< <

<

Tötinchi bab

Éghir künler

1
　
Toxtishah közini achqanda, dérizidin kirgen quyash nuri öyni yorutup bolghanidi. U Bextixanning özige ghezep bilen tikilip turghanliqini körüp ongaysizlandiyu, lékin béshining loquldap aghrishi bilen közini yumdi.
— Tusila deymen, alem chüsh bolghuche yatamtiki,— dédi Bextixan zerde bilen.
Toxtishah lam — jim démidi, Bextixan yotqanni zerb bilen qayrip, uni chimdidi.
— Néme boldung, birdem aramxuda yatqili qoye, téxi etigen'ghu.
— Etigenmish, sirtqa chiqip baqsila, alem nichagh boptu? Balilarmu ketti, yézidinmu ikki qétim adem kélip boldi.
— Néme ishken?— Soridi Toxtishah.
— Way tangey, men néme biley, yighin barken dep keptighu.
Toxtishah xéli oylan'ghan bolsimu, lékin bügün yighin barliqini esliyelmidi. Shundaqtimu na'ilaj ornidin turup, kiyimini ezilenggüluk bilen kiydi — de, chögünni kötürüp sirtqa mangdi.
U öyge kirgende, Bextixan alliqachan dastixan teyyarlap qoyghanidi. Toxtishahqa hazir bir qacha suyuq'ash bolsa taza yaqatti. Chünki, u kéchiche haraq ichip, tang atqandila öyge kélgechke, keypi nahayiti töwen idi.
— Bunche aldirap nege?— Soridi Bextixan bir piyale chayni püwlepla ichip mangghan Toxtishahtin.
— Xizmetke.
— Birdem oltursila, silige deydigen gep bar. Etidin — kechkiche öyde olturmay öyde néme ish bolghanliqinimu untup qalmisila yene.
— Öyde néme bolatti,— ayaligha göleydi Toxtishah,— yeydighining, kiyidighining telghu ene.
— Wiyey dégen gépini, yep — kéyipla yürse bolidu, dep oylamla? Balilarning chongiyip qalghanliqinimu untup qalmisila.
Bu gepni anglap Toxtishah sel mengdep turup qalghandin kéyin, kariwatning léwide olturdi — de, ayaligha qaridi.
— Balilargha némish boptu zadi?
— Némish bolatti, öyimizge elchi keldi.
— Kimken u?
— Héliqi tiliwaldi hallang (izahat: hallang — ochuq) bolmamdu, Nisagülni bala qiliwalayli, dep keptu.
Bu gepni anglap, Toxtishahning ghujjide achchiqi keldi.
— Eniq jawab bermigensen?
— Yaq, balilarning dadisi bilen meslihetliship baqay, dep yolgha saldim.
— Yaxshi qipsen, u hallang bizning xilimiz emes. Buningdin kéyin u aghzini chayqiwétip yürsun. Men dégen yéza bashliqi, u qongaltaqlargha béridighan qizim yoq. He rast, qizing uning oghli bilen ish — pesh tartiship qaptikenmu?
— Yaq, özichila kelgen oxshaydu.
— Him, emdi budo kelse jawabni éniq bériwet, ikkinchi bosughamdin atlighuchi bolmisun. Qizingghimu köz — qulaq bolup yür, eger yüzümni tökidighan ish qilsa, put — qolini chaniwétip, itqa nan tashlap bergendek baqimen.
— Sili aghzimgha keldi, dep dewiridikenla, hélimu yette — sekkiz yerdin kelgen elchilerni yandurduq. Nisagülmu boyigha yétip qaldi, uning bilen tengtüshlar bir — ikki baligha ana bolup qaldi.
— Sen némini bilisen, ayal kishi bolghandin kéyin men tépip bergen'ge shükri qilip olture.
— Wiyey dégen gépini, méni bikarchi körüwatamla, untup qalmisila, men öyde bikar olturghinim bilen hökümet mangimu ayliq béridu.
Toxtishah ayali bilen takalliship olturushni xalimighandek ornidin turup, sirtqa mangghach qoshup qoydi.
— Gep shu emise, untup qalma juma?
Toxtishah sirtqa chiqip ketkendin kéyin Bextixan dastixanni yighishturghach ghodungshidi:
— Tazimu bir gep boldi — de, bu! Öyning ishi bilen peqetla kari yoq, yene manga hökireydu téxi. Eger özining balisi emeslikini bilse, qandaq qilattikin bu yumshaq bash...
Toxtishah öyning aldigha chiqip, on nechche qedem manga — mangmayla, Nuri mashinini heydep kélip, uning yénidila toxtidi. Toxtishah mashinigha chiqipla soridi.
— Bügün yézida néme yighin barken? Tünügün undaq gep — söz yoqtighu?
— Nahiyidin adem kélermish,— dédi Nuri jawaben közlirini yoldin üzmey turup,— yéza rehberlirining yilliq bahalishini qilidiken, deydighu.
Demokratik bahalash élip baridiken emise, sen uqtungmu, nahiyidin kimler kélidiken?
— Uni uqmidim, menmu bashqilardin anglapla, udul siliningkige kélishim...
Toxtishah közlirini aldi terepke tikti, dérize köznikidin körünup turidighan menzire — topiliq yol, yol boyliridiki yapraqsiz derex, öylerning moriliridin kötürülüwatqan aquch is uni özige jelp qilalmidi. Uning xiyali bügün nahiyidin kélidighan ademde qalghanidi. Eger uning tonushidin birersi kélip qalidighan bolsa, bezi ishlarni az — tola semige sélip qoyghili bolatti. Shunga, u bügün qandaqla bolmisun, pursetni ötküzmesliki, kérek idi.
Mashina yéziliq hökümet qorasida toxtighanda Toxtishah aldirimay mashinidin chüshüp, udul ishxanisigha qarap mangdi. Ishxanigha ot qalap qoyulghanidi. U orunduqqa jaylishiwalghandin kéyin, özige songdishipla kirgen Nurigha Qawulni chaqirip kirishni buyrudi. Nuri chiqip kétip Qawulni bashlap kirgende, Toxtishah tamaka qaldurqini küldan'gha asta basti.
— Men burnakün sizge tapilighan matériyal qandaq boldi ukam, yézip bolghansiz?
— Alliburun yézip bolghan shangjang, téxi chirayliq aqqa köchürüp qoyghan,— dédi Qawul yéza bashliqining aldighiraq kélip qolidiki bir deste qeghezni sun'ghach.
Toxtishah wézipe ötesh doklatining originalini qoligha élip chirayliq, danimu dane yézilghan qurlarni aldirimay oqushqa bashlidi. Qawul uning chirayidiki ozgirishke diqqet qilip turatti. Nechche yildin béri yéziliq hökümette ishlewatqan bu yigit Toxtishahning mijezini besh qoldek biletti. Toxtishah herbir qur, her bir bettiki sözlerni köngül qoyup oqup chiqqandin kéyin, közlirini yumdi. Ishxana ichi éghir sükütke chömgenidi. Qawulning puti talghan bolsimu, jimjitliqni buzushni xalimighandek bashliqi aldida xizmet doklat qiliwatqan eskerdek tikkide turatti. Xéli uzundin kéyin Toxtishah éghir tin élip asta közini achti — de, aldidiki Qawulgha mixtek tikildi. Uning chirayidin ya matériyaldin razi bolghanliqini, ya matériyalni yaratmighanliqini bilgili bolmaytti.
— Xosh, matériyalni oqup chiqtim, pemimche xéli yaman emes yézilghandek qilidu, lékin az — tola mesile bar. Men yene bir qétim oqup, özüm tüzitiwalay, boldi. emdi siz chiqip ishingizni qilsingiz bolidu.
Qawul chiqip ketkendin kéyin Toxtishah loquldap aghriwatqan chékisini bir pes uwulap bir tal tamaka tutashturdi — de, sémiz gewdisini orunduqning yölenchükige tiridi. Shu tapta uning put — qolliri maghdursiz idi. Axshamqi nahiye baziridiki sorun uning köz aldida demmu dem gewdilinetti. " Ishleshni, oynashni bilidighan ademler ajayip bolidiken,— dep oylidi u, — qachanmu menmu bu topa örlep turghan sehradin qutularmen? Xuda méning rizqimni mushu Qumbaghqila chéchiwetkendek yötkilishim ejeb teske toxtidi. Bashqilar qandaq ademdu, uyandin örulsila, buyandin ösüp kétidiken. Ya ularning alahide karamiti barmidu. Eger menmu shundaq karametni ishliteleydighan bolsam, hazir jing hakim, yaq, mu'awin waliy bolidighan waqtim kélip qaldi. Nechche yil boldi, ishqilip qandaqla qilay, xizmitim nahiye boyiche hemmining aldida, yighinla échilip qalsa Qumbaghning xizmitini maxtimaydighan adem yoq. Qumbaghni maxtidi, dégenlik Toxtishahni maxtidi dégenlik. Chünki, men bu yerning ikki birinchi qol bashliqining biri, men shundaq turuqluq, téxiche birer shepimu yoq. Shunga, hazir sewr qilishtin bashqa yol bolmisa kérek. Sewr qilay, deptiken ".


2

Kün'gey tereptiki penjiridin chüshken quyash nuri öy ichini xire yorutup turatti. Oghulxan érining arqa— arqidin tamaka chékishige qarap ichi sel siyrildi. Mömin öyning bulungida jimjit olturghan balilargha qarap, allinémilerni xiyal qilghandin kéyin éghiz achti.
— Mang balam, ukiliring bilen oynap kir.
Jappar dadisining chirayigha mundaqla bir qarap qoyup, ukilirini élip chiqip ketkendin kéyin, Mömin Saqal qolidiki tamaka qalduqini meshning ichige tashlidi, ulapla yene yanchuqidin qeghez élip moxurka orashqa temsheldi.
— Emdi chekmisile qandaq, bayamningyaqi qarisam, arqa — arqidin beshni yögep chékip boldila, achchiqlirini untup ketsile, bu künlermu ötüp kéter. Biz salametla bolsaq, yaxshi künlergimu uliship qalarmiz.
Mömin ayaligha munglinip qaridi. Uning ezeldin qaramtul chirayi achchiq destidin sel bozirip qalghan bolup, közliridin bir xil mung arilash bicharilik alametliri éniq chiqip turatti.
— Ejeb künler boluwatidighu tang, héch bilelmey qaldim. Qishmu- yaz étizdin kelmey ishleymizyu, ya ishtan tizimizdin ashmaydu, ya künimiz yaxshilanmighan, ya qerzdin qutulalmighan,— dédi Mömin Saqal ayalining sözige jawab bermey, pes awazda ghodungship,— horunluq qilamdimizkin, désem bashqilardin qalmay ishleymiz bolmisa, emma halimiz mushu...
Oghulxanning bu sözlerni anglap köngli buzuldi. Uningmu köngli bügün bölekchila yérim idi. Shundaqtimu, érining könglini awundurush üchün özini bésip olturuwatatti.
— Meyli dadisi, ular qiliwaldim, étiwaldim, dégini bilen haman bu jahanning igisi bar. Sili "ghojamning ghojisi bar, chamghurning orisi " dep köp déyttilighu, hökümet bar, u xelqning hökümiti. Haman bir küni bu toymighurlar jajisini tartidu.
— Sen undaq dégen bilen u künler qachan kélidu? Buninggha bir néme dégili bolmaydu. Tartqan uwalchiliq özimizge, héchbolmisa mushu nareside kichik balilarni bolsimu oylimidiya.
— Ular künini untup qaptu,— dédi Oghulxan ulugh — kéchik tinip,— ikki geptin biri bolsila bu Qadir shujining qarari, dep turghan, xuddi Qadir Yorgha bu alemning igisidek. Qadir Yorghining burun qandaq ademlikini kim bilmeydu. Eger ashu xotuni bolmighan bolsa, bügünki künde qandaq bolushini bilip bolghili bolmaytti u showichining...
— Boldi qoy, xeqning eyibini échish yaxshi ish emes. Her kim qilsa özige qilidu, özige qilmisa, hemme ademning bala — chaqiliri bar emesmu? Bu jahan uzun jahan, bir kimning birkimde qalmaydu. Bowam dep béridighan, burunqi zamandiki zerdarlarning baliliri ata — anisidin qalghandin kéyin, yéyishke, kiyishke yoq tilep yürüp jan üzüptiken. Bular hazir bizni mushundaq qiynighan bilen, kéyin baliliri néme kün köridu, körimiz téxi!
— Üchaghqa barghanda kim bar, kim yoq,— dédi Oghulxan barmaqlirigha kigizning chuchisini yögewétip,— hazir közimiz bilen körginimiz hésab.
— Na'ümidlik sheytan'gha xas xotun. Ümidwar bolili. Biz choqum u künlerni körimiz téxi! Bowam rehmetlik yüz yashtin halqipraq ömur kördi. Uning dep bérishiche, nurghun ishlarni körüptiken.
— Xuda bizgimu shunchilik ömür körüshni bersighu, ularning zadi qandaqraq ölüshini körettuq.
Oghulxan jimip qaldi. Uning köz aldigha bayamqi menzire kéliwalghanidi. Mehelle komitét mexsus teshkilligen qerz yighish guruppisi qattiq — yumshaq wasitiler bilen, u bir aydin buyan xoshnilirining öyidin qomush achiqip toqughan borilirigha qarita alghan ish heqqini élip ketkenidi.
Ishik daraqlap échilip, öyge Ghappar yügürüp kirdi— de, hasirighiniche sözleshke bashlidi.
— Hapiz dadam... Hapiz dadam urushup qaldi.
Bu gepni anglighan Mömin Saqal heyran bolup oghlidin soridi.
— Aldirimay sözlisengchu, Hapiz zadi kim bilen urushup qaldi?
— Teshkilning ademliri bilen, öltürüwétimen, dep qoligha palta élip...
Bash — axir yoq bu geplerni anglighan Mömin Saqal ornidin turup, sirtqa chapti. Mömin hoylidin chiqip, Hapizning öyining aldigha kelgende turupla qaldi. Uning öyining aldigha nurghun kishiler toplishiwalghan bolup, Hapiz köynekchan halda qolidiki otun kesleydighan paltini pulanglitip towlimaqta idi.
— Qéni qaysing midirlaydikensen, bügün mushu yerdila u alemge uzitimen sen xotun talaqlarni. Méni bozek étimen, déyishiwatamsen? Uxlap chüshüng. Men yalghuz bolghinim bilen herqaysinggha tétighuchilikim bar.
— Özengni tutuwal Hapiz, gep bolsa chirayliq déyisheyli — he! Bu séning mesilengla emes, mehellidiki hemme a'ilining ishi. Pitning achchiqida chapanni otqa salghandek ish qilma,— dédi közliri chaniqidin chiqip kétey depla qalghan Sayim Pasar.
— Boldi, emdi wezxanliqingni toxtat. Men séning gépingge ishinip, az ziyan tartmidim. Yil boyi qeyerge hashargha heydiseng bardim. Kimning ishigha salsang, maqul dep mangdim. Fondi yighsangmu, jérimane dep kelsengmu berdim. Bu yerdikilerning hemmisi guwah. Men hashargha kétip, bughdayning dan süyi kirmey, hosul alalmidim. Tikip bergen qonaq obdan ünmey, alilighan bolsaqmu pasar chiqti. Yene téxi ashliq satisen, désenglar yaq dédimma? Bir yil paxta térip, pulning hemmisini qerzge dep turuwalsimu, ghiding — piding qilmay nechche qoyumni sétip, qerz tölidim téxi! Emdi téxi birnechche kün waqit béringlar désem unimay, éshekni ekitimiz deysina. Uni eketseng, men néme bilen jénimni jan étimen, qighni étizgha némide toshuymen?
— Bizning uning bilen néme karimiz. Emise qerzni tölimiseng bolattimu?— Dédi Sultan Péti,— bir mehellidikenmiz, dep yüz — xatire qilduq. Bolmisa hélighiche öyüngnimu échip bolattuq.
— Aghzingni chayqiwitip gep qil. Sen shundaq qilalamsen?— Dédi top ichidin kimdur biri,— undaq qilish dégen qanun'gha xilap qilmish juma.
— Qerz yighish qanun'gha xilapmiken emise?— dep göleydi Sultan Péti.
Shu arida kimdur biri:
— Ene, Qadir shuji kéliwatidu,— dep towlidi.
Öy aldigha yighilishqanlar mehelle komitét terepke qarashti. Rast dégendek Qadir Yorgha birqancheylenning hemrahliqida kéliwatatti. U top yénigha kélip, hemmeylen'ge bir qur qarap chiqqandin kéyin Sayim Pasardin:
— Bu néme gep özi? — dep soridi.
Sayim Pasar éghiz échip bolghuche, Sultan Péti aldirap jawab berdi.
— Mawu yalangtösh qelenderge qerzni ber, dések, bizge palta kötürüp yüridu.
Bu söz Hapizning jan — jénidin ötüp ketti. U qolidiki paltini tashlap, bir sekrepla Sultanning yénigha keldi — de, uning gélini qattiq boghdi.
— Héliqi gepni yene bir dégine, men yalangtöshmu zadi? Men qelendermu?... Hapiz pütün küchini ikki bilikige yighip, Sultanning gélini boghqachqa Sultanning birdemdila chirayi tatirip ketti. Bu yerge kelgen yüriki ajiz ayallar churqiriship ketti.
— Ajritiwétinglar, adem ölidighan boldi.
— Way Xudayim, néme ish bu!...
— Némige qarap turisile? Téz bolunglar...
Köz aldida boluwatqan bu ish Qadir Yorghini sel temtiritip qoyghan bolsimu, lékin ayallarning warqirighan awazini anglap Sultan bilen Hapizni ajritishqa urundi. Shu esnada Mömin mu top ichige bösüp kirip, Hapizning yénigha keldi — de, uninggha warqiridi.
— Boldi qil adash, özüngni tutuwal.
Bashqilarning he, husi bilen ularni aran teslikte ajritishti. Shu tapta Hapizning chéke tomurliri köpup chiqqan bolup, közliride ot yanatti. Sultan bolsa, Hapizning qoli ajrighan haman özini yerge tashlap yatqan bolup, chirayi tatirip ketken halda közlirini ching yumuwalghanidi.
— Mang, téz bol, tursun doxturni chaqir, — dédi Qadir Yorgha yénidiki bir yigitke , — dora saymanlirini élip téz kelsun.
— Maqul. Héliqi yigit yügürüp ketkendin kéyin, bashqilar ghulghuligha chüshti.
— Ölükini satidighan boldi mana emdi.
— Yaq, unchilik ishqa adem ölmeydu.
— Ölmisimu mushundaq yétiwalsa bir ish bolup qalmas.
Qadir Yorghining chekchiyishi bilen bashqilar jim bolup qaldi. Qadir Yorgha yerde yatqan Sultan'gha qariwetkendin kéyin mehelle komitétining birnechche kadirigha uni kötürüp, öyge apirip qoyushni éytti — de, Hapizgha qarap dédi.
— Toxta, sen aldirimay tur, köridighining aldingda téxi!
Qadir Yorgha mehelle komitét kadirliri bilen ketkendin kéyin Mömin Hapizning yerdiki chapinini qoligha aldi — de, uni qolidin tutup öy terepke soridi.
Hapiz bara — bara yiraqlap ketken mehelle komitét kadirlirigha qarighandin kéyin, tartishmayla Mömin’ge egeshti.

3

Qadir Yorgha méhmanlarni chay ichishke dewet qilghandin kéyin üstel astidiki botulkini qoligha aldi.
— Boldi qoyung, bügün ichmeyli,— dédi Toxtishah uninggha qarap:
— Némishqa emdi? Mushundaq dostlar yighilghan yerde bir — ikkini ichip qoymisaq bolmas,— dédi Qadir Yorgha xushametkoyluq bilen hijiyip, — uning üstige inimiz Sultan nechche kün balnetsida yétip chiqti. Doxturxanigha bérip yoqlighan bolsaqmu, lékin taza bir könglini alalmiduq, shunga...
— Buni kéyin ichiwalsaqmu ülgürimiz, Sultan'ghimu bügünkisi nésige qalsun. Kéyinki nöwette choqum ornini tolduruwalimiz. Qandaq dédim ukam — he?
Sultan Péti Toxtishahning sözini anglap hijaydi. U on nechche kündin buyan balnetsida yétip, chirayi aqirip, xélila ongshilip qalghanidi.
— Towa deymen, men deslep, Sultanni qaza qilghan oxshaydu, dep oylaptimen. Kéyin qarisam sap — saqla iken, ejeb qamlashturuptu kasapet,— dédim Sayim Pasar.
— Bezide sheytan'ghimu ders béridu bu,— dédi Qadir Yorgha,— birdem japa tartqan bilen on nechche kün dem éliwaldi. Mana, téxi doxturxanida obdan dawaliniwaldi.
— Bu herqaysilirining shapa'itidin,— dep küldi Sultan Péti,— deslep menmu bügün ölüp kétidighan oxshaymen, dep oylighan. Qarisam herqaysinglar ajritiwaldinglar, " toxta, bu qelenderni bir jaylay " depla yerge özümni attim.
— Ha... Ha... Ha...
— Hi... Hi... Hi...
Öy ichidikiler külüshüp kétishti. Külke bésiqqandin kéyin Qadir Yorgha éghiz achti.
— Sen Toxtishangjanggha rehmet éytsang bolidu uka, séning entingni taza jayida élip berdi.
— Way, buni dep néme qilisiz,— dédi Toxtishah sel qapiqini türüp,— mehelle komitétning kadirini urdi dégenlik, qanun'gha xilap ish. Shunga saqchi ponkitidikiler uni tutti.
— Eger sili alayiten orunlashturmighan bolsila u chaghda qandaq bolidu, bilgili bolmaytti emesmu shangjang.
— Boldi, emdi bu gepni déyishmeyli. Shundaq qilip ishlar yürüshüp ketti deng,— dédi Toxtishah Qadir Yorghigha,— qerzler emdi yighilip bolghandu?
— Asasen bir yerge bardighu, Hapiz Kaskini élip ketkendin kéyin, bu tomurchi xeqler az — tola chöchügen chéghi, burun mende issiq jandin bashqa néme yoq dégenlermu qerz tapshurushti.
— Obdan boptu. Xizmet dégenni janliq ishlesh kérek.
Ular birdem uyan — buyandin paranglashqan bolsimu, lékin parangliri qonaq unining xemiridek zadila qolashmidi. Toxtishah sa'itige qarap, yénik esnigendin kéyinla Sayim Pasar ornidin turdi.
— Méning azraq ishim bar idi. Bashqa ish bolmisa men chiqsam.
— Birdem olturmamsiz?— Dédi Qadir Yorgha,— shangjangmu bu yerge asan kelmeydu, birdem gungur — mungur...
— Boldi, waqitmu bir yerge bérip qaptu. Ete yene seher turmisaq bolmas.
— Maqul emise,— dédi Qadir Yorgha ilajsiz qalghandek mürilirini sel kötürüp qoyup.
— Menmu shundaq qilay,— dédi Sultanmu ornidin turup:
Ular chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah tamaka tutashturdi. Hayal ötmey ikkisini uzitip kirgen Qadir Yorgha ghodungshidi.
— Tazimu bir, özini bilip ejeb chiqip ketmidiya, ademni bizar qilip...
— Meyli, méni keptu, dep kiriptu, sizmu téxi bayam haraqqa zorlawatattingizghu ularni...
— Shundaq qilsam qoparmikin, dep oylighan. Biraq, sili belge bergendila andin ornidin turushti eyna.
Toxtishah tamakini aldirimay püwligendin kéyin Qadir Yorghining chirayigha obdan bir qaridi — de, soridi:
— Shundaq qilip, hemmini teyyar qilip boldum deng.
— He'e, bayam silining dégenliri boyiche yaghachlarni késip, traktorgha bésip qoyghan.
— Bashqilargha birnerse démigensiz?
— Yaq, peqetla yétim — yesirlar mektipige i'ane qilimiz, dep qoydum. Ular hergiz gumanlanmaydu.
— He, undaqta boptu,— dédi Toxtishah sel oyliniwalghandin kéyin,— shopur ishenchliktu?
— Way, ishenchlik bolmamdighan, u méning sizghan sizighimdin chiqmaydighan yawash bala.
— Undaqta yaxshiken emise, hazirla mangsa bolarmikin. Siz Yasin Chong hakimning öyini bilisizghu!
— Yaq, bilmeydikenmen.
— Emise mundaq bolsun, traktor méngiwersun, sizni Nuri méning mashinam bilen élip barsun. Yaghachni töküwétipla qaytip kélinglar.
— Maqul.
Toxtishah özini yumshaq orunduqning yölenchukige tashlap xiyal sürüp olturghan Nurini chaqirip, uninggha bir nersilerni tapilighandin kéyin qoshup qoydi.
— Téz bérip, téz kélinglar — he men silerni saqlap qalmay.
— Maqul,— her ikkiylen tengla jawab bérishti.
Ular chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah aldidiki sowup qalghan chayni güpülditip ichiwetti. Hayal ötmey, sirtta mashina matorining gürüldigen awazi anglinip, asta — asta yoqap ketti. Toxtishah memnuniyet bilen pisingngide külgendin kéyin, ünlük awazda yöteldi. Shu esnada öyning ishiki ghichirlap échildi — de, shipirlighan awaz bilen teng Jennetxan kirip keldi.
— Ejebmu teste mangdi bular,— dédi Toxtishah uninggha,— men téxi sizni saqlap bolalmay, uxlap qalmighidi, dep bek endishe qildim.
— Sili ayda, yilda aran bir kelsile, mushundaq téz uxliyalayttimmu men,— dédi Jennetxan külüp.
— Özingizmu, gépingizmu chirayliq sizning, shunga künde sizni xiyal qilishim bikar emes Jennetxan.
— Way qoysila bu yaghlima geplerni, " körsem halim yoq, körmisem, karim yoq " Desile...
— Nedimu undaq ish bolsun. Purset tapsamla kéliwatimen'ghu mana... Qéni , bu yerge kélinga...
— Sel téxir qilsila, bizning héliqi béqiwalghan bala téxi uxlimidi. Men uni uxlitip qoyupla yanlirigha chiqay.
— Bek saqlitiwetmeng emise,— dédi Toxtishah uninggha közini qisip,— men saqlawérip bek teqezza bolup ketmey yene...
Jennetxan uninggha qarap yéqimliq külümsirigendin kéyin qandaq téz kirgen bolsa, shundaq téz chiqip ketti. Toxtishah uning ademni jelp qilidighan jismigha qarap, allinemilerni xiyal qilip, öziche xush bolup, bosh awazda pichirlidi:
— Ajayip xotun — de, bu! Mushundaq xulqi bilen ademning jénini élip, janggalda qoyidu.


4

Yéza dégen ajayip yer. Bu yerde azraqla bir ish bolsa, xuddi möjize yüz bergendek birdemdila taraydu, yéngi xewer tarqalghan hamanla gepke gep qoshulup, adettiki ishlarmu ademni heyran qalduridighan dérijige bérip yétidu.
Hapizning Sultan Péti bilen tutushup qalghanliqi toghrisidiki xewer Oybaghliqlarning köpinchisini heyran qaldurdi. Ular adette köp gep qilip, " kaska " leqimini alghan bu yigitning asanliqche birer kimge hört — pört démeydighan baghri yumshaq ikenlikini bilgechke, deslep ishenmigen bolsimu, lékin neq meydanda öz közi bilen korgüchilerning Xudani aghzigha élip guwahliq bérishi bilen ishinishke mejbur boldi.
— Bu waqitqiche taza obdan chüshenmeptikenmiz qaranglar, u tersaken'ghu, tersa... Qoligha paltini éliwélip shundaq bir kötürüwédi, mehelle komitét kadirlirining jéni chiqip ketkendek laghildap titrep kétishti.
— Sultan Pétining gélini boghqinini démeysiler téxi, qolini shundaq birni sozghandek qiliwédi, Sultan Péti yerge mokla chüshti.
— Sultan xuddi qarchighining tirnaqliri arisidiki toshqan'ghila oxshap qaldi dengla.
— Ya hezret, Hapizmu bosh kélmepta emise. Men téxi uningda unchilik jür’et yoq, dep oylaptimen.
— Boghuzlaymen dése qoymu tépirlaydiken, Hapiz adem bolghandikin, derdke chidimighan gep — de.
— Qadir shuji uninggha körgilikingni körsitimen, deptuya.
— Uni birnéme dep bolghili bolmaydu. Qadir Yorgha dégen ichi zughoy bir néme, qolidin her bala kélidu. Her halda sel éhtiyat qilghan yaxshi. Hapizning hazirqi ehwalidin qarighanda, umu bosh kelmeydighandek qilidu.
Oybaghliqlar her xil mulahize qilishti. Beziler könglide xush bolushti, yene beziler Hapizdin sel ensireshti. Démisimu ularning ensireshlirining asasi yoq dégili bolmaytti. Qadir Yorgha uni asanliqche qoyuwetmeytti, chünki, uning qorsiqidiki hiyle — neyrengni bilip bolmaytti.
Dégendek shu axshimi mehellide saqchi mashinisining ademni wehimige salidighan awazi anglandi. Kishiler öyliridin sirtqa chiqiship, qoligha koyza sélin'ghan Hapizning élip kétilgenlikini öz közi bilen körüshti.
— Xudaya towa, néme zaman bolup ketti bu! Ikki adem pichaq séliship, qan ichide qalsimu jérimane élip, boldi qilidighan saqchilar bügün Hapizni élip kétiwatiduya.
— Bilip bolghili bolmaydu bu jahanning ishlirini. Bu chaghqiche saqchilarmu ikki gepning biri bolsila, jérimane dep turatti. emdi néme boldikintang.
— Ötkende ikki qoyum yoqap ketti, dep délo melum qilip barsam "sen yézimizning jem'iyet amanliqidiki ilghar yéza " dégen shereplik namini bulghimaqchimu, aghzingni chayqap gep qil. Bizning bu yerde kishilerning qil chaghliq nersisi yoqap ketmeydu. Sen bohtan chaplash jinayiti ötküzgenliking üchün besh yüz yüen jérimane töleysen, dep qorqutti. Ming balaliqta 300 yüen jérimane tölep, aran qutuldumya eyna.
— Buning tigide choqum bir gep bar. "Bu jedel maymun'gha oyun, chashqan'gha qiyin " boldimikin — ya.
— Bilip bolmaydu.
... ...
Oybaghliqlar herqanche perez, mulahizilerni otturigha qoyghan bolsimu, lékin bu ishning tégige yételmidi. Ular Hapiz Kaskigha ich aghritishatti. Uninggha birer bala — qazaning kélmeslikini tileytti. Kimlergidur ghezeplinetti. Biraq, özliri öchlük qiliwatqan ademning zadi kim ikenlikini éghizdin chiqirishalmaytti.
Dégendek etisi Oybaghda yene bir yéngi xewer tarqaldi.
— Axsham Hapizni udul yéziliq saqchixanigha élip bérip qiynaptimish. Uni shundaq qattiq bir septikenki, Hapiz yerge tik mollaq chüshüptu.
— Bir kéche tüwrükke baghlap qoyup uruptu, deydighu?
— Yaq, tüwrükke baghlap qoymaptu, ésip qoyuptu.
— Kéyin néme boptu?— Sorashti bu ishqa qiziqidighanlar.
— Kéyin Hapiz hemmini iqrar qilghan chéghi. Héliqi shap burut saqchixana bashliqi uning üstidin matériyal yézip, nahiyige yollap bériptu.
— Hapizchu, u qandaq boptu?
— Qandaq bolatti, uni nahiye baziridiki türmige apirip solap qoyuptu.
— ...
Bu gepler shaxlap , ajayip — gharayip tüs aldi. Gepning qandaq bolushidin qet'iynezer, kishiler Hapizgha ich aghritishatti.
— Achchiqning arqisigha kirmigen bolsa, obdan bolattiken.
— Rast deyla, "yolwasni yenggen batur emes, achchiqni yenggen batur " deydu emesma.
— Özini tutuwalalmighan gep, bolmisa Hapizning aghzi ittik bolghini bilen köngli tüz, bashqilargha yamanliq séghinidighan bala emesti.
— Bashqilarning haligha yétetti...
Shundaq qilip " yaxshi gep üch kün, yaman gepmu üch kün " dégendek kishiler bu parangghimu anche qiziqmaydighan bolup qaldi. Lékin, Oybaghdin birerkim nahiye bazirigha béripla qalsa:
— Hapizni bazarlarda körüp qaldingmu?— dep sorishatti. Buning bilen bashqilar:
— Hapiz dégen türmide tursa, uni qandaqmu körgili bolsun,— deytti.
Aridin 15 kün ötkende u mehellige qaytip keldi. Uning ilgiriki aghzi ittikliki tügigendek qilatti. Köp jimighur, éghir — bésiq bolup qalghanidi. Közliridin bir xil meyüslük chiqip turatti. Shu küni axshimi uning öyidin méhman bolidighanlarning ayighi üzülmidi. Köngül sorap kirgenler uningdin herqisma so'allarni sorishatti.
— Séni baghlap qoyup uruptu, dep angliduq, rastma?
— Birer yéringghu sunup ketmigendu?
— Türmide ishqa salamdiken?
— Bergen tamiqigha qorsiqing toydimu?
... ...
Hapiz bularning hemmisige bash irghitish bilenla jawab berdi. Hapizning ayali — ghunche boy kelgen, aqpishmaq chokan méhmanlarning aldigha dastixan sélip, mezze kéltürgendin kéyin, ularni hedep chaygha zorlaytti.
— Qéni alsila, mezzege baqqach chay ichsile.
Mehmanlarning hemmisi Hapizning aghzidin birer éghiz söz anglashni bekmu xalaytti. Lékin, ular Hapizning jim olturghinini körüp, "he néme bolsa, saq yénip chiqipsen. Jan bolsa jahan, ash bolsa qazan, buningdin kéyin emdi artuqche ishlargha arilashma" dep birmunche tesellilerni bérishkendin kéyin qaytip chiqishti. Lékin, etisila mehellide yene yéngi bir xewer tarqaldi.
— Hapiz emdi boldi qilmaydiken, erz qilidiken.
Bu gep rastmu yaki bashqilarning paringimu? Buni bilip bolmaytti.

5

Qadir Yorgha öy ichini birqanche qétim aylinip chiqqandin kéyin yene kariwatta olturdi — de, jim bolup qaldi. Uning shalang qashliri arisidiki piste közlirige qan tolghan bolup, özini qoyargha yer tapalmay qalghanidi. Qaramtul chirayi achchiq destidin bozirip ketken bolghachqimu, be'eyni nechche yil yer tégide qalghan qeghezgila oxshap qalghanidi.
— Xep, xep séni... Men kim? Senchu?!...
Özüngning nechchilik adem ikenlikingni bilelmey qapsen — de, yalangtösh qelender, téxi méning üstümdin erz qilghuchi boldungma? Men séni erz qilghininggha toyghuzmaydighan bolsam...
Qadir Yorgha yanchuqidin süzgüchlük tamakisidin bir tal élip tutashturghandin kéyin qattiq shoridi, lékin tamaka uning qodangship ketken pikir — xiyalini bir yerge yighalmidi.
— Wayjan, azraq cheksile bolmamdu bu tamaka dégenni. Öy ichini isqa tolduruwétipla,— dédi Jennetxan érige qarap.
— Néme karing, cheksem men chektim, sanga néme dez ketti?— Ayaligha göleydi Qadir Yorgha.
— Cheksile, chékiwersile emise,— dédi Jennetxan batnap,— özlirige ziyan qilmisa, méning karim yoq.
Qadir Yorgha gep qilmidi. U tamakini birnechche shorapla tügitip qoyghanidi. U birdinla eqil tapti.
— Toghra, shundaq qilish kérek. Uni bilindürmey shundaq jaylayki, u özining kim teripidin bu qismetke duchar bolghinini bilelmeyla qalsun.
Qadir Yorgha shumluq bilen külümsiridi. Lékin, uning külümsirishi birnechche deqiqe ichidila yoqaldi. "Bundaq qilsammu qamlashmighudek, eng yaxshisi ... Eng yaxshisi " U yenila oylap tapalmidi. Qanche tit — tit bolghanséri, özini shunche bichare sézishke bashlidi. U Oybaghqa kent kadiri bolghandin buyan özige put atqanlar xéli bolsimu, lékin Qadir Yorgha her amallar bilen ularni téz püktürgen, hetta aldida tizlinip olturup, hör — hör yighlap ketkenlernimu körgenidi. Biraq, Hapiz ularning héchqaysisigha oxshimaytti. U on nechche kün yétip chiqqandin kéyin Qadir Yorghining periziche yawashlap qélishi, ita'etchan kalidek qeyerge yétilise shu yaqqa méngishi, néme dése, lebbey dep qol qoshturup turushi, héch bolmighanda özining kalta pemlikini öz üstige élishi kérek idi, lékin u undaq qilmidi. Mehellige bügün kélipla etisi yéziliq hökümetke erz qilghili bardi. Deslep bashqilar " Hapiz yézigha erz qilghili keptu " dep uninggha inkas qilghanda, Qadir Yorgha ishenmigenidi. "Uningda emdi unchilik yürek néme qilsun, nechche kün yétip öz ishigha towa qilip adem boldi. Shunga, u bashqilarning tapqan gépi bolmisun yene" depla anche ésen'girep ketmidi. Lékin, Toxtishahning atayin uni izlep kélip, bu ishni déyishi uni sel mengditip qoydi.
— Shundaqmu biperwaliq qilghan barma?— dep achchiqlap ketti Toxtishah,— birer yurtqa bash bolghan adem yilanning yer astida köshiginini bilip turushi kérek. Bashqilar samanliqning astigha su qoyuwetse, bilelmey yürüydighan adem qandaqmu bir mehellini chörüp kételeydu — he!
Shu chaghda Qadir Yorgha zadi néme ish bolghanliqini bilelmey ganggirapla qalghanidi. Toxtishahning on nechche bet yézilghan erznamini qoligha tutquzushi bilen u hemmini chüshendi — de, aldirap oqushqa bashlidi. U oqughanséri quyqa chachliri tik bolup, bedenliri ixtiyarsiz tikenliship, put — qolliri boshishipla ketti.
— Mana, özingizmu kördingiz. Néme dégen achchiq gepler bu. Téxi san — sipirlirimu éniq iken. Men sizge nechche qétim " özingizge puxta bolung " dep nesihet qilsam "men qilghan ishlardin qilchilikmu yochuq qalmaydu" dep özingizche meydingizge mushlayttingiz, mana emdi néme boldi? Qaringe, hemmsi ashkarila turmamdu?
— Xep, men séni... — Qadir Yorgha chishlirini ghuchurlitip, mushtumini tügdi — de, hazirla mangidighandek aldigha birqedem aldi.
— Hay... Hay... Ishni qaramliq bilen qilishqa bolmaydu Qadir axun. Achchiq eqilni késidu, özingizni tutuwéling.
— Emise shundaqla qoyup béremduq deymen?— Qadir Yorgha Toxtishahqa tikildi.
— Yaq, her ishning waqti — sa'iti bolidu.
— Men uninggha özümni bir körsitip qoyay dégen, lékin...
— Toxtang, emdi qaramliq qilishqa bolmaydu. Konilar bikardinla " yette ölchep, bir kes " démigen. " Waraqlap qaynighan chögün özining boyigha tashidu ". Shunga, biz sewr qilayli, Hapiz qanche qaynisa, bizge shunche paydiliq. Buyaqqa kélinge...
Toxtishah özige yéqin kelgen Qadir Yorghining quliqigha birnersilerni dep pichirlighandin kéyin soridi.
— Qandaq, bolamdiken?
— Bolidiken shangjang, bolidiken. dégenliri boyiche qilayli emise.
Qadir Yorgha Toxtishahqa nechche qétim rehmet — heshqalla eytip yolgha salghandin kéyin öziche oylandi. U qanchidin — qanche oylan'ghan bolsimu, lékin yéza bashliqining sözini idiyisidin ötküzelmidi, tézrek ünüm béridighan, Hapizning qeddini püküp, uni eyweshke kelturidighan charini oylighan bolsimu, lékin héchqaysisi chek basmidi.
— Emdi sili qandaq qilay dewatila?— Tosattin sorap qaldi Jennetxan érining xam may ichiwalghan ademdek xamush chirayigha qarap.
Qadir Yorgha bu sözni anglap arqisigha örüldi — de, kariwattiki gilem üstige körpe sélip, yanpashlap yatqan ayaligha qaridi, özining ilajsiz qalghanliqini bildürgendek mürisini kötürüp qoyup jawab berdi:
— Bilmeymen, emdi zadi qandaq qilsam bolidikintang.
— Eslidighu anche dawrang qilip kétidighan ishmu emesti. "Qol sunsa yeng ichide, bash yérilsa bök ichide " dep, bu ishni meshedila hel qiliwetken bolsila bolatti. Bir — ikki ademning keynige kirip, tügmidek ishni tögidek yoghinitip, mana emdi axirini yighishturalmay qaldila,— dédi Jennetxan ornidin sel kötürülüp mamuq yastuqqa yölinip olturuwétip.
Qadir Yorgha ayalining sözini chéchilmastin anglidi — de, uni gépini dawamlashturushqa ündidi.
— Hapiz ichi küchluk adem, yadilirida barmikin, téxi bala chaghlirida, Tursunkam Qotazning béghigha kirip, alma oghrilap qoysa, Tursunkam aq — qarini sürüshtürmeyla, uni birni urup qoyuptu. Shuning bilen Hapiz nechche kün'giche qoligha pichaq éliwélip, men séni öltüriwétimen, dep arqisigha kiriwalghaniken'ghu?!
— He... Shundaq bir ish bolghan rast,— dédi Qadir Yorgha qoshumisini türüp.
— Shuningdin kéyin bashqilarmu asanliqche uning chishigha tégelmeytti. Lékin bu dorem.... Tapdin ölüm yaxshi, dégen gep bar. Bolsa Hapizni chirayliq gep bilen qayil qilghan yaxshi, bolmisa kéyin tézini bassa mézi chiqiptu dégendek bir ish bolup yürmisun.
— Téxi shundaqmu bolarmu?— Qadir Yorgha ayalining chirayigha qarap ishenmigendek soridi.
— Bir néme dégili bolmaydu. Achchiq dégen ademni néme koygha salmaydu deyla. Alimadis yene juwisini tetür kiyse...— Jennetxan némishqidur gépining axirini yutuwétip, birdem shüklep qalghandin kéyin qoshup qoydi,— bu dorem Toxtishah shangjang "birnechche kün ichide tekshürup emeliyleshturimen " dep wede bérip qayturuwetiptu. U ademghu silining ketmenlirini chapidu, hergiz silige ora kolaydighanlardin emes. Shundaqtimu herhalda ishning aldini alghan yaxshi. Kéyin lew chishlep qalidighan ehwal bolup qalmisun deymina.
Qadir Yorgha ayalining orunluq sözlirini anglap, béshini lingshitti — de, soridi:
— Séningche emdi qandaq qilsaq bolidu emise?
— Toxti shangjangghu aldirap bu ishqa qol tiqmaydu. Mana hazir... Ete, ögün dep ikki — üch ayni ötküzüshide gep yoq. Lékin, choghni paxtigha orap saqlighili bolmaydu — de, kéyin nahiyige bérip qalsa u chaghda ish chataq bolarmikin...
— Buningghimu Toxtishah shangjangning amali bar. Uning nahiyidimu asasi bar,— dédi u ayaligha yalittide qarap qoyup.
— Hemme ishta bashqilargha yöliniwalsaqmu bolmaydu.
— Gépingdin qarighanda, bashqichirek birer amaling bar oxshimamdu?— Dédi Qadir Yorgha ornidin qozghilip, ayaligha yéqinraq kélip olturuwétip.
— Uni amal dégili bolmaydu, lékin her ishni waqtida qilghan yaxshi. Shunga arigha adem qoyup, uning bilen munasiwetni yaxshiliwalsila qandaq bolar?
Qadir Yorgha bu gepni anglap, birdem jim bolup qalghandin kéyin keskin halda:
— Yaq, undaq qilishqa bolmaydu. Men bu mehellide nechche on yilningyaqi kim bilen birer ishta muresse qilip baqqan? " Ayal kishining chéchi uzun, eqli qisqa " dégen mana shu — de! Reqibingge sella yol qoysang gediningge miniwalidu. Shunga, özüngni tonutup qoymisang bolmaydu. Bashqilar meyli qandaq qilsun, méning buning bilen karim yoq, lékin men hergiz undaq qilalmaymen...
Jennetxan érining bu sözini anglap, béshini chayqidi — de, qashlirini yimirdi.
— Meyliliri emise, siliningmu oylighanliri bardu, lékin mushundaq tersaliship yürüp kéyin pushaymanni alghili qacha tapalmay qalmisila yene.
— Séning karing bolmisun, ayal kishi dégen er kishining ishigha tola arilashmaydighan...
Qadir Yorgha ornidin turup kariwatning léwige olturghandin kéyin bir nersini xiyal qilghandek közlirini yumdi. Uning köz aldida Toxtishahning " qorqma, men bar " dégendek qehrlik simasi peyda boldi. U közlirini ittik échip, öy ichige tepsiliy qarap chiqqandin kéyin, ayaligha birdem meqsetsizla qarap olturdi — de, likkide ornidin turup, sirtqa qarap mangdi.


6

Bügün hawa bölekchila illiq idi. Mömin Saqal öyining keynidiki kün nuri udul chüshidighan tamgha yölinip, aptap sunmaqta idi. Uning yénida Oghulxan balilarning yirtilghan kiyimini yamap olturatti. Ulardin sel néridiki saman döwiside quchqachlar wichirlashqan halda, ozuqluq izlimekte idi. Tosattin ulardin anche yiraq bolmighan dongghaq jigdide turghan qagha " qaq — qaq " qilip sayrap ketti. Mömin béshini kötürüp, qaghigha obdan bir qariwalghandin kéyin yerdin bir tal chalmini élip, qaghini chenlep atti. Chalma qaghigha tége — tegmeyla uchup ketti.
— "Yaxshi bolsang éshingni yersen, yaman bolsang béshingni yersen ", — dep pichirlidi Oghulxan uchup ketken qaghigha qarap pichirlap.
— Way, yene shu gepmu, — dédi Mömin Saqal ayalighimu qarimastin.
— Bu adet söziken emdi, — dédi Oghulxan yingnige yip ötküzüwétip, — anam rehmiti qagha jüp towlisa yaxshiliqni, taq towlisa yamanliqni tileydu, deytti. Bügün jüp towlidi. Xudayim yaxshiliq bérer, — dédi Oghulxan yingnini kiyimge sanjiwétip.
— Déginingdek bolar ilahim.
Mömin Saqal shüklep qaldi. Uning bügün peqet mijezi yoq idi. Etigendila ikki tal dorini ichip terlen'gen bolsimu, lékin yéni yer tartipla turatti. Yéqindin buyan uning pütün es — yadi etiyazliq térilghugha kéterlik rasxotni qandaq hel qilish bolghachqa, oltursa — qopsa pulning ghémini qilip yüretti. Uyan oyla, buyan oyla axir birer pikirgimu kélelmidi. "Ölmigen janda ümid bar. Waqti kelgende choqum yaxshiraq birer chare tépilip qalidu. Özümni upritip néme qilay " dep özini bezligen bolsimu, lékin yenila köngli qoymidi. Öydiki qolgha chiqidighan nersilerni sétip, gedinidiki qerzlerni töligendin kéyin, öyde peqet ozuqluq üchün ikki taghar qonaqla qalghanidi. Qonaqni satqan teqdirdimu kéreklik bolghan ximiyiwi oghut, sulyaw yopuq dégendek nersilerni élishqa yetmeytti.
— Heytqa yene nechche kün qaldi?— Tosattin soridi Oghulxan.
— He... He... Heytni dewatamsen?— 30 Kündek waqit qaptu.
— Him, — Oghulxan shundaq depla, yene öz ishigha chüshüp ketti. Uning qolliri shunche téz heriketlinetti. Tikish ariliqlirimu teng, sipta idi. Mömin uning herikitige bir qarap qoyghandin kéyin özichila ghodungshidi.
— Etigen birsidin anglisam, yene birnechche kündin kéyin sulyaw yopuq yépish neq meydan yighini bolarmish, shuninggha qarighanda bizmu emdi midirlimisaq bolmaydighan oxshaydu.
Oghulxan ish qiliwatqan qollirini toxtatmastin soridi.
— Qandaq deyla?
— Sulyaw yopuq, ximiyiwi oghutning ishini deymina, bizmu bu yil ikki mo ikki pung yerge paxta tériymiz. Az — tola épini qilip qoymisaq bolmas.
— Bu yil amanet — qerz kopiratipi qerz bermesma?
— Way tangey, ötken yilighu almaymen, désengmu téngip bergen. Bashqilar bu yil undaq qilmaydiken déyishidighu tang.
— Undaq qilmas, éghizlirini üshshütmisile, Oybaghda bizdek ademdin nurghun, ularning hemmisini neq pulgha sulyaw, oghut alisen deydighan ish bolsa, nurghuni yerni tashlaydu shu.
— Tashlap qandaq qilalaytti, déhqan dégen yer bilen öre turidighan xeq. Yerni tashlisa jenini jan ételemda.
— Néme désila, yer... Yer depla turuwalidikenla, xuddi yer bolmisa ölidighandek. Bilip qoysila, uning ismi yer jumu. Bizni yep bolghanda andin köngli emin tapidu.
— Ayal kishi némini bilidu. Ejdadimiz yerni bikarghila ulughlimighan, kupur gep qilma boldi.
— Bu kupur gep emes Mömin axun, — dédi Oghulxan qolidiki yingne ishini qoyup,— burunqi zamandighu baylar üch — töt yüzmu yer bilen bay bolaptikenmish. Lékin, yerler qolimizgha bérilgendin béri kim yerge tayinip bay bolup baqti?
— Bay bolghanlarmu barghu ene, — dédi Mömin mu qiziship,— bashqisini qoyup, mushu bizning Oybaghdinla alayli, Semet Qariwash, Loqman Niyaz...
— Way qoysila, ular yerge tayinipla bay bolghanla emes. Qoshumche mal bordap sétip béyighanlar.
— Ikkinglarning söhbiti ejeb qizip kétiptighu?
Bu gep bilen er — ayal ikkiylen béshini tengla burashti. Ulardin sel nérida Rozi Qasim külüp turatti.
— Kel Rozika, — dep ornidin qozghaldi Mömin Saqal,— séni qandaq shamal uchurup keldi bu yaqqa. Nechche künning yaghi ejeb körüshelmiduqa?
— Boldi, qozghalma, — dédi Rozi Mömin ning yénidiki yerge bedeshqan qurup olturupla, — bayam ejeb qizip kétipsilerken, némini talishiwatattinglar?
Mömin ayali bilen bolghan söhbetni aldirimay bashtin sözlep bergendin kéyin, Rozi Qasim béshini lingshitti.
— Her ikkinglarning toghra. Biz déhqan'gha yer bolmisa bolmaydu. "Yer dégen altun qozuq" dep bikar éytilmighan, shunga déhqan xeq yer bilenla qedirlik. Emma, Oghulxanningmu gépi orunluq, yer téripla béyighili bolmaydu. Oybaghning zémini keng bolghini bilen, paydilinidighan yer cheklik emesma. Unchilik yer dégen némige dal bolidu?
Rozi Qasim tamakini üzmey birnechchini shorap, isini aldirimay püwligendin kéyin, éghir uhsindi. Uning oychan közliri yiraqlargha tikilgenidi.
— Bu yil qerzge oghut, sulyaw béridighanliqini anglidingizma? — Soridi Oghulxan jimjitliqni buzup.
— Uni anglimidim. Lékin mehellimizge ösümsiz qerz bériptu, dep anglidim. Namratlargha bérermish, qereli ikki yil demdu, éytawur xéli uzunken.
— Bizgimu bérermu dadisi?— Soridi Oghulxan.
— Way tangey, bilip bolghili bolmaydu, birnechche yil boldi, her yili namratlarni yölesh puli dep keldi, lékin bizge bérip baqmidiya.
— Bu yil bizni nuqta qilip tutqandikin bermesma?
— U dégining héliqi idarining ishi. Bu bashqa gep.
— Eger bizgimu bir — ikki ming yüen bergen bolsa.
— Asmandiki ghazning shorpisigha nan chilima xotun. Eger bizning mehellige kelgen teqdirdimu bizge hergiz bermeydu. ötkende Qadir shuji dédiya, eger u qerzni bizdek héchnémisi yoq ademlerge bérip qalsa, qereli toshqanda alalmasmish, shunga qowurghisida az — tola méyi bar ademlerge bérermish.
— Way shundaqmu qilama?— Te'ejjuplen'gendk soridi Oghulxan érining sözige ishenmigendek.
— Shundaq bolmay, ötken yili 30 ming yüen bériptiken, anglisam, mehelle kadirliri 20 mingni élishqan oxshaydu. Qalghinini Aqup Saxta chontikige sélip, tijaret qilghanmish.
Mömin ning sözini anglighan Oghulxan bu gepler rastmu dégendek so'al neziri bilen Qasimgha qaridi.
— Menmu shundaq anglidim. Rast — yalghanliqini bilip bolmaydu maxma, — dédi Rozi Qasim qolidiki moxorka qalduqini yerge paturuwétip.
— Emise ejeb öyimizning qangshirigha "namrat a'ile" dégen taxtini qéqip qoydighu?— dédi Oghulxan héchnémini chüshinelmigendek bu ikkiylen'ge qarap.
— Tekshürüp qalsa, körsitish üchün bolmamdu, — dédi Rozi Qasim achchiq külüp, — dümbe körsitip, öpke satidighan gep...
— Emise, u ishtinmu ümid yoqken — de, — dédi Oghulxan emdila bir nersini chüshen'gendek bolup.
— Bala yighlimisa emchek salghan nede bar Oghulxan, — dédi Rozi Qasim béshini yerdin kötürmey turup.
— Mömin , awwal teshkilge bérip Sayim Pasar bilen körüshüp baqsun. Bir amali bolup qalar.
— Uning qolidin bir ish kélmesmikin deymina, — dédi Mömin béshini irghitip, — u Qadir Yorghining aghzigha qaraydu heqachan!
— Eslidighu iqtisadiy ish dégen'ge mehelle komitét mudiri mes'ul bolidighan gepti. Lékin, Qadir shuji hemme ishni bir qolluq aldigha tartiwalghandin kéyin uningghimu amal yoq. Shundaqtimu bérip körüshüp baq. Uningmu birer éghiz gépi öter.
— Shundaq qilsila dadisi...
— Qéni , awwal shundaq qilip baqay...— Dédi Mömin teste.


7

Mejlisxana ichi qoyuq tamaka isigha tolup ketken, yéziliq hökümetning birnechche bashliqi bir — birige qariship olturup xiyalgha chökken, mejlisxana ichini éghir sükünat öz ilkige alghanidi. Peqet anda — sanda anglinip qalidighan éghir tiniqlar mejlisxanining jimjitliqini buzup turatti. Toxtishahning mijezi bügün bölekchila bolup qalghan bolup, achchiq destidin özini aranla tutup olturatti. Lékin, bashqilardin bir — ikkisi demmu — dem uninggha közini tikip, yighinni tézraq tügetsiken dégendek qiliwatsimu, emma Exmet Yaqup ghémide yoq olturatti. Del mushu ish Toxtishahning titang tomurigha tégip, uni azaplimaqta idi." Qara, halining chongluqini, etigendin béri men tamgha gep qildimma? Özining kimlikini bilelmey, manga shilting étiwatqinini buning. Men dégen yéza bashliqi. Mushu pütün sürük yézining birinchi qol rehbirimen. Üchü, mu'awin yéza bashliqi. U "Jingning gépi gep, mu'awinning qongigha tep" dégenni bilmise kérek. Yene öz izzitini saqlimisa, özining kimlikini bir bildürüp qoyimen taza. Aliy melumatliq iken, dashöni püttürüptiken. Bilimi bar, dep way ukam dep qoysam, gedinimge min'güsi bar téxi. Men undaqlardin bu yerde nechchini uzattim..." Toxtishah xiyalidin öziche huzurlinip külümsiridiyu, lékin bashqilardin qorqqandek, tézla bayamqi eslige keldi. U hemmeylen'ge tekshi nezer sélip chiqqandin kéyin, yene özi bir — ikki éghiz söz qilmisa bolmaydighanliqini pemlidi — de, gélini qirip qoydi.
— Gep shundaq köpchilik. emdi kömsem pisharmu, yaqsam pisharmu dep ikkilinishke bolmaydu. Pilanliq tughut döletning tüp siyasiti. Shunga, ishni waqtida bir terep qilmisaq bolmaydu. Bu ish hemmimizning partiyilik meydanini sinaydighan ölchem. Uning üstige yézimizning pilanliq tughut xizmiti toghrisida alliqachan munasiwetlik qarar chiqarghan. Özimiz tüzgen qararni özimiz ijra qilmisaq, bashqilar néme deydu? Uning üstige bu qétim bel qoyuwetsek, xizmetlerni qandaq ishleymiz? — Toxtishah üsteldiki alliqachan sowup qalghan qéniq demlen'gen chayni güpülditip ichiwetkendin kéyin, istakanni aldirimay ornigha qoydi — de, sözini dawamlashturdi, — bügün birini ötküzüwetsek, etige birige yol qoysaq, Qumbaghliqlargha bir éghiz gépimizmu ötmes bolarmikin. Uning üstige bu xeq bek kot — kot, erzxor. Eger biz bu qétim keskin tedbir qollanmisaq, üstimizdin erz qilmaydu, dégili bolmaydu...
Toxtishah "erz" dégen gepni éghizidin chiqiriwatqinida, könglige birnechche ay ilgiriki namsiz erz kelgenidi. U hazirghiche özi üstidin namsiz xet yazghan ademning kim ikenlikini bilelmey yürsimu, lékin her qétim mushu ishni eske alghinida qelbi örtinip, yüriki échiship kétetti. U xiyaliy halda bashqilarni tillaytti, qarghaytti, emma u ishni zadi kimning qilghanliqini bilelmey zerdigösh bolup yüretti. Eger uningche bolghanda, erzxorning kim ikenlikini bilipla qalsa, anisidin tughulghinigha pushayman qildürüwétetti.
— Men shangjangning sözige qoshulimen, — dédi yézining pen — texnikigha mes'ul mu'awin bashliqi Awut Kala qolliridin qas chiqarghach, — bundaq ishni muresse qilishqa bolmaydu. Shunga, dölet pilanliq tughutni tüp siyaset, dep belgiligenya. Uning üstige nahiyimu bir awaz bilen inkar qilish tüzümini bikar yolgha qoymighan. Qandaq dédim köpchilik?
Awutning béshini lingshitip, etraptikilerge qiya béqishi bilen teng bashqilarmu awaz qoshushti.
— Toghra, buninggha menmu qoshulimen.
— Obdan pikir boldi. Prinsipalliq mesililerde ikkilensek bolmaydu.
Yénidikilerning sözini anglighan Exmet Yaqup istihza bilen külüp qoydi. U ezeldin pikri bir yerdin chiqmaydighan bu xizmetdashlirini anche yaqturup ketmeytti. U öz'ara ittipaqliqini saqlash yüzisidinla munasiwetke diqqet qilip kelgen bolsimu, ularning bügünki pözitsiyisi uni bekla ümidsizlendürgenidi. "Mushundaq chong ishtimu yene biperwaliq qiliwatidighu bular, eger uning tesirining qandaq bolushini obdanraq tesewwur qilsa yaxshi bolatti. Biraq, "Berseng yeymen, ursang ölimen" dégendek, Toxtishahning bir éghiz gépini qanun süpitide köridighan bu mu'awin yéza bashliqlirimu belkim bir nersini oylighandu..." Exmet Yaqup shularni oylawétip, éghir xorsinip qoydi.
— Sizning pikiringizchu Exmet shangjang? — Soridi Toxtishah uning lam — jim démey olturghanliqini körüp.
— Méning pikirim del buning eksiche shangjang. Men sili dégen qararni ijra qilishqa qoshulimen, lékin bayam dégen jazalash tedbirlirige qoshulalmaymen.
Yighin qatnashchiliri Exmet Yaqup ni emdila körüwatqandek heyranliq bilen qaridi, lékin Exmet Yaqup közini Toxtishahqa tikkiniche öz temkinlikini saqlap olturmaqta idi.
— Némishqa emdi?— Soridi Toxtishah.
— Belgilime boyiche jérimane alsaq bolidu. Lékin, sili dégendek öydin köchürüwétish, hetta öylirini buzuwétish tedbirlirini ijra qilsaq eks tesir bérip qalarmikin.
— Bu ishqa mushundaq qattiq tedbir qollanmisaq qalghanlarda kéyin yene mushundaq ehwal körülmeydu, dégili bolmaydu. Exmet shangjang, — dédi Awut uning sözini yaqturmighandek.
— Tedbirni qattiq qollinish kérek, lékin öyige chéqilsaq bolmaydu. Buninggha qanunmu yol qoymaydu, — dédi Exmet Yaqup wezminlik bilen, — shunga her ish bolsa, aldi bilen qanunni, andin bashqa ishlarni oyliship bir ish qilsaq bolarmikin, bolmisa kéyin pushayman qilip qalimiz.
Toxtishah uning sözini anglap, sel achchiqi kelgen bolsimu, lékin hazir özini tutuwélishning zörürlikini oylap, siliq gep qildi.
— Xosh, sizningche qandaq qilimiz emise?
— Bu yerde men bir ademningla dégini hésab emes shangjang, hemmimiz ortaq pikir qilsaq bolidu. Lékin, méning shexsen qarishim yéziliq hökümetning qararini izchil ijra qilish, emma ularning qanunluq menpe'itige tegmeslik.
— Kéyin bashqilarmu yene shundaq qilsichu?
— Buninggha qarita teshwiqatni kücheytsek bolidighu?!...
— Undaqta yézimiz bir awaz bilen inkar bolup, bu yilliq xizmetlerde nachar bolsa bolidiken — de?
— Méning déginim undaq emes Toxtishah shangjang, — dédi Exmet Yaqup sel qizirip, — biz bundq asanla boshiship ketsek bolmaydu. Mushu ishlarni selbiy derslik qilip, kéyinki ishlarda tejribe — sawaqlarni yekünlisek bolidighu?
— Gep shundaq déyilgini bilen, ish emeliyette undaq asan emes, shunga “tedbiring qandaq bolsa, teqdiring shundaq bolidu” uka. Sen téxi kichik, séning mangghan yolliringdin méning ötken köwrüküm köp, bundaq ishta sel qattiq qol bolmisaq, bu ademlerni bashqurghili bolamdu?
Exmet Yaqup he désila öziningkini rast deydighan Toxtishahqa asan gep ötküzelmeydighanliqini hés qilghan bolsimu, emma bel qoyuwetküsi kelmidi.
— Bu bashqurush mesilisila emes shangjang. Xeq bizge köz tikiwatidu, eger sella qingghir dessisek, elning közi ellik, ular hemmini köridu. Déginimiz bilen qilghinimizning oxshash emeslikini bilip qalsa, u chaghda bizge yene egishemdu?!
— Boldi, ustatliq qilmang, méni qayil qilimen, dep bikar aware bolushingizning hajiti yoq. Demekchimenki, siz bu qarargha qoshulamsiz yoq?
— Yaq, qoshulmaymen, — keskin jawab berdi Exmet Yaqup .
— Him... — Toxtishah éghir uhsindi. U bu kaj yigitke yerning tégidin homiyip qarap qoyghandin kéyin, bir tal tamaka tutashturup, küchep shoridi.
— Etigendin béri mushu mesile üstidila talashting uka,— dédi Awut sel bitaqet bolghandek, — bu yerdikilerning hemmisining özige chüshluq ishi bar. Shunga, emdi...
Exmet Yaqupning özige ghezep bilen qarighanliqini körgen Awut gépining axirinimu déyelmey qaldi, u boynighiche qizirip, bashqa yaqqa qariwaldi.
— Bu ish toghrisida men birer adem bilen muresseleshmeymen, — dédi Exmet Yaqup awazini qoyuwétip,— eger mes'uliyet sürüshtürulidighan bolsa, buninggha men teyyar. Men yézimizning bu xizmitige mes'ul turuqluq tekshürup — tetqiq qilishqa sel qaraptimen. Emma, déhqanlarni öydin köchürüwétishke, öylirini buzushqa bolmaydu. Eger shundaq bolup qalsa, aqiwetke mes'ul bolidighan adem meydisige mushtlap meydan'gha chüshelise, méning bu ish bilen karim yoq.
— Chong qilsa, erz qilar shu. Men Toxtishah erz dégendin qorqup qalmaymen. Herqanche erz qilsimu, aylinip méning qolumgha chüshidu. Qéni , kim méning üstümdin erz qilip, payda tépip baqqan? Ziyan özige, birnechche bet qeghez bilen ketken waqitqa chüshluq ish yoq,— Toxtishah achchiqida shu sözlerni dewétip " hey, aldirap éghizimdin chiqirip tashlidimmu, néme?" dep oylidiyu, lékin arqidinla " meyli, bularmu méning qanchilik bingsim barliqini uqup qoysun " dégenlerni xiyalidin ötküzdi. Biraq, bu sözlerni anglighan Exmet Yaqup , sel heyran boldi. U özi yazghan erzning néme üchün quduqqa chüshken tashtek yoqap ketkenlikining sirini bilgenidi.
— Gep erz qilish bilen tügisila meylighu, — dédi Exmet Yaqup derhalla,— künlerning biride tekshürup qalsa...
— Buningdin qorqup néme keptu. Xizmet qilghanda ziddiyet bolidighan gep. Buni tekshürgüchilermu bilidu. Uning üstige ularmu ademdu?!...
Exmet Yaqup bu gepning tégide bir sir barliqini hés qilghan bolsimu, emma bek zighirlap ketmidi. Lékin, Toxtishahning hiyle — mikirlirining köp ikenlikini bilgechke, gepni udulla dewerdi.
— Gep shu, men buninggha qoshulalmaymen.
Toxtishah qolidiki tamaka qalduqini küldan'gha basqandin kéyin, jimip qaldi. U ezeldinla Exmet Yaqup ni yaqturmaytti, he désila özining ishidin yochuq izlep turidighan bu yigittin xéli burunla qutulush üchün nahiye rehberlirigimu birqanche qétim uni bashqa yézigha yötkiwétish toghriliq yéziliq hökümet namidin teklip bergenidi, lékin némishqidu bu ish hazirghiche keynige sörülüp kelgenidi. Toxtishah oylinip qaldi. Eger u awaz bérish shekli bilen ishni hel qilmaqchi bolsa, sözsizki, bashqa mu'awin yéza bashliqliri uni qollaytti. Lékin, kéyin héliqidek birer kélishmeslik yüz bérip qalsa, eng awwal otturigha chiqidighini yenila Exmet Yaqup bolatti. U chaghda netijining zadi qandaq bolushini hazir tesewwur qilghili bolmisimu, emma az — tola özini awaylap qoymisimu bolmaytti. Shunga, u achchiqini zorigha bésip olturushqa mejbur boldi.
— Bu ishni bügün mushu yergiche muzakire qilayli, — dédi Toxtishah özini tutuwélishqa tiriship, — men bügünla bu ishni yéziliq partkomgha melum qilimen. Qalghinini yéziliq partkom muzakire qilip, qandaq qarar chiqarsa, shu boyiche ijra qilimiz. Eger bashqilarning pikiri bolmisa, yighin bügünche mushu yerde tügise...
Uning sözi axirlashmayla, Exmet Yaqup sözlidi.
— Méning pikrim bar.
Toxtishah gépining bilige tépiwetken bu yigitke homaydi.
— Qéni deng.
— Méning pikrim emdi bu mesile üstide emes, bashqa bir ish üstide...— Exmet Yaqup ning sözini anglighan bashqa mu'awin yéza bashliqliri sel segekliship, " bu emdi néme deydighandu " dep uninggha qaridi, — ötkende nahiye namrat a'ililerning déhqan béjini kötürüwétish toghriliq höjjet chüshürup, uqturush tarqatqan. Bizning yezidimu bir qisim a'ililer bar, lékin hazirghiche bu ish emeliyleshtürülmidi. Men yéqinda bu toghriliq köp inkaslarni anglidim. Shunga, mushu ishni birnechche künde tügitiwetsek...
Tulumdin toqmaq chiqqandek éytilghan bu söz Toxtishahni sel ganggiritip qoydi. Shundaqtimu derhal segekliship uninggha qaridi.
— Men fondi jem'iyettin éniqlap kördüm. Bu pul téxi déhqanlarning qoligha tegmeptu...
— Bu sizning xizmet da'iringizdiki ish emesqu? — Dédi Toxtishah zerde bilen.
— Ughu shundaq, emma menmu bu yézining mu'awin bashliqi, shunga pikir bérish hoququm bardu?
— Way bolmamdighan?— Achchiq küldi Toxtishah, — sizningmu hoquqingiz bar.
— Emise bu ishni qandaq qilimiz?
— Bu ish alliqachan hel bolghan, siz bash qaturmisingizmu bolidu.
— Némishqa emdi?
— Biz u pulning bir qismini yézimizning qerzlirige ishlettuq, yene bir qismini yézimizgha kelgen méhmanlarni kütushke ishlettuq, pul tügidi. Bu yil yene bérip qalsa, shu chaghda bir gep bolsun.
— Déhqanlarning menpe'iti ziyan'gha uchrisa bolidiken — de, emise!
— Siz emdi tola heddingizdin ashmang, men bu yézining bashliqi, qandaq qilsam özümning ishi. Uqtingizmu?!
Exmet Yaqup ornidin turup, Toxtishahqa obdan bir qariwalghandin kéyin, mezmut chamdighiniche ishikni échip chiqip ketti. "Jang" qilip qattiq yépilghan ishikning awazi ishxanidikilerni chöchütüwetti.
Toxtishah ornidin turup, üstelni " paqqide " mushtlidi — de, warqiridi:
— Wu izzet qilghanni bilmeydighan!...
Bashqa mu'awin yéza bashliqliri jimmide olturushatti. Toxtishah ulargha qarap warqirdi.
— Boldi, chiqip kétishmemsiler?...
Yighin qatnashchiliri aldirap chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah ornida olturup, özini orunduqning yölenchukige tashlighiniche pichirlidi:
— Xep, séni...

8

Toxtishah özining xamushluq ilkide qanchilik xiyal surginini sezmidi. Emma, ishikning bosh, ritimliq urulushi bilen xiyal qaynimidin chiqip, towlidi:
— Kiring.
Ishik asta échilip, Awut xushametkoyluq bilen hijayghiniche kirip keldi — de, udul Toxtishahning aldidiki üstelning yénigha keldi. Toxtishah uning xuddi sehnilerdiki artislardek ushshaq chamdap méngishigha qiziqip qalghan bolsimu, lékin özining neziride, bar bilen yoqning ariliqidiki bu pen — texnikigha mes'ul yéza bashliqigha " néme ish " dégendek so'al neziride qaridi. Awut yéza bashliqining soghuq nur yéghip turghan közige qarap, eymen'gendek yerge qariwaldi — de, söz bashlidi:
— Taza achchiqim keldi juma shangjang. "Oynashmang erbab bilen, erbab salur her bab bilen" dégenni bilmeydighan oxshaydu u haramzade. Rast, shangjang, sile qandaq oylisila meyli, sili dégen yézimizning atisi, silige haqaret kéltürgenlik yurtimizgha haqaret qilghanliq emesma?! " Tuzini yep, tuzluqini chaqqan " dégen shu — de! Qumbaghqa kélip, xéli adem tüsige kirip qéliwédi u rezgi, emdi sile bilen qarshilashqudek boptu...
Awutning sözliri qelbi örtinip, achchiq yutup olturghan Toxtishahqa tesir qildi, tesir qildila emes, könglini xélila kötürdi. U ezeldin Awutni ishlitishke bolidu, ishinishke bolmaydu, dep qarap kelgenidi. Démisimu addiy etret bashliqliqidin Toxtishahning himmiti bilen asta — asta ösüp, pen — texnikigha mes'ul mu'awin yéza bashliqi bolghan Awut üchün Toxtishahning herbir éghiz sözi qanun idi. Shundaqtimu Toxtishah uninggha nisbeten "körse hali yoq, körmise kari yoq" dégendek pözitsiyide idi. Emma, hayatliq alimining izgu dawanlirigha yamishiwatqan bu ikki shexs yenila bir — birige yölenchük idi.
— Xosh qéni olturung, — dédi Toxtishah bigiz barmiqi bilen uninggha orun körsitip, — birer ish — pish barmu?
— Yoqsu... Yoqsu shangjang, ... Yoqsu... — Dédi Awut orunduqta olturghach hedep égilip, — bayatin béri wijdanim qaynap shu... Silige ikki éghiz teselli bérey dep...
— Bu qanchilik ishti, xizmet dégende ziddiyet bolup turidu. Ziddiyet bolmisa, tereqqiyat bolmaydu emesmu, — Toxtishah öz sözidin özi xosh bolup sözlidi, — qandaq qilimiz emdi... Yash — de... Yash.
— Shundaqtimu chonglargha bir qoshuq qoyup bérishni bilmeydiken u haramzade. Unimu meyli dégen teqdirdimu, sili Qumbaghda birinchi qol emesma? Qarap turup, silining éghizlirini ghérichlighinini deymina rezgi, injimaruqning.
Toxtishah aldida sözlewatqan bu kishini burun körüp baqmighandek, obdan bir sepsélip chiqqandin kéyin, aldidiki tamakidin bir talni tashlap berdi. Awut tamakini qoligha élip, yanchuqigha qolini sélipla, serenggini élip ornidin turmaqchi boluwédi, Toxtishah tosup qoydi.
— Boldi, qozghalmang, mende chaqmaq bar.
Awut bu sözni anglap, emdila kötürgen kassisini yene awwalqi ornigha qoyghandin kéyin, bir tal serenggini yandurup, tamakisini tutashturuwaldi, andin yene éghiz achti:
— Bu Qumbaghda silini bilmeydighan adem yoq shangjang, silining sözliri atqan oq. Istowuldin chiqip bolghan oqni qayturuwalghan nede bar? Sili dégen ishni qilmay qoymayla, baya qarisam bashqilarmu silining sözlirige qoshulghan, emmaze shu rezgi ishni buzdi, bolmisa...
Awut jim bolup qaldi. U hedep tamakini shorighiniche aldigha — Toxtishahqa tikilip, qandaq inkas qayturidighanliqini kütmekte idi. Toxtishahmu alliqachan uning könglidikini bilip ülgürgen bolghachqa, "qéni yene nemilerni deysenkin" dégendek olturatti.
— Xosh, sizningche qandaq qilsaq bolidu bu ishni? — Dédi Toxtishah uning jimip qalghanliqini körüp.
— Bayatin qarisam, bu bek muhim mesile iken. Shunga, waqtida gachchide " ziqmu köymeydighan, kawapmu köymeydighan " Birer chare qilsaqmikin deymina.
— Qéni sözlewéring...
Awut likkide ornidin turup, yénik chamdighiniche Toxtishahning yénigha kélip, birer kim anglap qalmisun dégendek, asta pichirlashqa kirishti. Uning sözini anglighan Toxtishahning chirayigha bara — bara xushalliq yamishishqa bashlidi.
— Belli... Belli... Yaraysiz, shundaq qilayli emise,— dédi Toxtishah uning sözi tügigende, — bu ishqa özingizla mes'ul bolung.
— Maqul, özüm bir qolluq béjirimen buni, — dédi Awut béshini Toxtimay lingshitip, — hazirla mehelle komitétigha bérip, bu ayal bizning mehellide bolghini bilen esli Chingde Kichik (izahat: Chingde Kichik — yer nami) yézidin, bu yerge toy qilghanda nopusini yötkimigen, dep ispat alimen. Andin yéziliq saqchixanigha kirip, nopusini öchürgüzüwétimen — de, rehberlikni aldap, perzentlik bolush guwahnamisini alghan, dégen mezmunda nahiyige doklat yollaymen.
Toxtishah Awutqa qarap razimenlik bilen külüp qoydi.
— Tomurni qiziqida soqqan yaxshi. Men chiqay emise,— dédi Awut yéza bashliqining özi körsetken eqlige qoshulghanliqidin rohlinip.
— Maqul.
Awut arqisichilap ishik tüwige keldi — de, örülüpla ishikni achti, emma del shu chaghda ishxana aldidiki Hapizgha soqulup ketkili tasla qaldi.
— Kirsem bolarmu shangjang, — dédi Hapiz bosh awazda.
Toxtishah shu chaghdila Hapizni kördi — de, birdemdila chirayi bulut basqan asmandek özgerdi.
— Kiriwéring, ishik ochuq turmamdu ene.
Bu sözni anglap Hapiz sel délighul bolghan bolsimu, lékin yenila zörüriyet tüpeylidin ishxanigha kirdi.
— Xosh, néme gep özi?
Hapiz yéza bashliqining sörün chirayigha qarap, birdem turup qalghan bolsimu, emdi ishxanidin yénip chiqip kétishning artuqche ikenlikini oylap, jawab berdi.
— Ötkendiki ish bilen kiliwédim... Qandaq boldikin?
— Qaysi ish u?
— Héliqi... Méning ishimchu?!
Toxtishah shundila ötkende Oybagh mehelle komitét üstidin qilin'ghan erzni ésige élip, birdem oyliniwaldi — de, wezmin ahangda dédi.
— Biz bu ishni tekshürduq. Gunah özingizde iken, qerzni ber dése unimapsiz, yene téxi mehelle komitét kadirlini urupsiz, shundaq turuqluq yene ularning üstidin erz qilsingiz bolamdu?...
— Men qerzlerni berdim. Öyümde, éghilimda barini sattim, lékin ular manga azraq waqit bergili unimay tillidi. Yene téxi özliri erz qiliship solitiwetti. Shunga,... Sili bilmeyla shangjang, bizning mehelle komitétidikilerning hemmisi bir — biridin ote némiler. Ular déhqanlarni bulap — talap...
"Paq" qilghan awaz bilen uning sözi üzülüp qaldi. Toxtishah üstelge qattiq mushtlighanidi.
— Sen néme dewatisen. Aghzinggha béqip gep qil juma. Séning bu géping qara chaplash jinayiti bolidu. Mushundaq zamanda kimmu bir — birini uchuq ashkara buliyalaydu?
Hapiz özining sözde ketküzüp qoyghanliqini hés qilip léwini chishlidi. Uning köz aldi qarangghuliship, put — qolliri sel boshashti, shundaqtimu, ittik bel qoyuwetse bolmaydighanliqini hés qilip, éghiz achti.
— Méning démekchi bolghinim....
— Boldi emdi sözlime, men hemmidin xewer taptim. Sanga saqchi ponkitining qilghini bek az kélip qalghan oxshaydu. Bolmisa, küpkündüzde jöylüp yürmeytting, xeqqe qara chaplimaytting. Yene shundaq qilidighan bolsang, qanun yol qoymaydu maxma... Shunga, emdi hushungni yighip yür, xalang — xotung sözlep yürme...
Hapiz bashqilardin " uning sanga tatliqi kelmeydu. Eng yaxshisi Toxtishahning aldigha Qadir Yorghining üstidin erz qilip barma..." dégen sözlirini anglighinida, ularning gépige ishenmigenidi. Mana emdilikte ularning sözining toghriliqi ispatlandi.
— Méning gépimni anglighansen?
— Anglidim. Bu ish rastla hel bolmamda?— Qayturup soridi Hapiz Kaska.
— Baya dédimghu. Bu ishta kallangni yérip bersengmu bikar...
— Maqul emise, men gépimni anglaydighan yerni tapay...
Hapiz chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah xuddi sarang bolup qalghan ademdek, üstelni nechchini mushtlidi — de, ornidin turup, xaman'gha qoshqan kalidek ishxanini aylinishqa bashlidi. Uning shu tapta bayam Awut sel kötürgen qelbi yene qaytidin dolqunlap, achchiq bir sézim pütün bedinini öz ilkige élip, hazir partlaydighan muddetlik bombining özige aylandurup qoyghanidi.

9

Ishikning ghichirlap échilishi bilen xiyal sürüp olturghan Mömin Saqal chöchüp ketti — de, béshini yerdin kötürüp, bosughidila turghan idare bashliqi sadiqni körüp, ittik ornidin turdi we ikki qolini sozghiniche uning aldigha bardi.
— Essalamu eleykum, Sajüyjang, obdan turdilimu?
Sadiq uninggha bir qolini sozup, layiqida jawab bergendin kéyin arqisigha qarap qoydi. Uning keynide ötkende kelgen shopur yigit bilen telkamira kötürüwalghan biri turatti.
— Qéni yuqirigha chiqsila juyjang, — dédi Mömin uni kigiz üstige körpe sélin'ghan supigha chiqishqa ündep,— qéni silermu ichkiri kiringlar.
Sadiq turup, bir némini xiyal qilghandek telkamira kötürüwalghan yigitke qaridi. Muxbir uning xiyalini bilgendek öy ichige boyundap qarighandin kéyin, asta keynige yandi.
— Öy qarangghuken, süret éniq chiqmaydu.
Sadiq bu sözni anglap, Mömin ning qolidin kap qilip tutti — de, uni yétilep, öydin sirtqa chiqti.
— Bu yerchu? — Soridi sadiq.
— Bolidighandek qilidu.
Mömin Saqal hoylidiki mehelle komitét kadirliri, qolum — qoshnilar, ushshaq balilarni körüp, ejeblen'gen bolsimu, lékin sadiqning néme üchün bügün telkamira élip kelgenlikining sewebini chüshinelmidi. Mömin Saqal burun nahiye boyiche élip bérilghan ammiwi emgeklerde bashqilardin telkamira dégen bu nersining süret alidighanliqini, yene téxi u téléwizorda qoyup bérilidighanliqini anglighan bolsimu bu nersini bügün eng yéqin ariliqtin körüwatqachqa bir xil zoq bilen qaridi.
— Qéni , rawurus tur Mömin , — dédi Qadir Yorgha hijiyip, — séni bügün denshige (izahat: denshi — téléwizor démekchi) alidu maxma...
— Qéni hijayghine, — dédi Sultan Petimu Qadir Yorghigha egiship.
Mömin Saqal ongaysizlandi. U xuddi gunahliq ish qilip qoyup, soraqchining aldigha kirip qalghan gunahkardek xudüksinip, qollirini qowushturdi — de, puti bilen yerni sijashqa bashlidi. Bu chaghda muxbir alliqachan telkamirani toghrilap bolghanidi. Sadiq kiyim — kécheklirini bir qur tüzeshtürgendin kéyin, shilepisini ruslap, qaytidin béshigha qondurdi we Sayim Pasar uzatqan bir xalta unni xéli küchep kötürüp, Mömin ning aldigha qoydi.
— Bu idarimizdiki ishchi — xizmetchilerning köngli... Yene bar téxi... — U shopur tengligen yoghan bir bolaqni élip, Mömin ning qoligha tutqazdi.
Mömin bir xil qorunush ilkide ongaysizlanmaqta, shu tapta u hazirla keynige " güppide " uchup chüshidighandek, putliri titrimekte idi. Bashqilar bolsa qiziq tamasha körüwatqandek, hewes, qiziqish bilen uninggha qarap turatti.
— Bir — ikki éghiz gep qilamsiz?— Soridi sadiq.
Mömin uning sözini anglap, béshini chayqidi.
— Men némimu déyeleymen.
— Sözligine sarang, ishqilip néme déseng bolidu. Sa juyjanggha we sa juyjangning idarisidikilerge rehmet éyt,— Qadir Yorgha uninggha qarap warqiridi:
— Eger mangimu sanga ekelgendek sowgha ekelse, gep dégenni qapaqtin su tökülgendek yaghduruwétettim igekim...
— Kem sözken.
— Qistimayli meyli, — Sadiq shundaq dewétip, muxbir yigitke qaridi, — Mömin démekchi bolghan gepni menla dewéteymu ya...
— Meyli...
Sadiq qeddini ruslap, hazirla sehnige chiqidighan artislardek gélini qirip qoyghandin kéyin dédi:
— Biz nahiyilik partkom, xelq hökümitining chaqiriqigha asasen, namratlargha yar — yölek bolush, illiqliq yetküzüsh pa'aliyitini qanat yaydurush yüzisidin idarimiz nuqta qilip tutqan mehelle komitétitidiki...
Mömin Sadiqning wezminlik bilen sözlishige qarapla qalghanidi, emma uning éghizidin chiqiwatqan danimu dane sözler uning quliqigha kirmeytti. Alahazel xéli waqittin kéyin, bashqilarning chawak awazi bilen u ésini yighip, etraptikilerge qaridi.
— Ejeb buttek qetip kettingghu Mömin , qolungdiki sowgha éghir kéliwatamdu néme? Denshige élip boldi, yerge qoy emdi...
Mömin Saqal Qadir Yorghining sözini anglap qolidiki bopini yerge qoydi. Bu chaghda muxbir apparatni yighishturup bolghanidi.
— Öyge kireyli emdi, — dédi Mömin ularning sirtqa méngishqa temshelgenlikini körüp.
Sadiq Qadir Yorghigha qaridi. Lékin, Qadir Yorgha közini yumup — achquche bolghan ariliqta sirtni ishare qilip ülgürdi.
— Boldi xosh, bügün idaride jiddiy bir yighinim bar idi, men baray, kéyin kelgende aldirimay olturup, paranglisharmiz — he!
— Shundaqmu... Meshege kélip kirmey ketsile...
— Maqul deng, biz yene bar emesmu?...
Ularni tutup qélishqa közi yetmigen Mömin bek tartishmidi.
— Maqul emise, dégenliriche bolsun.
Sadiq sirtqa birnechche qedem mangghandin kéyin, tuyuqsiz bir nerse yadigha yetkendek, arqisigha oruldi — de, soridi.
— Turmushingizda yene bashqa qiyinchliq barmu?
Mömin néme déyishini bilelmey, béshini chayqidi. Buni körgen qoshnilardin biri warqiridi.
— Dégine Mömin aka, tartinmay de...
— Deydighan purset dégen shu...
— Néme gépingiz bolsa deng, qolimizdin kélishiche he — hu déyishimiz, — dédi Sadiq.
Mömin bughuzigha bir nerse kepliship qalghandek ghiqqide bolup qaldi. U tilining uchigha kelgen gepnimu yutuwétip, he dep béshini chayqaytti.
— Qerz alimen dewatatting, shuni dégine, — dédi baya gep qilghan qoshnisi.
Sadiq buni anglap, turup qélip soridi:
— Némishqa qerz almaqchidingiz?
Mömin emdi gep qilmisa bolmaydighanliqini sézip éghiz achti.
— Qoy élip baqmaqchidim.
— Hel qilalidingizmu?
— Yaq.
Sadiq bu gepni anglap, Qadir Yorghigha qaridi.
— Qadir shuji, hazirmu namratlargha qerz pul bériwatamdu?
— Ötken yilighu bergen, bu yilmu...— Qadir Yorgha sel duduqlidi.
— Béridu, shundaqmu?
— He'e...
— Emise, Mömin 'gimu hel qilip béring, bolamdu?
— Maqul, — Qadir Yorgha béshini lingshitti.
— Emise shundaq bolsun, qerz pul kelgende Qadir shujini izleng, maqulmu?!...
Mömin béshini lingshitti. Sadiq Mömin’ge qarap sel turuwalghandin kéyin, sirtqa mangdi.
Mömin mashina topiliq yolda chang — tozan tozutup, xéli uzap ketküche qarap turdi. Uninggha egishipla chiqqan qoshnilar uni eyibleshke bashlidi.
— Taza bir kichik balidekla ademsiz — de, Mömin .
— Néme gep bolsa shaq — shuq démey, hel qilimen dégendin kéyin...
— Mendin sorighan bolsa üch — töt toqmaqning gépini qilattim.
— Shunchilik égiz shaxni tapqanda, qorqmay ésilghuluq.
Mömin ulargha héchnéme démidi. Qoshnilar birdem uningdin so'al sorap jawabini alalmighandin kéyin asta tarqilishti.
Mömin hoyligha kirip héliqi bir xalta un bilen bopini öyige ekirdi. Shu tapta uning qelbi örtinip bir qismila bolup qalghanidi. Shunglashqimu bopining ichide néme barliqi bilenmu kari bolmastin supida olturdi — de, tamaka orashqa bashlidi.
Insan qelbi xuddi sazlan'ghan rawabqa oxshaydu. Eger zexmekni jayida uralisang, uningdin ajayip shadiyane muzikilarni anglaysen. Bu gepni qaysibir jayda Rozi Qasim dégenidi. Shu tapta Mömin heqiqiy sazlan'ghan rawabqa oxshap qalghanidi. Bolupmu hazirqidek üzükchilik waqitta sunulghan xalis qollar uning qelbini lerzige salmaqta idi.
Alahazel bir ash pishimdin kéyin atisining öyige jümelep ketken Oghulxan öyge kirdi — de, zangiqini yölep olturghan Mömin’ge so'al neziri bilen tikildiyu, supining girwikidiki bir xalta un bilen yoghan bir bopini körüp soridi:
— Buni...
— Sa juyjang ekeptu, — dédi Mömin bir xil qana'etlinish teleppuzida.
— Héliqi bizni nuqta qilip tutqan Sa juyjangmu?— Soridi Oghulxan sel heyran bolghandek.
— Del özi shu.
Oghulxan bopini qoligha élip, örüp — chörüp baqqandin kéyin yene bayamqi ornigha qoymaqchi boluwédi, Mömin :
— Échip körüp baqqine, ichide nemiler barkin?— dédi.
Oghulxan bopini supidiki kigiz üstige qoyup, tikishidin asta yirtti — de, xalta ichidiki nersilerni bir — birlep élishqa bashlidi. Bopida xélila renggi önggen, emma pakize yuyulghan üch — töt qur kiyim — kéchek bar idi. Oghulxan kiyimdin birni élip, örüp — chörüp körüp chiqqandin kéyin, yene awwalqidekla chirayliq qatlidi.
— Herhalda kiygili bolghudek, — dédi ayalining herikitini körüp olturghan Mömin Saqal qolliridin qas chiqirip, — heyt yéqinliship qaldi, béshimda chong ghem bar idi. Biz ikkimizmu bir nori, könglüm balilarda, yilda bir kélidighan héytta chirayliq bir qur kiyim qilip bermisek qamlashmaydiken. Némilam bolmisun, bu ghemmu emdi tügidi.
Mömin sözlewétip, birdinla jim bolup qaldi. Uning köngli némishqidur yérim bolup, qelbini bir xil achchiq sézim öz ilkige aldi. Shundaqtimu ayalining aldida közidin yash chiqarmasliq üchün özini tutuwaldi. Ademde wijdan bolmisa, yürek dégen bir parche loq gösh dégen rast oxshaydu. Mömin özide wijdan barliqigha ishinetti. Chünki, u öz ömride héchqachan wijdanigha xilap birer ishmu qilip baqmighanidi. Del shundaq bolghachqa u nurghun ishlarda ziyan tartti. Bolmisa kalidek küchi bar, bilikide maghduri bar bir erkek yil boyi ishlepmu hazirqidek qiyin kün'ge qalmighan bolatti. U oylaytti, öz teqdiride qachan yaxshilinish bolidighanliqi üstide pikir yürgüzetti, emma qaysi xil usul bilen öz menzilige yétishni bilelmeytti. Ademde arzu — arman bar bolidu. Insan ene shu arzu üchün bir ömür küresh qilidu. Beziler türlük hiyle — neyreng arqiliq öz menzilige yétidu, biraq yene beziler bir ömür péshane téri, yürek qénini serp qilsimu, tilikige yételmeydu. Gep menzilge qaysi waqitta yétishte emes, belki halal niyet bilen ejir singdürüshte, chünki bextning özimu érishishte qedirlik emes, izlinishte qedirlik.
Oghulxan érining xiyal sürüshige bir pes qarap turghandin kéyin soridi.
— Balilar körünmeydighu?
Mömin shundila xiyal qaynimidin chiqip, ayaligha qaridi — de, tézla jawab berdi.
— Xéli boldighu tang, oynaymiz dep chiqip kétishken. Belkim hélighiche kélip qalar.
— Qorsiqini toyghuzup öynisimu bolatti. Kichik bala dégen'ge oyun bolsila bolidighan oxshaydu.
— Undaqmu dep ketme. Kichik emesmu, eqli yoq, qorsiqi toysa, oynisila boldi. Bizmu kichik chéghimizda shundaq iduq. Hélimu yadimda, dadam rehmiti alem tang atmastinla chélin'ghan bang awazi bilen tengla étizgha chiqip kétetti. Ulugh nashta bolghanda, öyge ekiridighini bir tawaq umach idi. Shundaqtimu uni awwal bizning aldimizgha qoyidighan, men ichip toyun'ghandin kéyin, andin özi qoshuqni qoligha alatti — de, tawaqni yalap pak — pakiz qiliwétetti. Shu chaghda méningmu eqlim yoqken. Etigendin éghir yatqughiche shundaq ishlise, birer yérim tawaq umach bilen ish qilghili bolamdu? Rehmetlik dadamning yanchuqidin qagha jigdisi üzülmeydighan, qachanla qarisam aghzi midirlapla turatti. U jigdini tézla yewétishke közi qiymay shümidikenduq, hazirchu?... Ishqilip ghémimiz bolsimu qorsiqimiz toq, yeydighan zaghra bar, kiygili kiyim, yégili nan tépilidu. Shuninggha qarap shükri dégüm kélidu. Emmaze bashqilargha qarap ular qandaq ademdu? Biz qandaq adem? dep oylap kétimen.
Mömin Saqal uzun sözlep ketkenlikini hés qilip jimmide bolup qaldi. Uning oychan közliri bir nuqtighila qadilip qalghan bolup, qoshuma qashliri türülgenidi. Shu tapta uning qelbi dolqun yasighan turmushning rehimsizlikige bolghan bir xil achchiq tuyghu qelbige hökümran idi. Oghulxanmu érining sözlirini jimmide olturup anglighan bolsimu, emma umu xiyalgha gherq bolghanidi. Mömin jim bolup qalghandin kéyinla andin uyqusidin oyghan'ghan ademdek, érige qarap olturup qaldi.
— Hazir xeqler "saman arilashmay lay bolmas, haram arilashmay bay bolmas " déyishidiken, — dédi Oghulxan pes awazda, — démisimu shundaqmikin, dep qaldim Rozi Qaghimu burun bizdin öte namrat idi. Qandaq boldi, ikki — üch yil ilgiri etret bashliqi boluwédi, qarang uning haligha, héchkimni közge ilidighandek emes, xélila hallinip qaldi. Qadir shujimu shundaq, burun östeng boyidiki kona maxoda olturatti. Mehelle komitétigha bir néme bolup, shuji boluwédi, uning haligha xada boylimaydighan boldi. Bezide kéchiche yétip oylap qalimen, hökümet hazir bay bolush siyasitini yolgha qoyghandikin, bizdek namratlargha ikki — üch yildin nöwet bilen hoquq berse, nuqta qilip tutup, qerz bérip yürgendin yaxshiraq bolattimikin deymina.
Mömin Saqal bu sözlerni anglap, ayalining közige qaridi. On nechche yildin buyan bir yastuqqa bash qoyup kéliwatqan Oghulxanning aghzidin bundaq sözlerning chiqishini u esla oylap baqmighanidi. Shundaqtimu orunluq sözler uning mayilliqini qozghidi.
— Bu déginingghu toghra, Oybaghdek mushundaq bir yurtta nechche yüz tutünlük a'ilini nöwet bilen mensepke qoysa, u chaghda qandaqmu béyip bolghili bolsun.
— Eng namratlirini qoysa, ottura hallar bilen béyighanliri öz yoligha mengiwéridu emesmu!
— Ha... Ha... Ha...
Mömin Saqal ixtiyarsiz külüp tashlidi. Uning Oghulxan'gha mestliki kélip, uning qolidin tutti — de, asta özi terepke tartiwédi, Oghulxan qarshiliq bildürdi.
— Way qoysila emdi... Qérighanda... Balilar kirip qalidu.
— Toxtighine... Birni...
— " Qérighanda qéri tartuq, qiliqliri andin artuq " deptiken, setleshmisile...
Mömin Oghulxanning qolini qoyuwetmey bir xil ishtiyaq bilen silidi. Shu tapta uning bedinide ajayip illiq bir sézim xuddi tok éqimliridek pütün bedenlirige taraldi. U turmushning derdide bu xil hés — tuyghuni hés qilip baqmighilimu uzun bolghanidi.
— Künduz bolsimu meylimu ya, — dédi Mömin Saqal ayalining közining ichige tikilip.
— Bezide ima — isharet bilen belge bersem kéchiche héchnéme bilen kariliri yoq xorek tartip uxlayla, menmu hérip halidin ketkende boptu, oyghatmay deymen. Mana emdi kupkündüzde... Boldi qilsila deymen. Yene barghu biz... Bir yerge ketmigendikin....
— Balilar chongup qalghanda, tes bolidikenya eyna. Balilar körüp qalmisun, bilip qalmisun, dep öygenséri xapiliq bolup qaldi mana. Uning üstige bir éghiz öy dégende, ya boyungni sugha salghili bolmisa...
— Shundaq bolghandikin boldi qilsila...
Oghulxan qolini tartiwaldi. Shu tapta Möminning Oghulxanni söygusi, özining telep ehtiyajini qandurghisi bar idiyu, lékin kündüz bolghachqa, sel éhtiyat qildi. Uning qelbini esir qilghan insan rohiyitidiki ebedil'ebet ölmeydighan bir xil intilish asta — asta peskoygha chüshti. Mömin Oghulxan'gha qarap birdem olturghandin kéyin, moxorka oridi.
— He rast, ésimdin kötürülup qaptu, — dédi Mömin moxorkisigha ot tutashturuwalghandin kéyin.
— Némini deyla?— Soridi Oghulxan.
— Bayam Sa juyjang bilen Qadir shuji keptiken. U shujigha orunlashturdi, bizge ösümsiz qerz béridighan boldi.
— Qanche pul béridiken?
— Birer ming koy bérermikin.
— Rast bérerma?
Oghulxanning ishenmigendek sorishi Möminni sel te’ejjüplendürgen bolsimu, emma umu mehelle komitétidikilerning mijezini obdan bilgechke, artuqche taliship olturmidi.
— Qadir shuji rast wede qildima?— Soridi yene Oghulxan jimjitliqni buzup.
— He'e.
— Bolsighu shundaq qilsa tuz tamatti,— dédi Oghulxan,— birnechche saghliq éliwalsaq, biri ikki bolup, ikki — üch yilda xélila hallinip qalattuq.
Mömin ayalining bu sözini anglap, birer nersini pemligendek uninggha qarighan bolsimu, lékin Oghulxan wasa demiyan qilip yépilghan öyning torusigha tikilginiche xiyalgha chömgenidi.