqa ular sawat chiqirish kurslirining ehwalini uqush üchün Qeyyum Ghoja bilen körüshkenidi. Toxtishah uningdin shu kishilerge néme déding? dep sorawatatti,— kelgen, emdi yadimgha keldi shangjang. Ular kélip, udul yéziliq hökümetke keptu, biraq silini tapalmaptu. Exmet Yaqaup shangjangmu yoqken, shunga men bilen körüshüptiken.
— Siz ulargha néme dédingiz?— Dédi Toxtishah awazini kötürüp.
— Men ulargha héchnéme demidim,— dédi Qeyyum Ghoja ongaysizlan'ghandek murisini sel kötürüp qoyup.
— Ular tünügünki yighinda Qumbagh yézisida undaghey, mundaghey dep kettighu emise. Uyandin mukapat élip turushumgha buyandin dekkemni yep, yüzümni qoyghili yer tapalmay qaldim. Asman yiraq, yer qattiq iken, bolmisa kiriwalghudek bolup kettim. Shu achchiqimda bolghan bolsam... Toxtishah gépining axirini yutuwétip, sel turuwalghandin kéyin dédi,— qéni deng, bu néme gep özi?...
— Bashqa geplerghu bolmighan,— dédi Qeyyum Ghoja,— bizni kursqa apirip körsiting,— dédi.
Men "hazir teyyarliq xizmitini ishlewatimiz, birnechche kün ichide oqush bashlinidu" désem, ular "bashqa yézilarda bu ishlar emeliyleshtürülgili nikem, mushundaq süt uyqusida uxlawiremsiler?" dep kayidi. Arxiplarni birqur waraqlap, körüp béqipla "biz yene kélimiz, shuningghiche sawat chiqirish xizmitini ching tutunglar, qalghan gepni kéyin déyisheyli" depla kétip qélishti.
— Him, siz némishqa bu ishlarni manga burunraq démeysiz, bolmisa az — tola teyyarliq qilattuq emesmu?— dep kayidi Toxtishah,— bu dégen yéziliq hökümetni közge ilmighanliqingiz!
— Yaq, yaq undaq ish yoq,— dep aldirapla izahat berdi Qeyyum Ghoja,— ularning kélidighanliqidin méningmu xewirim yoq. Bolmisa silige némishqa xewer qilmay?...
— Bu ish meshedila tügisun, buningdin kéyin diqqet qiling — he! "Yalghuz atning chéngi chiqmaydu, chengi chiqsimu déngi chiqmaydu" dégen mushu mu'ellim... Emdiki gepke kelsek, yene 15 — 20 kündin kéyin bu xizmetni tekshürup ötküzüwélish bahalishi bolidu. Shunga, teyyarliq xizmetlirini yaxshi ishlesh zörür. Emdi hergiz yerge qarap qalidighan ishni qilsaq bolmaydu. Qéni bu ish toghrisidiki xizmetler qeyerge bardi?
Qeyyum Ghoja yéza bashliqining bügün özini mushu ish seweblik izleshtürginini sézip, xushal bolghan bolsimu, lékin chandurmidi. U burun Toxtishahning kurs échishni qollimay, eksiche mesxire qilip yürginige sel achchiqi kelgen, qorsiqi köpken idi. Lékin, hazir bu ish uning tetürisiche boluwatatti.
— Hemme mehelle komitétning mudirliri bilen körüshüp chiqtim,— dédi Qeyyum Ghoja imkanqeder özini tutuwélishqa tiriship,— lékin ular he dégendila seweb körsitip, bu ishni arqisigha sörewatidu, téxi birer ademmu sinipqa kirip baqmidi.
— Bu ish ongay mu'ellim, sizde sawat chiqirishqa tégishlik kishilerning tizimliki barmu?— Soridi Toxtishah.
— Bar, buni teyyarlap bolghili xéli künler boldi,— dédi Qeyyum Ghoja somkisidin yoghan bir depterni élip Toxtishahqa uzatqach.
Toxtishah depterni qoligha élip, uyan — buyandin mundaqla bir waraqlap qoyghandin kéyin, depterni üstelge qoyup, yene soridi.
— Sizningche qandaq qilsaq bolar?
— Özliri néme désile shu shangjang. Ishqilip bahalash bolghuche ademlerni sinipqa ekirip, az — tola birnerse ögetsek, silimu, bizmu yerge qarap qalmisaq bolatti.
Toxtishah birdem oyliniwalghandin kéyin, qolliridin qas chiqarghach ornidin turdi — de, ishxanida uyan — buyan méngip, yene ornida olturdi.
— Mundaq qilayli, hazirche jiddiy yighin échip, mehelle komitét mudirlirini bu ishqa seperwer qilayli, ikki — üch kün ichidila sinip, üstel — orunduqlarni teyyarlap qoysun. Yene "Sawat chiqirish sinipi" dégen wiwiskini teyyarlap, ishik béshigha ésip qoysun. Qalghinini tekshürup ötküzuwélishqa birnechche kün qalghanda, andin tutush qilsaqmu ülgürimiz, sizningche bolarmu?
Toxtishahning bu sözi Qeyyum ghojini ésenggiritip qoydi. Uning bayamqi xushalliqi birdinla ghayib bolup, oychan közlirini yéza bashliqigha so'al neziride tikken bolsimu, uning özidin jawab élish üchün qarap olturghanliqini körüp éghiz achti.
— Bolushighu bolidu, biraq sinipqa adem kirmise bolmasmikin. Uning üstige sawat chiqiridighanlargha kitab tarqitidighan gep. Herbir ademge birdin hésablap, nahiyidin berdi. Yene téxi ders teyyarliqi, yoqlam (izahat: yoqlam — yoqlima depter) depterlirini toldurush kérek, tekshürüshte bularning hemmisige mu'eyyen nomur qoyidu. Ashu ishlarning hemmisi tel bolghandila, andin...
— Bu ishlarni siz démisingizmu men bilimen,— dédi Toxtishah Qeyyum Ghojining sözini bölüp,— burunqi yillardimu biz her yili bundaq bahalashtin nechchini ötküzup kelgen. Bu yilmu ötküzimiz, yene kélip téxi nahayiti yaxshi netije bilen denga. Héliqi kitabliringizni bügün texlep qoyung, mehelle komitét mudirlirining qolighila bérimiz. Pulisini mehelle komitétlar özi kötürsun, bolmisa déhqan xeq dégen'ge kitab bersingiz, mut (izahat: mut — bikarliq, bikargha) bolsa alarmikin, bolmisa almaydu. Héliqi ders teyyarliqi, yoqlam dégenlerni mehelle komitétlardin sawatliqraq ademlerdin birdin ajratsaq, bir kündila teyyarlap bolidu. Buninggha sizmu nazaretchilik qiling. Qalghan ishlar kéyin bir gep bolar.
Toxtishahning bu gepliri Qeyyum Ghojigha yaqmidi. Eger uning déginiche bolidighan bolsa, kéyin choqum yerge qarap qalidighan ish chiqatti. Lékin, bu toghrida emdi yene gep qilsa, da'im öziningkini rast dep turuwalidighan bu memedan ademning "Bir taxta qoghunni bir pul" qilishidin ensiridi.
Toxtishah Qeyyum Ghojining ündimey olturghanliqini körüp soridi:
— Sizningche shundaq qilsaq bolarmu?
— Bolidu, shundaq bolsun,— dédi Qeyyum Ghoja na'ilaj.
— Hazirche shunchilikla déyiship turayli, yene téxi nurghun ishlar bar. Hemmini bir — birlep qilish kérek. Lékin, aldirap kétishke bolmaydu. "Aldirighan chokan érige tezim qiptu" dégendek, bizmu aldirap, burnimizni qanitiwalmayli yene. Hazirqi eng muhim ish — yighin échish. Siz chiqip katipqa deng, hazirla uxturush chiqirip mangduruwetsun. Kech sa'et toqquzda, yaq yettide jiddi yighin bar.
Yéza bashliqining sözini anglap, Qeyyum Ghoja matériyallirini yighishturdi — de, sirtqa mangmaqchi boldi. Abdughéni Tarimu ornidin turiwédi, uni toxtitiwaldi.
— Siz toxtap turung mudir, siz bilen qilishidighan muhim gep bar.
Qeyyum Ghoja ishxanidin chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah ornidin turup, Abdughéni Tarining yénidiki bikar orunduqqa keldi — de, uning quliqigha pichirlashqa bashlidi.

3



Etigendin buyan béshi aghrip, héch ish xushyaqmaywatqan Mömin Saqal ayalining otun keslesh üchün ishikning keynidiki yöleklik paltini élip sirtqa mangghanliqini körüp, ornidin turushqa mejbur boldi.
— Paltini ekile, otun dégenni erkishi yaridu. Mang, ishing bolsa qil.
Mömin Saqal paltini ayalining qolidin yulup élip, hoylining bulungigha döwileklik köteklerdin bir — ikkini tallidi — de, paltini zerb bilen urushqa bashlidi.
— Mushundaq qara qishta 2 — 3 yüz kilo kömür bolghan bolsa — he!— Dédi érining keynidinla songdiship chiqqan Oghulxan érining palta urushlirigha qarap,— ötken yilimu bir amallar bilen azraq kömür éliwéduq, qishni biminnet chiqarduq. Biraq, bu yil tapqan — terginimiz qerzgila ketti. Bolmisa, bizmu bashqilardek...
— Séningmu kömür qalighung keptu — de,— dédi Mömin Saqal sel toxtap démini éliwalghandin kéyin,— bolsighu shundaq qilsaq bolatti. Amal qanche, qolumgha pul kirse, bu tilikingni choqum ijawet qilimen.
— Men mundaqla dep qoydum, gépimni rastmikin, dep oylap qalmisila yene. Kichik chéghimda qonaq pasirini qalap chong bolghanmiz. Hazir kötek bolsimu, otun bar. Bumu silining yeziche bikar turmighanlirining paydisi. Méning bashqa ghémim yoq, peqet qerzlirimizni tügitiwalsaqla boldi.
— Biz hayatla bolsaq, qerz dégen tügeydu. Awal salametlikingni tiligine, "Ölümdin bashqisi tamasha" deydu.
Bu gepni anglighan Oghulxan érining saqal bésip ketken chirayigha qarap, ich aghritip qaldi. Mömin Saqal birdemde xéli otun yériwetkenidi.
— Emdi bolsunmikin, azraq dem éliwalsila, qalghinini ete yérip birerla...
— Yene birdem yériwéteymikin...
Shu esnada sirtta mashina matorining gürkirigen awazi anglinip, Toxtighandek qildi. Aridin uzun ötmeyla hoyla ishiki échilip, Qadir Yorgha üch ademni bashlap kirip keldi. Mömin Saqal bu waqitsiz kelgen chaqirilmighan méhmanlargha qarap, her xil xiyallarni qilip ülgürgen bolsimu, lékin edep yüzisidin qolidiki paltini tashlap, ular bilen qizghin salam — sehet qilishti.
— Sajuyjang séni alayiten yoqlap keldi Mömin , u séni nuqta qilip tutmaqchi, shunga sen bilen tepsiliy paranglishidu. Nemini sorisa, shuninggha jawab ber juma,— dédi Qadir Yorgha yénidiki waqitsiz qorsaq salghan salapetlik ademni körsitip.
Mömin bu gepni anglap sel te’ejjüplendi "Men téxi yézigha yéngidin kelgen bashliqmikin yaki qerz süylep kelgenmikin, dep oylisam, méni nuqta qilip tutidiken — de, némishqa nuqta qilip tutar?..." Mömin Saqal ongaysizlinip, qolini meqsetsizla pulanglitip qoydi.
— Maqul shuji, dégenliri boyiche qilay. Hawa soghuq, awal öyge kireyli.
Mömin Saqal qolashmighan heriketler bilen méhmanlarni teklip qildi. Ularmu del shuni kütuwatqandek Mömin ning sözini anglapla, öyge qarap mangdi. Mömin ulardin ildamraq méngip bérip, ishikni achti — de, öyge bashlidi. Ular öy ichige kiriship, ayaghlirini salmayla kigiz üstige chiqip bedeshqan qurup olturushti.
— Qéni xotun, meshke otun séliwétkine,— dédi Mömin özining arqisidin tap bésipla kirgen ayaligha.
Oghulxan sirtqa chiqip ketkendin kéyin öy ichini süküt qaplidi. Sajuyjang dep atalghan adem bolsa, öy ichige zen sélip qarimaqta idi. Uning yénidiki yigit öyge kiripla, qoltuqigha qisturuwalghan somkidin birnechche bet qeghezni élip, tizigha qoyup ülgürgenidi. Yéni biri — kepke kiyiwalghini kigizge qarap olturatti.
— Gépimizni qilishqach olturayli,— dédi Qadir Yorgha jimjitliqni buzup,— men baya dédim, Sajuyjang séni bu yil nuqta qilip tutidighan boldi, pütün mehelle boyiche birmu bir tasqap yürüp, séni özi namrat dep talliwaldi. emdi belni bosh qoyup berseng bolmaydu juma. Sen emdi Sajuyjangning noqtisi... Anglidingmu?
— Anglidim, choqum dégenliriche...— Mömin Saqal bayatin béri özining qandaq nuqta ikenlikini bilelmigen bolsimu jawab berdi.
— Bu mundaq ish,— dédi Sajuyjang dep tonushturulghan kishi qisqa yötiliwalghandin kéyin,— nahiyidin shundaq yolyoruq chüshti, herbir idare birdin mehelle komitétni nuqta qilip tutup, namratliqtin qutuldurush üchün yardem qilidighan gepken. Idare bashliqi mehelle komitétining xizmetlirige yétekchilik we heydekchilik qilghandin sirt, bir a'ilini höddige élip, namratliqtin qutuldurup, béyitish üchün alaqilishish nuqtisi qilidiken. Shunga, biz yuqirining yolyoruqini beja kéltürüsh üchün Oybaghqa kelduq. Mehelle komitétining xizmetliri bilen tonushqach sizning ehwalingizni anglap, sizni nuqta qilip tutmaqchi bolduq. Qandaq, bu yil béyishqa ishenchingiz barmu?
Mömin Saqal bu sözlerni anglap, ichide xushal bolghan bolsimu, lékin chandurmidi. "Qarighanda xéli chong idarining bashliqidek qilidu. Eger bu ish emelge éshipla qalsa, ularmu he — hu déyiship berse, menmu tirishsam, qerzlerni töliwétip andin kéyin..."
— Matang chishliwalghandek olturisen'ghu Mömin , gep qilmamsen,— dédi Qadir Yorgha Mömin ning jim olturghinini körüp.
— Bu obdan ish boptu, herqaysiliri méni shunche ademning ichidin nuqta qilip tutup köyün'gen yerde, qarap tursam bolamdu,— dédi Mömin jawaben, — ishqilip ölmigen janda ümid bar bolghandikin, tirishmisaq bolmas.
— Yaxshi gep boldi. "Gep yüzde yaxshi, usul tüzde" kéyin her ikkilimiz yerge qarap qalsaq bolmas, sizmu bel qoyuwetmeng, bizmu yardemni ayimayli. Shundaq qilip namrat dégen qalpaqni bir yoli chörüwéting.
Bu geplerni anglap Mömin Saqalning wujudigha bir issiq eqim taraldi. Xéli waqitlardin buyan bunchilik gepni anglimighan Mömin dadisi héytliq bergen balidek xushalliqqa chömgenidi.
— Maqul, Xuda buyrusa, issiq jénim ténimdila bolidiken...
— Bayam Sajuyjanggha gépingni qildim, u séning hemme ishingni asasen bildi. Shunga, senmu bosh kélme juma,— dédi Qadir Yorgha Sajuyjanggha qarap qoyghandin kéyin, Mömin ning sözini üzüp qoyup...
— Maqul...
Shu esnada Oghulxan chay demlep, dastixan teyyarlap, kigiz üstige sélishqa temsheldi.
— Boldi, aware bolmang, biz bayila tamaq yep kélduq,— dédi Sajuyjang aldirapla.
— Shundaq bolsimu... — Dédi Oghulxan uninggha qarap,— öyge keptila, herqaysilirining kélishidin bixewerkenmiz, qattiq — quruq bolsimu...
— Biz téxi köp kélimiz. Yene bir qétim kelgende aldirimay olturup, chay ichermiz,— dédi idare bashliqi sadiq.
— Shundaq qiling, Sajuyjang rast deydu. Biz téxi bayila tamaq yewalghan,— dédi Qadir Yorghimu uning gépini quwwetlep.
— "Kembeghelning chéyi chishqa dora" deptiken, emise birer piyale chay bolsimu...— Dédi Mömin Saqal.
— Emdi bundaq tüzüt qilishmayli jumu uka, bir körüshken tonush, ikki körüshken tughqan, buningdin kéyin bir tughqandin chare bolushup ketimiz. Bizmu sizni béyitimiz dewatimiz, namrat dégen gepni emdi qilmang.
Sadiqning sözi bilen teng, bayatin béri tizigha qeghez qoyup olturghan yigit bir qur xet yazmastin ularning sözige diqqet qilip olturghachqa, pixildap külüp ketti — de, yénidiki shopur yigitning béqinigha noqushi bilen jim bolup qaldi.
— Emise shundaq bolsun, biz yene kélimiz.
Sadiq ornidin qozghaldi. Bashqilarmu del shuni kütüp turghandek orunliridin turushup, öydin chiqti. Ishikning échilishi bilen hoylida danlawatqan birnechche toxu qaqaqlighan péti qéchishti. Sadiq toxulargha birdem qarap turghandin kéyin soridi.
— Awu xoraz silerningmu?
Mömin Saqal u körsetken xorazgha qarap, tézla jawab berdi.
— He'e, bizning.
— Ejeb chirayliq xorazkine, nechche waqittin béri men mushundiqini izlep tapalmighanidim.
Bu gepni anglighan Qadir Yorgha bir ishni pemligendek bolup dédi.
— Tapalidilimu?
— Yaq.
— Emise uni alghach ketsile,— dédi Qadir Yorgha,— Mömin ning toxuliri xéli köp, birer yérim toxu dégen héch gep emes. Shundaqmu?
Mömin Saqal tenglikte qélip Qadir Yorghining gépini ilajsiz testiqlidi.
— He'e.
— Yaq... Yaq... Bundaq qilsaq qandaq bolidu. Bazardin alay, bazardin...— Dédi sadiq xorazdin közini üzmey turup.
— Way boldi qilsila, tüzüt qilishmu yolida bolidu deymen. Qéni Mömin , shu xorazni taqqide tute,— dédi Qadir Yorgha.
Mömin Saqalning besh toxusi ichide xoraz mushu birla idi. Uning xorazni bergüsi bolmisimu, lékin méhmanning könglini ayap ilajsiz xoraz terepke mangdi. Lékin, xoraz uni körüsh bilenla qachti.
— Bizmu yardemleshsek bolghudek,— dédi Qadir Yorgha,— awu tam terepke qistayli.
Shu'an bir zerbidarlar etriti atakigha ötüshti. Ular xéli hépiliship xorazni tutqanda, obdanla terlep halidin ketkenidi.
— Xéli sémizken kasapet,— dédi shopur qolidiki toxuni bayamqi yigitke sunup,— ching tutunglar jumu adash, qachuruwetmenglar yene.
— Xatirjem bolunglar, bu chaqqiche méning qolumgha chüshken héchqandaq nerse qéchip qutulghan emes,— dédi yigitmu bosh kelmey.
Ular hoylidin chiqqanda, öy aldidiki yolda Toxtitip qoyulghan kichik mashina tüwige ushshaq balilar yighilghanidi. Ular mashinini aylinip, ajayip bir nersini tamasha qiliwatqandek qiziqip qarap turushatti.
— Xosh emise, biz yene körüshimiz, shuningghiche yaxshiraq bir pilan tüzüp qoyung — he!— Dédi sadiq mashinigha chiqip bolup.
— Maqul,— qisqila jawab berdi Mömin Saqal.
Mashina topiliq yolda chang — tozan tozutup uzap ketkendin kéyin, Mömin Saqal hoyligha yénip kirip, qapiqini türüp turghan ayaligha qaridi.
— Qarap turup, paxlandek bir xorazni tutquzup qoydila,— dédi Oghulxan,— emdi biz qandaq qilarmiz?
— Özüngmu kordingghu, Qadir shuji béreyli dewatsa, men némimu déyeleyttim. Uning üstige méhmanken, yaq déyishke tilim barmidi.
— Bergüsi kelse öziningkini berse bolmamdu, xeqningkide kishi könglini xush qilghuche. emdi bizning toxularghimu xoraz bolmisa bolmas.
— Buninggha bir amal tépilip qalar. Qarisam héliqi Sajuyjang xéli bolidighan ademdek qilidu. Silerni béyitimiz, dep nuqta tuttuq deydu. Eger birer shapa'et bilen...
— Way qoysila, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap yémey, hazirqi zamanning ademlirining tili sheker bolghini bilen, kim bilidu némini oylawatqinini. Biz bundaq chirayliq geplerni az angliduqmu, yene bolushimiz shu. Ikki bilikimizge tayanmisaq, qaldisi bikar.
— Saqiligha aq sanjighanda, yalghan sözlep yürmes?
— Boldi talashmayli, chüjini küzde sanaymizghu téxi!— Dédi Oghulxan,— hazir bek burun xush bolup ketmeyli...
Mömin Saqal ayalining sözige reddiye bermekchi boldiyu, toxtap qaldi.


4

Toxtishahning dégini toghra chiqti. Nahiyidin rasttinla tekshürüsh guruppisi kélip, chonglar ma'aripining sawat chiqirish ehwalini tekshürdi. Nechche kündin béri tamaqqimu rayi barmay, xélila oruqlighan Qeyyum Ghoja ishqa chüshüsh waqtidin sel kem ikki sa'et burun yéziliq hökümet qorasigha ünüp bolghanidi. U yéza bashliqi ishxanisi aldida arqa — arqidin tamaka chekkech, xilmu — xil gadirmach xiyallar ilkide uyan — buyan mangdi. Ademge kütush shundaq uzun bilinip kétidighan oxshaydu. U sa'itige demmu — dem qarap bitaqetlik ilkide aran ishqa chüshüsh waqtini qilghanda, yéziliq hökümetning Toxtishahqila xas mashinisi derwazida köründi. "Xudagha shükür, hernéme bolsa keldi, emdi qalghan ishlarni meslihetlishiwalsaq, andin bashqa teyyarliqlarni tügetsek..."
— Etigendila kéliwapsizghu mu'ellim. Kéchidin közingizge uyqu kirmigen oxshaydu — he!— dep küldi Toxtishah mashinidin chüshüp, etrapigha boyundap qarighach.
— Emdi... Bahalash bolghandikin, az — tola teyyarliq bolsa qilarmizmikin dep...— Qeyyum Ghoja zorigha külümsirep, Toxtishah bilen ikki qollap körüshti.
— Ishlar pütkendekmu?— Soridi Toxtishah uni ishxanigha bashlap kirgende.
— Emdighu yaman emes shangjang, xéli hel...— Qeyyum Ghoja némishqidur gépining axirini yutuwetti.
— Bu sizning chonglar ma'arip xizmitini ishlep, tunji qétim bahalashqa qatnishishingiz emesmu? Tebi'iy ehwal, toghra chüshinishke bolidu. Héli ular kelse, axsham, tapilighinim boyiche ish qiling juma, aghzingizgha kelgenni sözlewermeng, herqandaq ish bolsa chirayimgha qarap ish qiling. Bu sizning ishingizla emes, pütün yézining xizmiti bilen munasiwetlik chong ish. Bahalashta layaqetsiz boldi, dégenlik Qumbagh layaqetsiz boldi, yene kélip bu yézining birinchi qol rehbiri Toxtishah layaqetsiz boldi, dégenlik. Uqtingizmu?
— Uqtum,— dédi Qeyyum Ghoja uning chirayigha tikilip.
Shu esnada ishik chékilip, Toxtishahning ijazitidin kéyin, Qawul xéli köp matériyallarni kötürüp ishxanigha kirip keldi.
— Qandaqraq ukam, matériyallar pütkendu?— Soridi Toxtishah Qawuldin.
— Pütti, kéchidin kirpik qaqmay hemmini pütküzup, chirayliq qilip aqqa köchürüp chiqtim. Körüp baqqan bolsila,— dédi Qawul qolidiki doklat originalini Toxtishahqa sunup.
Toxtishah matériyalni uning qolidin aldirimay élip, üstelge qoyghandin kéyin, sel éngiship qeghezdiki danimu — dane qilip yézilghan xetke téz — téz köz yügürtüshke bashlidi. U arqa — arqidin birnechche betni körüp chiqqandin kéyin axirini oqumayla béshini kötürdi.
— Jayida... Taza jayida yézipsen ukam. Eqlingge köz tegmisun. Xizmetni japaliq ishligen bilen sendek texsige élip chiqip, köz — köz qilidighan adem bolmisa bikar — de, qolungdin ish kélidu, dep bikar maxtimaymen séni. Mushundaqla ishliseng...— Dédi Toxtishah Qawulni maxtap,— kim bilidu kéyin ösüp, biznimu bashqurup kétemsen téxi.
Qawul yéza bashliqining sözlirini anglap, sel xushal boldi. Uning sériqqa mayil chirayida tebessum jilwilinip, bürkütningkidek közliride ümid uchquni parlidi.
— He rast, yighin xatirilirimu pütkendu?— Soridi Toxtishah uningdiki özgirishlerni körüp "gépim tesir qildi" dégenlerni könglidin ötküzgendin kéyin.
— Pütti, hemmini tex qilip qoydum,— dédi Qawul tézla.
— Yaxshi boptu. Emise siz chiqip, yighin zalini öz közingiz bilen körüp, qalghan ishlar barmu, yoq; qarap béqing.
— Maqul, — dédi Qawul béshini lingshitip.
Qawul ishxanidin chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah yénik bir esniwaldi, andin aldidiki matériyalgha qaridi. U matériyalni rasttinla oquwatamdu yaki xiyal sürüwatamdu, birnerse dep bolmaytti. Chünki, Toxtishahning közi bir nuqtigha tikilip qalghanidi. "hemme ish jayida bolsa, bügünki tekshürüshtin bir ötüwalsam, kéyin ikkinchi bundaq xizmetning yénigha yolimasmina, yashinip qaldingiz, salametlikingiz yaxshi emes. Shunga, asanraq, mushu xizmetni ishleng, dése, maqul deptimen. Poq yégenning eqli, bu ishning etidin — kechkiche bashqilarning chirayigha qarap, yélinip, yalwurush bilen bolidighanliqini bilgen bolsam, deslipidila unimaskenmen. Sinipta öre turup ders sözlesh japaliq bolghini bilen, hazirqi ishimdin ming yaxshi idi. Epsus..."
Sirtta mashinining sozup bérilgen signal awazi anglandi. Toxtishah ornidin chachrap dégüdek turup dérize aldigha keldi — de, sirtqa qaridi.
— Keldi... Keldi... Téxi Létip shenjangmu keptu. Qarighanda adem az emesken. Qéni Jürüng, sirtqa chiqayli,— dédi Toxtishah shaqqide keynige örülüp.
Toxtishah yügürüp dégüdek sirtqa mangdi. Qeyyum Ghojimu uninggha egeshti. Ular ishxana binasining aldigha chiqqanda tekshürüshke kelgenler mashinidin chüshüp bolghanidi.
— Yaxshimusile, Li Shenjang, aman turghanla, bala — chaqa, öy ichi tinchliqtu,— dédi Toxtishah Létipqa körüshush üchün qosh qolini tenglep,— özliri bilen körüshkili bolidighan waqitmu bolidiken — he! Nechche qétim nahiyige barghanda, silini peqet uchritalmidim. Bashqilardin sürüshtürsem, héli Ürumchige yighin'gha ketti, dégen, héli Beyjinggha ketti, dégen. Shundaq qilip, didarlishalmiduq...
— Ejeb aldirash bolup kettimghu tang, ishlar döwilinip turghan, birni qilip tügetsek, keynidinla biri... Mushundaq qilip künimiz aldirashliq bilen ötüwatidu,— dédi Létip uning sözige jawaben.
— Shundaqmu, xizmet, xizmet dep yürüp, özlirini bek alduruwetmisile, salamet bolsaqla, qalghan ishlar öz yoli bilen yürüshüp turidu,— dédi Toxtishah xushametkoyluq bilen,— qarisamghu renggiroyliri xéli yaman emes, ötkende körüshkendikidin xélila semrip qapla...
Létip gep — söz qilmidi. Shu esnada bashqilarmu ularning yénigha keldi. Toxtishah bashqilar bilenmu qizghin halda körüshkendin kéyin, Létipqa qaridi.
— Mejlisxanigha kirimizmu ya udul mehelle komitétqa baramduq?— Soridi Toxtishah.
— Aldi bilen doklat anglayli, andin kéyin mehelle komitétlargha bérip, qalghan ishlarni köreyli,— dédi Létip.
— Qéni emise, buyaqqa mangili,— dédi Toxtishah ulargha öz ishxanisining udulidiki öyni ishare qilip.
Ular mejlisxanigha kirgende, öy tonurdek issighanidi. Tam boylitip qoyulghan yumshaq orunduqlarning aldidiki shirelerde bundaq qara qishta asan tapqili bolmaydighan qoghun — tawuz, üzümler we bashqa her xil yémeklikler tiziwétilgenidi. Tekshürüsh guruppisidikiler jaylishiwalghandin kéyin, Qawul ulargha qiziq chay quydi.
— Qéni emise, méwe — chéwilerge éghiz tegkech olturunglar,— dédi Toxtishah,— aldirap qélip layighinglarda bolmisimu, aran mushuni ülgürttuq, qalghinini kechte tolduruwalarmiz.
Bashqilar qiziq chayni püwliwétip ichishti. Lékin, Létip héch nersige qol sozmay, yanchuqidin bir qap tamaka chiqirip, bir talni léwige qisturup, chaqmiqini yandurup tutashturghandin kéyin Toxti shahqa qarap: "Qéni bashlimamsiz?" dégen menada béshini lingshitti.
— Emise men xizmet doklatini qilghach turay, siler chay — pay ichkech, anglanglar,— dédi Toxtishah tewezzu bilen.
Bashqilarmu maqulluq bildürgendek bashlirini lingshitti. Toxtishah Qawul yézip teyyar qilghan matériyalni ünlük awazda oqushqa bashlidi. Tekshürüsh guruppisidikiler uning awazigha qulaq salghach, shirediki nazu németlerge éghiz tegmekte idi.
Alahazel birer ash pishim waqit bolghanda, Toxtishah doklatni tügetti. Bu yerde olturghanlardin hemmisidin bekrek heyran bolghini Qeyyum Ghoja boldi. Chünki, bashqilar Qumbaghdiki ishlarni bilmeytti, bu yerdiki hemme ish uninggha besh qoldek ayan idi. Toxtishahning "Nahiyilik xelq hökümitining orunlashturushi boyiche bu yil yézimiz chonglar ma'aripigha alahide étibar bilen qarap, on qétim mexsus yighin échip xizmetlerni orunlashturduq, tejribe — sawaqlarni yekünliduq. Herqaysi mehelle komitétlarda sinip teshkillep, muntizim oqutushni yolgha qoyduq, deslepki imtihan ehwalidin qarighanda, sawat chiqirish obyektlirining imtihandin ötüsh nisbiti 92 pirsenttin ashti..."dégen sözliri uni heqiqeten heyran qaldurghanidi." Bir qétimliq yighin échish, bir qétimliq uqturush, bahalash aldidiki teyyarliq... Peqet mushulighu. Bu zey salmay paxta atqanliq. Eger bu ishlar ashkarilinip qalsa..."Qeyyum Ghoja xiyalining axirini dawamlashturalmay qaldi." Doklatni men oqumidim yaki men yazmidim, hemmisi shangjangning koziri, kéyin birer ish bolup qalsa, rastini désemla bolidu. Qalghinini shu waqtida körermen..." dep oylidi u yene öz könglige teselli izdep.
— Yighin xatirisi, mehelle komitétlargha tarqatqan uqturushlar barmu?— Soridi ma'arip idarisining mu'awin bashliqi Sétiwaldi Séyit uningdin.
— Bar, mana hemmisi teyyar,— dédi Toxtishah aldidiki matériyal xaltisidin bir depter we birnechche qeghezni ayrip élip Sétiwaldi Séyitqa sunup.
Sétiwaldi Séyit depterlerni bir qur tekshürgendin kéyin, qayil bolghandek béshini lingshitqach dédi:
— Rast dégendek toluq iken, nahayiti etrapliq orunlashturush boptu. Xatirisimu jayida yéziliptu.
Bashqilarmu xatirini bir qur körüp chiqqandin kéyin yanchuqliridin depterlirini chiqiriship, bir némilerni yézishti.
— Xosh, doklatnimu anglap bolduq, emdi birer mehelle komitétni neq meydanda körimiz. Imtihan alimiz, bu arqiliq omumiy xizmetlerge baha bérimiz,— dédi Létip Toxtishahqa qarap,— chek yézip tashlaymizmu yaki özimiz xalighan mehelle komitétqa baramduq?
— Ixtiyar silide,— dédi Toxtishah,— lap gep emes, yézimizning xizmetliri bu yil mas qedemde qanat yayduruldi. Meyli chek tartayli, meyli özliri xalap barsila, boliwéridu.
Qeyyum Ghoja bu sözlerni anglap ornida olturalmay qaldi. "Qarang qap yüreklikini, ejeb mushundaq waqittimu qorqmay yalghan sözlewéridikine..."
— Meyli emise, biz döngsatmigha (izahat: Döngsatma — yer nami) bérip körüp baqayli,— dédi Létip keskin halda.
— Tola obdan hakim, dégenliri boyiche bolsun,— dédi Toxtishah mejlisxanidikilerge obdan bir qarap qoyup, — u yerning xizmetlirimu yaman emes. Choqum herqaysilirini razi qilidu.
Toxtishah ornidin turup, Qeyyum Ghoja we Qawulgha közi bilen ishare qilip qoyup, sirtqa chiqti — de, arqisidin songdishipla chiqqan ikkiylenni bir chetke tartip pes awazda soridi:
— Bayiqi gepni anglidinglarma?
— Angliduq,— ikkiylen tengla jawab bérishti.
— Emise Qawul, siz Exmet shangjang bilen uchqandek Döngsatmigha bérip, men tünügün silerge orunlashturghinim boyiche ish qilinglar. Birer chataq chiqip qalsa bolmaydu — he! U chaghda men siler bilen obdan hésabliship qalimen. Uqtingizmu?
— Uqtum,— dédi Qawul béshini lingshitip.
— Sizmu bular bilen bille béring mu'ellim,— dédi Toxtishah Qeyyum Ghojigha qarap,— siz kespiy jehettiki ishlargha mes'ul, qalghan ishni Exmet shangjang bilen Qawul özi orunlashturidu.
— Maqul,— dédi Qeyyum ghojimu.
— Emise ghach — ghüch bolunglar, bular bérip bolghüche ishlar putsun, maqulmu?
— Maqul... Maqul...
Ikkiylen tézlik bilen yürüp ketkendin kéyin, Toxtishah mejlisxanigha kirip, bayamqi jayida olturdi. Meshke kömür sélip, bashqilarning chinisige chay quyup bolghan yéziliq hökümetning bashqa bir kadiri uning yénigha keldi.
— Siz qasside ashxanigha chiqip kiring,— dédi Toxtishah,— tamaq teyyar bolghan bolsa, tamaq tartinglar.
— Maqul shangjang.
U chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah ornidin turup, mejlisxanidikilerge bir taldin tamaka sundi.
— emdi mangamduq,— dédi Létip sa'itige qarap qoyup.
— Sel téxir qilayli Li Shenjang,— dédi Toxtishah,— az— tola tamaq yewélip andi barsaqmu kéchikmeymiz.
— Téxi etigen'ghu, öydimu obdanla chay ichiwalghan, qorsaq achqichimu bolmidi,— dédi Létip, — aldi bilen tekshürüshni tügiteyli, andin kéyin tamaq yésekmu bolidu.
— Ughu shundaq, lékin teyyarliq qilip boptimiz. Uning üstige doxturlar etigenlik tamaqni yaxshiraq yéyishni tekitleydiken emesmu, "Etigende quwwetlik ye, chüshte köp ye, kechte az" dégini bikar gep emes, shunga jindek téxir qilayli...
Uning sözi tüge — tügimeyla ishik échilip, yéziliq hökümetning birnechche kadirliri petnus kötürüp kirip kélishti. Issiq hor kötürülup turghan göshler shirelerde qoyulghandin kéyin, Toxtishah ularni teklip qildi.
— Qéni , paxlan göshi. Konilar "Awwal ta'am, andin kalam" deptiken. Aldi bilen qorsaq toqlayli, andin kéyin xizmet qilsaqmu bolidu.
Létip eslide, Döngsatmigha mangmaqchi idi, lékin aldidiki ghizani tashlap mangsa, sel epsiz bolidighanliqini hés qilip, ündimidi. Bashqilarmu Létipning jim olturghinini körüp, Toxtishahning zorlishi bilen göshke qol sozushti...
Bahalash ömikidikiler Döngsatmigha kelgende, chüshke yéqinliship qalay dégenidi. Ular tézlik bilen ishqa kiriship ketti. Beziler imtihan élip qeghez tekshürüshke, beziler mehelle komitét emeliy ishligen xizmetlerni tekshürüshke ayrildi. Qeyyum Ghoja endishe ichide terlep — tepchirep bir chette qarap turatti. Eger birer kélishmeslik chiqip qalsa, u chaghda ... Qorqqinidin uning put — qollirida jan didari qalmighandek qilatti.
— Hay mu'ellim, sili ejeb turup kétiplighu, jürsile mayaqqa,— Toxtishahning ünlük warqirishi bilen xiyal yipi üzülgen Qeyyum Ghoja "Döngsatma mehelle komitéti sawat chiqirish sinipi" dep chong wiwiska ésilghan öy terepke qarap mangdi.

5

Axsham ichken haraqning keypi bilen béshi aghrip turuwatsimu, etigendila ornidin turup, tüzük nashta qilmastin ishxanigha kéliwalghan Qadir Yorgha mehelle komitét kadirlirining doklatini anglap chéchildi.
— Herqaysinglarning ornida ayal kishi bolsimu, bu ishni bu chaghqiche bir yaqqa élip chiqip bolatti. Ikki — üch aydin buyan herküni qerz yighipmu téxiche quyruqini bir yerge yighalmapsiler. Oylap béqinglar, köz aldimizdila etiyazliq térilghu bashlinidu. Mushundaq sörelmilik qilsaq, qachanmu qerz yighishni tügitip bolalaymiz?
Ishxanidikiler yer tégidin bir — birige ménilik qarishiwalghandin kéyin, yene jim olturushti. Ishxanini éghir sükünat basqan bolup, peqet ulugh — kichik nepes élishlarla jimjitliqni buzup turatti. Ular Qadir Yorghining mijezini obdan bilgechke, héchkimmu éghiz échishqa pétinalmaytti.
— He, qéni gep qilinglar, emdi qandaq qilimiz zadi?— Dédi Qadir Yorgha üstelge qattiq urup.
Mehelle komitét kadirliri béshini kötürüshüp, Qadir Yorghigha qarashtiyu, yenila ittik yerge qariwélishti.
— Yéngi toyi bolghan chokandek qilishmay, béshinglarni kötürünglar,— dédi Qadir Yorgha chéchilip,— mushundaq tawi nazuk bolghanning kasapiti bu. Men nechche qétim dédim, bir yilliq ishni kéler yilgha qoysaq, sörülüp yürüwersek, kéyin ishlar bir cholghashsa, nahayiti köpiyip kétidu. Shunga, az — azdin yürüshtürüp tursaq, tügeydu emesmu!
— Hélimu dégenliri boyiche qilduq shuji. Lékinze peqet amal bolmaywatidu. Hazir üzükchilik waqit iken, déhqanning qolida pul yoq. Bolmisa,— Sayim Pasar dadilliq bilen éghiz achtiyu, Qadir Yorghining chekchiyip qarishi bilen gépining axirini déyelmidi.
— Siz bundaq dégen yerde bashqilar qandaq qilmaqchi zadi? Mehelle komitétining mudiri turup, dégen gépini qara maning. Xizmette keskin bolush kérek, bashqilargha yol qoysingiz, ich aghritsingiz, kéyin gépingiz ötmey qalidu maxma. Siz ötkende yézidiki yighinda bar, bashqa mehelle komitétlar déhqanlardin yighidighanni asasen yighip bolghili turuptu, biraq bizchu?!... Yene mushundaq dewéridighan bolsaq, yene bir yil tursaqmu yighip bolalmaymiz. Shunga, tedbirni keskin tüzüshimiz, janliq ijra qilishimiz kérek, uqtingizma?
— Sile undaq dégen bilen déhqanmu qol ilkide bolsa bérer, bolmisa qandaq qilidu? Bulardin sorap baqsila, herbir ademning öyige eng kem bolghandimu on qétimdin kirip bolghandimiz,— dédi Sayim Pasar ishxanidikilerni bigiz qoli bilen körsitip,— lékinze axirqi jawab yenila quruq, yaxshi wede boldi, pul bolmisa, ya urghili bolmisa xeqni...
— Özingizning ketküzüp qoyghan yéri bar mana,— dédi Qadir Yorgha,— chirayliq gep dégen bir éghiz. Gep anglimisa, qerzni bermise, öyde néme bolsa tartip ekelsenglar bolmamdu, yüz köyluq nersini 50 — 60 koygha sundurup ekéliwalsanglar, bir — ikki kün ichide aldinglargha neq pul ekélidu emesmu?!
— Unimu qilmamdighan shuji, qilip baqtuq. Ünümi jiq bolmidi.
— Xizmet dégenni chirayliq gep bilenla ishlep bolghili bolmaydu mudir. Bezide az — tola tedbir qollinishimiz kérek. Qattiqraq bolsaqmu meyli. Silerni xizmet qilidu dep, nechche yüz tütünlük Oybaghdin tallap, mehelle komitétining kadiri qilip békitken. Yene mushundaq ishni aqsitip yürsek, qandaq bolghini bu?!...
Eslide Qadir Yorgha Sayim Pasargha xéli qattiq tegmekchi bolghanidi, lékin mehelle komitétining barliq kedirliri yighilghan yerde uninggha palan — pustan dep achchiqlap, bashqilargha yaman tesir bérip qoyushtin sel éhtiyat qildi. Démisimu Qadir Yorgha uning mijezini obdan biletti. Birer ish könglige yaqmay qalsa, "Bir taxta qoghunni bir pul qilish" tin yanmaytti. Eger shundaq ishtin bireri bolup "Ale xizmitingni" depla yétiwalsa yaxshi bolmaytti. Yene kélip Qadir Yorgha yacheyka shujilighigha teyinlen'gendin kéyin, bu mehellide on'gha yéqin mudir almashti. Ularning köpinchisini Qadir Yorgha shexsen özi tallap békitip, Toxtishahning maqulliqini élipla qararlashturup ishletkenidi. Lékin, beziliri Qadir Yorghigha sadiq bolghan bolsimu, némishqidur birdinla "Mudirliqni qilmaymen" dep chapanlirini tetür kéyishti. Yene beziler bilen Qadir Yorghining pikri bir yerdin chiqmay qaldi. Shuning bilen Qadir Yorgha ularni tuydurmay toyghuzdi. Biraq, Sayim Pasar ularning héchqaysisigha oxshimaytti. Özi kem söz bolghini bilen ichi küchluk adem idi, uni déhqanlarmu himaye qilatti. Shunga, uni Qadir Yorghining könglidiki eng muwapiq namzat déyishke bolatti. Biraq, yéqindin béri umu sel özgiriwalghanidi. "Eskini silap ishlet, kulini chilap" dégendek, Qadir Yorgha uni her amallar bilen özi sizghan siziqi boyiche ishlitip kelgenidi.
Shu tapta Sayim Pasarmu xiyalgha chömgenidi: "Gep dégenni dewergen bilen bolmaydu, bashqilarghu bir nori, bizmu sépimizdin déhqan turup, déhqanning qedrige yetmisek bolmas, bu jahanning igisi bar, aghzimizdin chiqqinini, depterge yézilghinini déhqandin yighiwersek qamlashmas. Ete turup ögünlükke bu kalte kösey emeldin qalsaq, yene shu déhqanlar bilen haling néme, kününg néme dep ötüshidighan gep. Shunga, her ishning chéghida bolghini yaxshi. Qadir shuji yaman bolsa, özi qerz süylep, déhqanning öyige bérip baqsunchu qéni , shu chaghda burnigha yeydu..."
Qadir Yorgha ishning özi oylighandin sel chataqraq ikenlikini sezdi. Shundaqtimu attin chüshsimu, özenggidin chüshküsi kelmigendek bir xil terzde soridi:
— Xosh, qandaq qilsaq bolidu emise, hemmeylen ortaq pikir qatnashturup baqayli.
— Bu ishni men köp oylandim, lékin muwapiq chare tapalmidim. emdi yene qistawéridighan bolsaq, aqiwitini mölcherligili bolmaydu. Hélimu teshkilning qorasida birnechche éshek harwisi bar, Qasim Samsaq, Sultan Pétining öyliridinmu qerzge sundurup ekelgen qoy, éshek, kala bar. Bu haywanlarning ot — saminini hel qilishmu bir gep boluwatidu. Eger sétiwetsek, alimadis birersi erz qilip qalsa, höddisidin chiqmaq tes. Mushundaq qara qishta ölüp qalsicha téxi balaning chongi chiqidu. Shunga, herqandaq ish qilsaq, sel éhtiyat qilmisaq bolmasmikin,— dédi Sayim Pasar béshidiki kucha körpisi telpikini sel kötürüp qoyup.
— Mudir rast éytidu,— dédi mehelle komitétining mu'awin mudiri Séyit Ghazi etrapidikilerge qarap qoyup,— men'ghu bu yil qerz yighishqa köp qatnashmidim, emma qolum — qoshnilardin anglisam, ularning derdi tola iken. Shunga, bashqichirek amal tapmisaq bolmasmikin?
— Toghra deysiz, shundaq qilayli.
— Hélimu déhqanlarda issiq jan qaldi, jan...
— Bizmu ademghu, shunga wijdan bilen ish qilmisaq hemme ishning soriqi bar.
...
Hemmeylen tushmu tushtin ikki mudirni qollap gep qilishti. Biraq, Qadir Yorghining qoshumisi türülüp, qaramtul chirayi tatardi. Burun kömürchiki kéngiyip, ornidin chachrap turdi — de, aldidiki üstelni zerb bilen urdi. Shuning bilen ishxana ichi qaynawatqan qazan'gha su quyghandek jimipla ketti.
— Qerzni men Qadirgha yighip bérishemsen? Hemmingning ülüshi barghu uningda, qarap turup herqaysing méni yetim qaldurushmaqchimu? Bilip qoyush, men téxi hayat. Oybaghning yacheyka shujisi men, bir kim méni wézipemdin éliwetkinimu yoq. Menla hayat bolidikenmen, dégen gépimni choqum aqturmay qoymaymen. Ésinglarda bolsun, silerni men terbiyilep östürgen, östürüshni bilgen adem chüshürüshnimu bilidu juma. Gep dégennimu aldi — keyninglargha, ikki yéninglargha béqipraq qilinglar maxma. Gep qilmisam hemmini manga artidighandek qilishida ma xeq.
Ishxanidikiler jimipla kétishkenidi. Ular xuddi uyatliq ish qilip qoyghan oqughuchilardek bashlirini sanggilitiwéliship, Qadir Yorghining sözini anglimaqta idi. Séyit Ghazi uning yene ezweylep kétishini oylidimu yaki Qadir Yorghining bir — ikki ay burun "Ukam, xizmetni jayida ishlewatisen, Xuda buyrusa, Toxti shangjang bilen meslihetliship, séni özümge mu'awin qilip östürüwalimen" déginini eske aldimu, éytawur keypiyatni yaxshilash meqsitide éghiz achti:
— Xapa bolmisila shuji. Biz bashqa gep qilmiduq. Sili meslihet sorighandikin shuninggha jawab berduq. Démisimu silige tes boluwatidu. Heptide az dégende yéziliq hökümette töt — besh qétim yighin, yighin bolsila tenqid, emmaze, bu yerde ehwal bashqiche. Hazir déhqanlarni kopiratsiye waqtidikidek bashqurghili bolmaywatidu, xeqning yüzi qélinlap, gep anglimaydighan, öz béshimchi bolup ketti. Ya qerz élishtin qorqmighan, ya qerzni waqtida qayturmighan. Ularning soriqigha biz qiliwatimizghu mana. Shunga, chirayliqche obdan meslihet qilip, bir ish qilmaymizmu?!
Qadir Yorgha uning sözini anglap, ornida olturdi — de, hemme yanchuqlirigha qolini tiqip, tamakisi qalmighanliqini bildi. Sultan Petidin qeghez, moxorka sorap orighandin kéyin, tutashturup arqa — arqidin qattiq shoridi. Bashqilarmu uning achchiqining sel yan'ghanliqini séziship, bashlirini yerdin kötürüshke, bir — birlirige qarashqa bashlidi.
— Esli méningmu bunchilik chéchilghum yoq, özünglar méni mushundaq qilishqa qistidinglar. Oylap béqinglar, bashqilar qilghan ishni biz qilalmamduq? Yaq, choqum qilalaymiz, qilghandimu bashqilardin ashurup qilalaymiz. Emma, hazirqidek soliship oltursaq, bir ishni wujudqa chiqarghili bolmaydu. Bezide yumshaq, bezide qattiq chare qollinishimiz kérek. Déhqan dégen tomurchi xeq, tomurimizni tutquzup qoysaqla, héch ishni bir bashqa élip chiqalmaymiz. emdi silerge démisem bolmidi. Men her qaysinglarni köngüldikidek xizmet qilsun, dep bashqa mehelle komitétlardin üstün heq bériwatimen, a'ilenglerge kelgen jimiki rasxotni kechürüm qiliwatimen. Hésablap béqinglar, her biringlarning töt xil fondi, su heqqi, mejburiyet emgiki... dégendek hemmisini qoshsa, pulunglar bir yérim ming yüendin éship kétidu. Men bir amallar bilen shularning quriqini yighip, ongshawatsam silerning qiliwatqininglar mushuma? emdi béshinglarni silkiwétip, telpikinglarni aldinglargha élip qoyup oylansanglar, hemmisini bir demdila aydinglashturuwalalaysiler. Eger bek ishligünglar bolmisa, gepni hazirla ochuq qilsanglarmu bolidu. Yacheykining sözini anglimighan ademni menmu ishlitelmeymen.
Sayim samsaq Qadir Yorghining bu sözlerni özige daritmilap dewatqanliqini sezgen bolsimu ünchiqmidi. Qadir Yorghining déginimu rast idi. Eger pitning achchiqida chapanni otqa salidighan bolsa, kéyinki ishlarni tesewwur qilghili bolmaytti. Shunga, u "Hemmidin ewzili özini bésip birdem jim olturush" dégenni xiyalidin ötküzup, ishning tereqqiyatini közetmekte idi.
— dégenliri orunluq, emeliyette sili dégen ishlarni biz bilmeymiz emes, bilimiz, lékin amal bolmaywatidu. Bir yaqqa tartsaq harwa shotisi sunidu, yene bir yaqqa tartsaq öküz ölidu, dégendek qiyin halette qalduq,— dédi Sultan Péti yénidikilerge leppide qarap qoyup,— bezide sili dégendek boshangliq qilghan yerlirimizmu bar. emdi undaq qilmaymiz, qerzni choqum yighimiz. Shundaq emesmu köpchilik?!
Bashqilar uning sözni özlirige artip qoyuwatqanliqini séziship, emdi gep qilmisa bolmaydighanliqini hés qilishti — de, bir éghizdin maqullashti.
— Emdi qerzni choqum yighimiz igekim.
— Némisi bolsa, shuni tartip alimiz.
Qadir Yorgha miyiqida küldi. Emma, "Herqaysinglargha bezide mushundaq gepmu dora, " aqilgha ishare, nadan'gha juwalduruz " dégendek bezide az — tola sanjip qoymisimu bolmaydu" dégenlerni könglidin ötküzdi u.
— Gépinglar gep — he!— Soridi Qadir Yorgha ishxanidikilerge tekshi bir nezer sélip chiqqandin kéyin,— emdi bosh tursaq bolmaydu. Yene az künde yézida sen'genxuy (izahat: sen'genxuy — üch dérijilik kadirlar yighini démekchi) échilidu. Mukapat — jaza neqleshtürülidighan gep. Mukapat alsaqqu meyli, eger jérimane tölisek, hemmeylenning ish heqqidin tutimen juma emdi...
— Xatirjem bolsila shuji,— dédi Sultan Péti aldirap,— emdi bizmu silini bashqilar aldida yerge qaritidighan ishni qilmaymiz. Xizmet qilsaq, silige qilip bermeymiz, xelq üchün qilimiz emesmu. Hélimu silini az renjitmiduq. Köngül — köksiliri deryadek keng adem bolghachqa jiq chandurmidila, bolmisa, bizmu qara qishta qolimizgha ketmen élip bolghan bolattuq. emdi sili dégen boyiche ishlimisek, néme désile shu...
— Bashqilarning pikri barmu?— Soridi Qadir Yorgha Sultan Pétining sözige eren qilmighandek bashqilardin.
— Yoq,— hemmeylen tengla jawab bérishti.
— Undaqta qerz qachan yighilip bolidu? Éniq waqtini békiteyli,— dédi Qadir Yorgha.
Hemmeylen bir — birige qariship, bashlirini irghitishti. Démisimu mana mushundaq üzükchilik waqitta éniq bir waqitni békitish tes idi.
— Biz küchimizning bariche kücheymiz, lékin sel sozulup kétidu,— dédi Sayim Pasar.
— Mudir rast éytidu,— dédi bayatin béri jim olturghan Qasim Samsaqmu,— emma bizmu emdi bosh kelmeymiz, nege barsaq qushtek yulupla alimiz.
— Maqul emise, buninggha waqit békitmeyli, shundaqtimu tézrek bolmisanglar, bayam dégen gépim küchke ige bolidu maxma. Hemmeylen'ge ziyan achchiq, shunga bir yaqtin siyrip bir ish qilinglar.
Qadir Yorgha ishxanidikilerning lam — jim démey jim olturghanliqini körüp, emdi yene sözlewérishning orunsiz ikenlikini hés qilghan chéghi, yighinni shu yerde axirlashturdi.


6

Tekshürüsh ömiki Döngsatmini tekshürup xulasini chiqirip bolghanda, kün gherbke qiysayghanidi. Shu tapta Toxtishahning chéchiki chay bolup, xushalliqidin özini qoyargha yer tapalmay qalghanidi. "Mana amet dégen. Ademge amet kelse ishikni étiwalsangmu, tünglükni dümliwalsangmu kéliwéridighan gepken. Tüzük teyyarliq qilmayla bir tekshürüsh guruppisini köngüldikidek uzattim. Mana , awu kallisining derdi bar dümchek adash her küni keynimge kiriwélip "tekshürüsh undaq qattiq bolidikenay, bundaq prinsip boyiche bolidikenay dep qulaq méngemni yep ketti. Mana bügün néme boldi? Ularni eplepla yanchuqumgha sélip, ishni toghriliwettim. Jahandarchiliq dégen shu. Qol qolni yusa, qol qopup yüzni yuyidighan gep. Dégen bilen tuz dégen ulugh nerse jumu, yégen éghiz uyilidu. Qarap turup, palan — pustan dégili bolmaydu. Konilar "Hemme ishta pem kérek, ötükke chem" dep bikar éytmighan. Eqilni jayida ishletseng, qilghili bolmaydighan ish yoq. Shunga, méning yiltizim chongqurliship, déginim dégen, qilghinim qilghan boluwatidu ".
— Ishlar tügidi shangjang, xulasini mushu yerdila chiqirimizmu, ya yéziliq hökümetke baramduq?— Mu'awin hakim Létipning awazi Toxtishahning xiyal yipini üziwetti.
— Yéziliq hökümetke barsaqmikin, Li Shenjang. Yoldashlar etigendin béri japa tartti, uning üstige bu yerning shara'itimu yaxshi emes. Jayida xulase chiqirimiz dések, bi'ep bolup qalarmikin.
Létip uning sözidiki ikki bisliq meneni chüshinip, uninggha béshini lingshitip maqulluq bildurdi.
Yéziliq hökümetning heshemetlik bézelgen kichik yighin zali kündüzdek yorutuwétilgenidi. Tekshürüsh guruppisidikiler Döngsatmidin qaytip kélip, qisqila xulase chiqardi. Ular Qumbaghning xizmitige alahide yaxshi baha bergenning üstige, Toxtishahni birdem uchurup maxtighandin kéyin, qaytishqa tereddutlandi. Lékin, Toxtishah ularni chirayliq sözler bilen tutup qélip, birdemdila shirelerni her xil hol, quruq méwe — chéwiler, kawap, issiq, soghuq qorumilar, igiz boyunluq botulkilar bilen toshquzup boldi. Ular na'ilaj orunlirida olturushqa mejbur bolup, " boptila, Toxti shangjangning köngli yerde qalmisun " déyiship shuk bolushti.
Toxtishah bir botulka haraqni qoligha élip, hemmini töt piyalige tepmu teng tengshidi. Létip, Sétiwaldi Séyit, mu'awin yéza bashliqi Exmet Yaquplargha birdin tutqandin kéyin, birini özi élip qélip, ünlük awazda:
— Bügün barliq yoldashlar japa tartti. Men yéziliq partkom, xelq hökümiti namidin herqaysinglarning xizmitimizge qimmetlik pikir bergenlikinglargha rehmet éytish bilen birge, bügünki sorunimizni janlandurup xushal — xoram olturushinglarni soraymen. Qéni xoshe,— dep towlidi.
Tushmu tushtin chiqqan "xosh — xosh" bilen teng piyaliler yénik uruldi. Ular piyalilerni boshatqandin kéyin Toxtishah yene bir botulkining aghzini échip, piyalilerge bayamqidek toldurup quydi.
— Sel azraq quysingiz qandaq,— dédi Sétiwaldi Séyit ötünüsh teleppuzida,— bundaq köp quyuwetsingiz éghizgha patmaydiken.
— Bu dégen Qumbagh pedisi. Bu yerge kelgendikin bizning pedimizche mushundaq toldurup bir ichip béqishsila. Yéza dégende mushundaq achchiq haraqni ichmisek némish qilimiz,— dédi Toxtishah özini etey addiy — sadda qilip körsitishke tiriship.
— Shundaqtimu haraq dégenni az — az icheyli shangjang,— dédi Létipmu,— bundaq korkiritip quyuwersingiz, bizni birdemdila mest qilip qoyidighan oxshaysiz.
— Bu haraq emes, hakim, dédi Toxtishah,— qorqmay ichiwersile, bu dégenchu, Qumbaghning süyi.
— Undaqta Qumbaghning süyide béliqtek yayraydikenmiz — de, emise,— dédi Sétiwaldi Séyit.
— Shundaq bolmay emise, silerdek ademler bu sehrayi qiyametke aran bir kelgende qoy — töge soysaqmu azliq qilidu. Shundaqtimu dastixinimizni quruq körmey olturup bergininglargha men bek xush,— dédi Toxtishah.
Toxtishah qolidiki petnusni kötürüp, ishik terepte olturghanlarning qéshigha bardi — de, tewezzu bilen égilip, piyalilerni sun'ghandin kéyin, ularnimu tézrek ichishke zorlidi. Piyaliler boshighan haman Toxtishah ornigha qaytip kélip yene haraq quyushqa bashlidi.
Romka ornidiki piyaliler sorunni üch qétim aylinip bolghanda, sorun ehli xéli qizighanidi.
— Qéni siz Toxtishah shangjang, — dédi Sétiwaldi Séyit ünlük awazda,— yene bir — ikki romka haraq quysingiz, bu yerdikiler méngip emes, ömilepmu chiqip kételmigüdek, shunga az — tola ussul — pussul oynighach haraq singdürmemduq?
Toxtishah bu gepni anglap, zal ichige tézlikte bir qur köz yügürtüp chiqqandin kéyin, ishik tüwide turghan Qawulgha qaridi.
— Qéni Qawuljan, men bayam sizge dégen ish teyyar boldima?
Yéza bashliqining qaysi ishni dégenlikini pemligen Qawul aldirapla jawab berdi.
— Teyyar boldi shangjang, hazirla bashlap bireymu?
— Emise mushtiriqetla (izahat: mushtiriqet — hazir) chaqiring.
Qawul shaqqide keynige örülüp chiqip kétip hayal ötmeyla dutar, tembur, dap kötürgen birnechcheylenni bashlap kirdi — de, ishik tüwidiki bosh orunduqta olturushqa buyrudi. Sazendiler jaylishiwalghandin kéyin, yéziliq hökümetning ashpizi ularning aldigha bir piyalidin chay quydi. Shu esnada Toxtishah liqlap quyulghan haraqni kötürüp ularning aldigha keldi.
— Qéni emise, bu nöwitinglarni güppide kötürüwétinglar — de, ésil pedige chélip, karamitinglarni bir körsitinglar. Bashqilar Qumbaghliqlarni bir körüp qoysun.
Yéza bashliqining sözini anglighan sazendiler qolidiki chalghularni sazlashqa bashlidi.
— Bizning Qumbaghning sazendiliri sen'et ömekning artislirigha qarighanda, xéli kéyin tursimu, lékin ularni Qumbaghning güli dések bolidu,— dédi Toxtishah ornigha kélip jaylishiwalghandin kéyin.
Létipning ötkur közliri sazandilerge qadalghanidi. Dutar, temburlarni yaxshi sazlighandin kéyin "chimbulaq" namliq muzikigha chélishqa kirishti. Muzikining sehriy küchi sorundikilerni esir qilishqa bashlidi. "Ajayip belen muzikilar, ademge tolimu huzur beghishlaydu. Mushundaq muzikilarni qanche anglisa qanmaydu kishi " dep oylidi Létip.
Muzika " yar séning derding "ge chélin'ghanda, Toxtishah towlidi.
— Naxshisi bilen chélinglar, héliqi némitti... Qumbaghning qoshiqigha...
Temburchi tembur pediliride erkin oynawatqan qolini Toxtitip, sim tarilarni qaytidin bir qur sazlighandin kéyin, yénik, shox xelq naxshisining muzikisini bashlidi. Bashqilar dap, dutar bilen uninggha jör boldi. Bir — ikki pa'uza almashqandin kéyin temburchi naxsha bashlidi.
Gülbaghqa saray saldim,
Shamal chiqsa dalda dep.
Arzulap séni söydüm,
Qiz balilarning aldi dep.

Tashyolgha chüshüp qaptu,
Jede atning tuwiqi.
Ejebmu yaman iken,
Söygen yarning quliqi.

Rasa ayding boluptu,
Yarni éniq körgüdek.
Boynigha gire sélip,
Lewlirige söygüdek.

Létip naxshigha qulaq salghiniche olturatti. Toxtishah uning chirayigha demmu dem qarighach, alliqandaq bir nersini xiyal qilghandek, üstelni yénik chikip qoyghandin kéyin uninggha haraq tenglidi.
— Alsila, özliri bilen ikkimiz bir soqushturuwéteyli.
— Men emdi boldi qilsam bolarmikin,— dédi Létip özre sorap,— hélimu köp ichiwettim. Ete yene xizmet qilidighan gep.
— Nemidégenliri bu, dostlar bir yerge kelgende, on romkimu azliq qilidu. Alsila deymen, bügün taza bir qan’ghuche oynayli.
Létip uninggha yene köp birnerse désimu qamlashmaydighanliqini pemlidi. U Toxtishahning köngli yerde qalmisun üchünla piyalini qoligha aldi.
— Mana emdi boldi,— dédi Toxtishah,— qéni xoshe.
Piyaliler sorunni yene bir qétim aylan'ghanda, sazendiler, temburchi naxshidin Toxtidi. Létip ularning aldida sowup qalghan chaydin bashqa nerse yoqluqini körüp, aldidiki texsidiki kawapni ularning aldidiki shirege apirip qoydi.
— Qéni élinglar, taza dégendek qiziq bolmisimu, qorsaqqa yégech andin chélinglar.
Temburchi uninggha rehmet éytti — de, temburni sazlashqa bashlidi, bu chaghda sorun ehli xélila qizip qalghanidi.
Toxtishah ornida olturmastin hedep haraq quyup, zorlimaqta idi. Baya haraq ichmeymen dégüchilermu emdi tartishmayla ichishke bashlidi. Shu tapta hemme adem öz paringi bilen bolup ketken bolup, naxsha anglashqa héchkimning rayi yoqtek körünetti. Sétiwaldi Séyit yénidiki chonglar ma'arip ishxanisining sémizghine kelgen, aqpishmaq mudirigha némilernidur dep könglini chüshendürmekte idi.
— Qéni alsila, emdi yene birni,— Toxtishah xumarlashqan közlirini oynitip, Létipqa haraq tutti. Létip bu nöwet ündimestin haraqni qoligha élip, romkini bikarlidi. Toxtishah shu chaghdila ishik tüwidiki yalghuz kishilik orunduqta olturghan Abdughénini kördi — de, qoli bilen ishare qildi. Abdughéni Tari uning aldigha yügürüp dégüdek keldi.
— Qandaq, xanimlar teyyardu?— Soridi Toxtishah.
— Teyyar, kélip bolghili nikem, katip ishxanisida saqlap olturuwatidu.
— Emise udulla buyerge bashlap kiring.
Abdughéni Tari sirtqa chiqip kétip, hayal ötmeyla birnechche ayal oqutquchini bashlap kirdi. Sorundikiler öre — töpe bolushup, birnechche orunduqni bikar qildi — de, ularni olturushqa teklip qildi. Shu esnada 20 nechche yashlardiki qarimutuq yigitmu elektronluq royalni kötürüp kirip birdemdila jaylashturup ülgürdi.
— Emdi, tansa oynaymiz, tansa,— dédi Toxtishah,— aldi bilen hemme adem bir romkidin ichidu, andin...
U xuddi qapaqtin su tökülgendek bulduqlitip haraq quyghandin kéyin, sorunni birdemdila bir aylandurup chiqti.
— Emdi bashla,— dédi Toxtishah qarimutuq yigitke.
Elektronluq royalning awazi mejlisxanini bir aldi. Toxtishah bir ayalni tansigha tartti. Shu esnada sorun ehli öre — töpe bolushup, ayallar terepke yügürüshti...
Toxtishah arqa — arqidin birnechche meydan tansa öynighandin kéyin, bayatin béri tansimu oynimay xiyal sürüp olturghan Létipning yénigha keldi.
— Yéza dégende mana mushunchilik hakim, oyunning tayini yoq, eger nahiye bazirida bolghan bolsaq, restoranlarda oynayttuq,— dédi Toxtishah,— silimu bundaq jim olturuwalmayttile.
— Yaq, yaxshiken'ghu,— dédi Létip,— sheherde bolsimu mushunchilik bolmas.
— Sili bilmeyla, yilda birer qétim mushundaq bolup qalmisa, qalghan chaghda, aldirashla yürimiz. On nechche yilning yaghi mushu sehrayi qiyamette künimiz ötüp kétiwatidu, turmush ménisizla, eger birer teley kélip, nahiyige yötkilish pursiti kelse, béshim asman'gha yitermikin deymen.
Toxtishah sinchi közlirini Létipqa tikti, Létipmu uninggha lappide qarap qoyup, qoligha piyalini aldi.
— Méning arzuyum shula hakim, mumkin bolsa, silimu bashqilargha ikki éghiz yaxshi gépimni qilip qoyghan bolsila, men silidin u dunya, bu dunya xush bolattim.
Létip emdi yene jim olturuwerse bolmaydighanliqini pemlep éghiz achti.
— Qéni , waqti kelsun, shu chaghda, menmu qarap turmasmen.
— Aghzilirigha nawat hakim,— dédi Toxtishah aldirap,— qéni emise, ashu tatliq gepliri üchün ikkimiz yene birni kötürüwéteyli...
Muzika demmu dem almiship turatti. Sorundikiler hérip qalghinigha qarimay, tansa oynimaqta idi. Toxtishah ulargha qarap, bir némini xiyal qilghandek qilsimu, lékin Létipning bir éghiz sözi uning qelb tarilirini chekkechke, u özini qoyushqa yer tapalmay qalghanidi.