< <

<

Béshinchi bab

Bu Jahan Uzun Jahan

1

Quyash sherqtin emdila kötürülgenidi, seherning ademge huzur béghishlaydighan sap hawasi tenni shürkündüretti. Shundaq bolushigha qarimay, etigendila yatiqidin chiqip yéziliq hökümetning arqa teripidiki baghqa chiqiwalghan Exmet Yaqup bir tüp alma tüwidiki qirda zongziyip olturatti. U özidin anche yiraq bolmighan döngghaq jigde shaxlirigha qonup wichirlishiwatqan qushqachlargha qarighiniche xiyalgha chökkenidi. Tuyuqsiz qushqachlar "Gürride" uchup kétishti. Exmet Yaqup top bolup uchqan qushqachlargha qarap, néme ish bolghanliqini bilelmeyla qaldi. Arqidinla uning quliqigha "Qaq, qaq..." Qilghan yéqimsiz awaz anglandi. "Eslide senkensen — de, nakes" dep oylidi Exmet Yaqup. Qonuwélip watildawatqan qaghigha chalma atqanidi, u jigde shéxigha chalma tegmigen bolsimu qagha uchup ketti. U yene bayamqidek zongziyip olturup yiraqlargha nezer saldi. Baghdin anche yiraq bolmighan bughday étizliri qiro astida qalghan bolup, ademge qar yaghqandek bir xil tuyghu béretti. Derexlermu xuddi bir qewet qar astida qalghandek körünetti. Exmet Yaqup birdem shu terzde olturghan bolsimu közi taldimu yaki u menziriler uning zoqini tartalmidimu, axir ornidin turup ketti.
Kishilik hayatta ademge eng éghir kélidighini bashqilarning chüshinishini qolgha kéltürelmeslik bolsa kérek, adem bundaq waqitta özini shunche yégane, shunche tenha sézidu, bashqilarning qollishigha, héch bolmisa dost — buraderlirining ikki éghiz teselli bérishige mohtaj bolidu. Tili bashqa, dili bashqa ademler bir perdazlapla öz meqsitini ishqa ashursimu, emma halal, wijdani bilen yashaydighan ademler hergizmu undaq qilalmaydu. Shunglashqimu azab ichide qildek tolghinip, tutqan — qoyghinini bilelmeydighan halgha kelgen teqdirdimu öz qelbini chüshendürüshke yaki maymun oyuni körsitip bashqilarni aldashqa heriket qilmaydu.
Exmet Yaqup yénik yöteldi. U özining sel tonglawatqanliqini hés qilip, yépinchaqliwalghan peltosining yéngini sapti — de, asta yatiqi terepke mangdi, shu tapta uning ikki chékisi loquldap aghrip turatti, pütün bedinimu sirqirap aghriytti. U kéchiche kirpik qaqmay xiyal sürüp chiqqachqimu közliri qizirip ketkenidi.
Yataq ichi xilila issiq idi. Exmet Yaqup peltosini séliwétkendin kéyin, kariwatta olturdi hemde üsteldiki chéchilip yatqan kitablardin birini élip meqsetsizla waraqlap qoyghandin kéyin yene ornigha tashlap qoydi. Shu tapta uninggha héchqandaq ish xushyaqmaytti. Kallisidiki gadirmachliship ketken xiyallar uni aram alghili qoymaytti. Bolupmu héliqi küni Toxtishah bilen yighin üstide takalliship qalghandin béri u xuddi xam may ichiwalghandek xamush bolup qalghanidi. Aliy mektepni püttürüp, töt — besh yil öz kespini ishle — ishlimeyla Qumbaghqa mu'awin yéza bashliqi bolup kelgen bu yigit deslipide nurghun pilanlarni tüzüp, ulughwar ghaye — isteklerni emelge ashurush üchün tirishqan bolsimu, lékin ötkili bolmaydighan dawanlar uning yolini tosup qoydi. Bolupmu Toxtishahning he désila méning déginim hésab deydighan mijezi uning put — qolini chüshep qoydi. U deslipide Toxtishahning herqandaq orunlashturushlirini béjanidil beja kéltürdi, qanchilik japa tartsimu waysimidi. Biraq, ishning qéliptin chiqip kétiwatqanliqini sézip, bezibir meslihetlerni bérishke mejbur boldi.
— Siz téxi yéza xizmitige dégendek pishshiq emes Exmet shangjang,— dégenidi Toxtishah bir küni,— aliy mektepni püttürgen bolsingizmu, u yerde oqughuningiz bilen bu yerdiki emeliyet tüptin oxshimaydu. Uning üstige sizning oqughuningiz ijtima'iy pen, yéza igilik emes. Shunga, yuqiri orunlashturghannila ijra qiling. Yuqiri chüshürgen qarar, uqturushlargha palan — pustan dep yürsingiz sizning siyasiy jehette téxi xam ikenlikingizni, yuqiri dérijilik orunlar bilen birdeklikni saqlimaydighanliqingizni chüshendürüp béridu. Uqtingizmu?
— Meyli siz hazirche shundaq dep turung, emma bizning wézipimiz zadi néme? Biz qandaq qilimiz?... Boldi, manga qarawermeng shangjang, yézidiki on nechche ming adem ishinip bizge bu hoquqni tutquzghandikin, az — tola ejir singdürüp ularning ümidige layiqraq jawab qayturmisaq men yéza bashliqi dep kérilip yürgenning néme paydisi bar? Uningdin köre orunduqni bikar qilghinimiz yaxshi. Yuqirining qarari, yuqirining belgilimisi depla qara — qoyuq ijra qilsaq, biz ijra qilghan, qiliwatqan ishning xelqqe qanchilik nep élip kélidighanliqi bilen karimiz bolmisa qandaq bolghini? Özimizning emeliyitige, yézimizning shara'itigha mas kelmise yuqirigha eynen melum qilsaq bolidighu?!...
— Némila dégen bilen kichik — de, siz. Yuqirining qararining "Atqan oq" ikenlikini, töwen yuqirigha boy sunush dégen belgilimining partiye intizami ikenlikini untup qalmang...
Ayighi chiqmaydighan ashundaq talash — tartishlar Toxtishah bilen Exmet Yaqup otturisida xéli köp yüz berdi. Axir Exmet Yaqupmu bezi mesililerde Toxtishahqa meslihet sélishni toxtitip, özi bilgenni qilmaqchimu boldi. Halbuki, u öz tizginining chulwuri Toxtishahta ikenlikini oylap éghir xorsindi. Shundaqtimu yézidiki bezi mesililerni qanche oylisimu kallisidin ötküzelmey xamushluq ilkide bi'aram bolup, axir nahiyige bir parche imzasiz xet yazghanidi.
Exmet Yaqup xetni yézip xéli künlergiche ümid bilen yürgen bolsimu, emma u toghriliq héchqandaq inkas bolmighanidi, u nechche kün uyqusini qoyup yazghan xetning aylinip Toxtishahning qoligha kélip qalidighanliqini oylapmu baqmighanidi. Héliqi küni Toxtishah yighinda bu ishni özi démigen bolsa, u ümidini üzmigen bolatti. Mana emdi hemme ish ashkara bolghanda her qanche oylapmu bu ishning tégige yetelmeytti.
Exmet Yaqup éghir uhsindi — de, yanchuqidin tamaka élip léwige qisturdi, emma tamaka chékishke hepsilisi yoq chéghi, yene qoligha élip, aldidiki üstelge tashlap qoydi. Shu tapta uning béshi zingildap aghrip turatti. Bir kéche uxlimay, xiyal sürüsh mana emdi uni xélila qiynap qoyghanidi. Zadi qandaq qilish kérek? Uning oylaydighini peqetla shu idi, lékin qandaq qilish kéreklikini özimu esla bilmeytti.
— Siz emdi baliliq qilmang Ey shangjang,— dégenidi mu'awin yéza bashliqi Awut héliqi küni kechte,— Toxtishah bu yézida emel tutqili xéli yillar boldi. Uning herqaysi mehelle komitétlardiki qaqqan qozuqlirini démeyla qoyghandimu, yéziliq hökümet orginidiki qaysibir kadir uning déginini sözsiz ijra qilmaydu? Shangjangning dégini bu yézida qanun, ijra qilsaqmu qilimiz, qilmisaqmu qilimiz. Körüwatmamsiz yéziliq partkom shujisimu meyli qandaqla ish bolmisun, Toxti shangjangdin meslihet éliwatmamdu ene. Buni qoyup, nahiyidiki wilayettiki yéqin — yoruq, tonush — bilishlirini alsaqmu ularning hemmisining qolidin ish kélidighan ademler. Toxti shangjang shundaqla dep qoysa hemme ish bir demdila hel bolup kétidu. Shunga, siz bu gholi chong derexke palta urimen, dep béshingizni qayriwalmang...
Exmet Yaqup bu sözlerni anglap, Awutqa héchqandaq ipade bildürmidi. Tesellimu, köyünüshmu, heywe körsitishmu purap turidighan bu geplerni Awuttin burunmu birqancheylen dégenidi. Mana emdilikte Exmetmu özining heqiqeten tengqisliqta qalghanliqini sezdi. Lékin, özining yolluq turupmu meghlup bolidighanliqigha héch ishen'güsi kelmeytti. "Élishimen, axirghiche élishimen,— dep oylaytti u,— mu'awin yéza bashliqliqidin quruq qalsammu meyli, emma heqiqetning haman ghelibe qilidighanliqini bashqilargha körsitimen. Manga ishen'gen ashu yawash, bichare déhqanlarning menpe'itining ziyan'gha uchrimasliqigha kapaletlik qilimen..." Exmet shularni oylisimu, lékin ishni qeyerdin bashlashni bilmey yéziliq hökümet qorusida aylinip yürgende, Hapiz Kaskining allikimlerni tillighiniche chiqip kétiwatqanliqini körüp, bir xil qiziqish ichide uni toxtatti — de, soridi:
— Néme boldi silige, herqandaq ish bolsa chirayliqche sözleshsile bolmamdu?
Hapiz özini toxtitip so'al sorighan Exmet Yaqupqa birdem tikilip turghandin kéyin chortla késip dédi:
— Emdi chirayliq gep qilishning orni qalmidi. Néme körsem körüptimen, merkezgiche erz qilghinim qilghan,— dédi.
Exmet Hapizning achchiqtin qaridap ketken chirayigha, bortup chiqqan güren tomurlirigha, ghezep uchqunliri chachrap turghan közige qarap birnersini pemligendek uning qolini tutti — de, özining yatiqi terepke tartti. Ular xéli uzun paranglashti. Hapizning ademni oygha salidighan sergüzeshtisini anglap, Exmet Yaqupning hésdashliqi qozghaldi, emma tézla wede berse bolmaydighanliqini hés qilip, birdem shüklep qaldi.
— Siliche, yuqirigha erz qilsam qandaq bolar shangjang,— dep soridi Hapiz Kaski,— emdi menmu yéziliq hökümettin ümidimni uzdüm. Toxtishah bilen Qadir Yorgha bir janggalning böriliri, u emdi méning ishimni hel qilmaydu. Bar weslimdin ayrilip ketsemmu meyli, axirghiche erz qilaymikin, deymen.
— Bu... Bu... Qandaq bolar — dédi Exmet Yaqup,— bir mezgil téxir qilip tursingiz. Men bir körüshüp baqaymu ya.
— Boldi, aware bolmisila, men bügün hemmini chüshendim. Toxtishah bir kimning gépini anglaydighan adem emes.
Exmet Yaqup shu küni Hapiz Kaskining könglini kötüridighan nurghun sözlerni qilip, uni yolgha salghandin kéyin, bu yézining burun özi hés qilghandinmu bekrek murekkep ikenlikini sezdi. Iradisi küchiyip, özi oylighan ishni wujudqa chiqirishni qet'iy niyet qilghan bolsimu, lékin acha yolning doqmushigha kélip qélip, qaysi terepke méngishini bilelmigen yoluchidek téngirqap qaldi. "emdi qandaq qilsam bolar?— dep oylidi Exmet Yaqup özini kariwat üstidiki retlik tizip qoyulghan yotqan — körpilerge tashlap, ongda yétip,— yene bir parche erz yézip baqsam qandaq bolidikin? Bu dorem emdi qorqunchaqliq qilmay öz ismimni eynen yazay. Nöwiti kelse éliwalidighini yene shu hoquq. Jahanda hoquq tutmaymu jénini jan étip yürgenler kürmingghu? Eger shundaq qilsam aqiwiti qandaq bolar? Yuqiri tekshürse, ish heq — dadigha bérip bolghuche tartqan japalirim bir pul bolup kétermu? Konilar " oynashmang erbab bilen, erbab salar her bab bilen " Déyishkeniken. Eger men " chaqchaq qilmang chonggha, étip qoyidu tonggha " dégendek aqiwetke duchar bolup qalsamchu?! Yaq, undaq bolmaydu. Ümidwar bolushum kérek. Körün'gen tagh yiraq emes, eger shundaq künler kélip qalsa, u chaghda..."
Exmet Yaqupning chirayigha külke yügürdi. U ornidin sekrep dégüdek turup bayam üstelge tashlap qoyghan bir tal tamakini tutashturup, küchep — küchep shorighach, yataq ichide uyan — buyan méngishqa bashlidi. Shu tapta uning qelbide xire bolsimu bir xil ümid nuri yélinjimaqta idi.


2

Hawa xéli sowup ketkenidi. Gerche qara qish téxi bashlanmighan bolsimu soghuq yenila tenni shürkündüretti. Etiz bashliridiki paxpaq söget we kök bilen boy taliship ösken térekler qiro destidin yiraqtin qarisa bir qewet qar astida qalghandek körünetti. Derex shaxliridiki qushqachlar soghuqqa perwa qilmighandek olturghini bilen ularmu soghuq tesiridin dügdiyip qélishqanidi. Tuyuqsiz étilghan bir tal chalma bilen qushqachlar "Gürride" terep — terepke uchushti. Shu chaghdila derex shéxigha qarap hangwéqip qalghan Mömin Saqal keynige qarashqa mejbur boldi.
— Wah, ejeb qarap kétipsina xuddi tetqiqatchilardek,— dédi Sabir uninggha qarap külüp,— eger men qushqachlarni ürkütüwetmigen bolsam, bu yerde jim turuwérip soghuqta qétip qalattingkensen — de!
Mömin Saqal uning chirayigha obdan bir qariwalghandin kéyin ünchiqmay, biraqla qiro astida yatqan bughday étizlirigha köz tashlidi.
— Bu yerde néme ish qilip yürisen Mömin axun? — Dédi Sabir uning soghuqtin tongup qizirip ketken chirayigha ich aghritish neziri bilen qarap,— zukam tekküzüwalmighin yene.
— Az — tola quruq shax — shumba tépilip qalarmikin, dep chiqqanidim, xiyal bilen turup qaptimen.
— Mundaq dégin. Bayam bir ish bilen awu yaqqa kétiwatsam birkim asman'gha qarap turuwatidu, ishimni tügitip qaytip kelsemmu yene shundaq, qarisam sen. Qandaq az — tola birnerse jaylidingmu?
— Qedir ehwal,— dédi Mömin Saqal özidin anche yiraq bolmighan jaydiki bir qoltuqche shax — shumbini körsitip.
— Boptu, bu yerde turuwersek soghuq ötüp kétidu. Jur, öyge kéteyli...
Ular paranglashqach méngip Mömin Saqalning öyige yéqinlashqanda Sabir tuyuqsizla sorap qaldi.
— Ötkende héliqi bashliq sanga az — tola qerz pul bérishning gépini qiliwédi, qandaq boldi?
— Téxi hel bolmidi. Birnechche kün ilgiri Qadir shuji bilen körüshtüm. Uning déyishiche, bu yil tarqitilidighan qerz pul téxi kelmeptudek, birnechche ay ichide yézidin chüshürup birermish. Shu chaghda manga awwal étibar qilip bergüdek.
Bu gepni anglighan Sabir qedemlirini shaqqide Toxtitip, Mömin Saqalning béshidin ayighighiche sepsélip qaridi. Bu ishtin derguman bolghan Mömin Saqalmu birer naqulay ish qilip qoyghan ademdek heyranliqta turupla qaldi.
— Sen shuning gépige ishinip qaldingmu? Bu yil tarqitilidighan qerz pul teqsim qilinip bolghili newax. Bizning mehellidiki bir — ikki adem qolighimu élip boldi téxi. Sen buningdin xewersizma?
— He'e, men téxi uning sözi rast oxshaydu, deptimiya eyna,— dédi Mömin Saqal te’ejjüplen'gen terzde uninggha mixtek tikilip.
— Hu ademlikini yoqatqan haywan, yer yutqur nijis,— dédi Sabir tosattinla aghzini buzup,— qachan'ghiche shu alighilapliqini qilar? emdi éship — téship xeqni kichik balidek gollashqa chüshkinini qara. Qachanmu toyar shu baladek nepsing. Xudayim berse, Xudawerdikamning ichi élishiptu, dégen shu — de. Mang Mömin , otunni tashlap, udul mehelle komitétigha bar. Uning bilen körüsh, shunche adem bar yerde dégen gépide turmamdiken u nakes...
Mömin Saqal Sabirning sözlirini anglap nahayiti harsindi. U qoltuqidiki quruq otunni tashlap qoyupla, mehelle komitét terepke chapti.
Yiraqtin qarisa mehelle komitét ishxanisi Oybagh boyiche közge alahide tashlinip turatti. Mömin Saqal chong — chong chamdap mehelle komitétining qorosigha kirdi — de, udul Qadir Yorghining ishxanisining aldigha kélip qosh qanatliq ishik tüwide turupla qaldi. Burunlarda nechche qétim kirgen bu ishxana uning üchün natonush bolmisimu, lékin bu dorem némishqidur sel jiddiyliship birdem turup qaldiyu, derhal özini ongshap ishikni urush üchün qolini kötürdi. Biraq, ichkiridin anglan'ghan qopal awaz bilen tengla toxtap qaldi.
— Néme? Sen... Sen néme démekchi. Bilip qoy bu yer séning eski kepeng emes. Néme déseng, oylapraq gep qil juma. Téxi sendin qerzge hésablap alghan qoyni yewaptimishmen. Bilishing bolsa mendin xosh bolsang bolidu. Püwlise uchup kétidighan ashu oruq baqangni (ixahat: baqa — qoyning qozisi démekchi) üch yüz koy hésablap qoydum. Bazargha apirip baqe, üstek bersengmu 150 koygha alidighan qarghu barmiken.
— U dégen nesillik qoy idi Qadir shuji, birnechche hepte ilgiri shuqaqi (izahat: shuqaqi — üstunki, yuqiriqi) mehellidiki Tursun bédikke 500 koygha bermigen.
— Wah, ma gepni qarimamdighan. Men téxi sanga rehim qilip, bahasini östürüp qoysam, mana emdi ishek téziki altun boldima? Uqup qoy Nadir Toqum, men séni üsti — üstilep qerzge boghulmisun, kichikkine bolsimu mehellide béshini oghul balidek kötürüp yürsun désem, qilghan yaxshiliqimgha jawabing shu boldima? Isit, shu chaghda shillengge minip turup, qerzlerni yighsaqqu bundaq gep yoq.
— Méning démekchi bolghinim her ish bolsa chéghidiraq bolsa, jénim shuji. Sili yurtning atisi, mangimu uwal bolmisa, bahasini qayta...
— Yene néme tola gep bu. Hélimu köp insap qilduq. Hepte ichide pul tépip qoyungni eket, dep éniq déduq, lékin kelmiding. Biz kadirlar séning chichqaq qoyungni baqidighan padiching emes, bizningmu özimizge yarisha xizmitimiz, qilidighan ishimiz bar. Shunga, yuqiri baha bilen bir terep qilduq. Eger pikring bolsa, baridighan yerge bar.
Ishxana ichi bir'az timtas bolup qalghandin kéyin, Mömin Saqal emdi ishxanigha kirsem bolarmikin, dep temsheldiyu, emma jür’et qilalmidi. Shu esnada ésedigen bir awaz anglandi.
— Boldi, bu yerde potlangni éqitmay ishxanidin chiq, méning yene qilidighan ishim bar.
— Jenim Qadir shuji, bizge ichiliri aghrisun. Balilarning anisi késel , birnechche kündin buyan öyde yatidu. Doxturxanigha apiray désem yénimda tembet ( izahat: tembet — peqet) pul yoq, bek éghir kün'ge qalduq. Ashliqni satay désem, hosul chiqishqa xéli künler bar. Shunga, bahasini...
— Uni manga dep berme, kim séni bosh ishlisun, deptu. Buningdin kéyin yaxshi ishlep, béyisang özüngge. Gep bir, qulaq ikki, baha özgermeydu.
Shu esnada ishik taraqqide échilip ishxana ichidin béshigha tashlanmighan töpilik (izahat: töpilik — qoy tirisidin tikilgen bash kiyim) kiyiwalghan, nechche yerlirige yamaq sélin'ghinigha qarimay, mazliri sanggilap turidighan uzun chapinining üstidin bélini qil aghamcha bilen baghliwalghan Nadir Toqam yipi üzülgen marjandek chüshüwatqan köz yashlirini yéngi bilen sürtkech chiqip keldi. U ishik tüwidila turghan Mömin Saqalgha lappide qarap, bir néme démekchi bolghandek éghizini ömellidiyu, lékin közini tézlikte uningdin yötkep, mehelle komitét qorosidin chiqip ketti. Shu tapta Mömin Saqalningmu uninggha ichi aghrip qaldi. "Bichare, néme tartquluq bu, 360 kün ishlep, ishtini tizidin ashmighan, taghirida artuq ash, yanchuqta puli yoq, yene téxi qerz, chöchüridek töt bala, er — xotun alte jan. Bayam ayalim aghriq deydu. Mana emdi qandaq qilarkin, hey bichare..."
— Hey néme gep?— Tuyuqsiz anglan'ghan awaz uning xiyalini üzüwetti. Mömin Saqal aldida turghan Qadir Yorghini körüp ongaysizlan'ghanliqidin chirayigha zorigha külke yügürtti — de, qolini sözdi.
— Tinchliqmu Qadir shuji, bala — chaqilar amanmu?...
Qadir Yorgha uninggha qolini sozdiyu, uning "Bala — chaqilar amanmu" dégen sözini anglash bilenla "Ghuchchide" achchiqi kélip, qolini derhal tartiwaldi. Eslide Qadir Yorgha herqanche qilsimu perzent yüzi körelmigen, amalsiz xeqning balisini béqiwalghanidi. Némishqidur u bar yerde bala toghrisida gep — söz bolsa tériketti, xapa bolatti. Mömin Saqal uning xapa bolghanliqini körüp, özining ketküzüp qoyghanliqini bilip qolini asta chüshürdi — de, qolashmighan bir xil heriket bilen qol baghlap turdi.
Qadir Yorgha deslepte Mömin Saqalgha alaydi. Uning Nadir Toqamgha bolghan achchiqi yanmighachqimu yaki Mömin ning "Bala — chaqilar" dégini tesir qildimu, qaramtul chirayi bozirip, közliri hazirla chachrap chiqip kétidighandek chekcheydi.
— He néme gep?— Soridi u Mömin Saqalgha göliyip.
— Özliri bilen körüshey dep shu...— Mömin Saqal uning sürlük elpazidin hoduqti. Téxi emdila jayigha chüshken yüriki yene ensiz saldi.
— Gep bolsa tézrek deng, méning ishim bar.
— Shu... Shu... Sili ötkende wede qilghan ish bilen kéliwidim,— dédi Mömin Saqal özini sel tutuwélip.
— Qaysi ish?— Qadir Yorgha uning sözini anglap esliyelmigendek soridi.
— Héliqi qerz pulining ishi,— dédi Mömin Saqal aldirap.
— He ésimge keldi. Men sizge mushundaq dégen, lékin hazir pul kelmidi. Pul kelse sizge xewer qilay.
— Bashqilardin anglisam, mehelle komitétqa namratlar qerzi keptimishqu,— dédi Mömin Saqal uning sözini anglap,— téxi bashqilarmu aptu.
— Sizge shundaq dégen adem poq yeptu, poq. Pul kelse bermemdu, hazir yoq, kelgende bir gep bolsun — he!
Qadir Yorgha uning jawabini kütmestinla ishikni yépiwetti. Mömin Saqal turghan ornida qozuqtek turup qaldi. Uning köz aldi qarangghuliship, put — qollirining maghduri qachqandek bolup, pütün bedini boshishipla ketti, hélila yiqilip chüshidighandek tuyulup ishikning yan yaghichini tézlikte tutuwaldi.

3

Toxtishah etigendin béri ishxanida birdemmu dem almay, hélidin héligha kirip, yolyoruq sorawatqan yaki bolmisa adettiki ishlar bilenmu kirip, özini aware qiliwatqanlargha soghuqla mu'amile qilip, yolgha salatti. U birdem aram éliwilishni oylaytti. Lékin, ishxanigha kiridighanlarning ayighi üzülmeytti. U emdi taqiti — taq bolup, barliq achchiqini chiqarmaqchi bolghandek özidin jawab kütüp turghan Qawul katipqa göleydi.
— Shunchilik ishqimu aware qilamsen emdi. Senmu dölet kadiri, birnechche yilliq istajgha ige partiye ezasi. Shundaq bolghandikin oylishipraq bir ish qilsang boliwéretti emesmu!
— Méningghu taza shundaq qilghum bar shangjang, emma lékin, birer ish bolup qalarmikin dep...
— Nimanche tilingni chaynaysen, kéyin néme bolmaqchidi. Sen bu yerde yoqtek gep qiliwatisina. Qorqmay yéziwer. He rast, mes'uliyet toxtamnamidikidin öre bolsun, kéyin jérimane töleydighan ish bolup qalmisun.
— Méningmu oylighinim shu. Shunga...
— Qorqmay yaz, eqi qeghez, qarisi siya. Birer ish bolsa mana men ige.
Qawul yéza bashliqidin charwa sanini zadi qanchilik ashurushni éniq sorash üchün aghzini ömellidiyu, lékin Toxtishahning uyqusizliqtin olturushup ketken közlirige, tatirangghu chirayigha qarap, uning axsham éghir ichkenlikini, shu tapta maghdursizlinip, héch ishqa tawi yoqliqini pemlep, özi bilgenche bir ish qilmaqchi bolup sirtqa mangdi.
— Toxta ukam, aldirima,— dédi Toxtishah ishikning tutquchigha qol sozghan Qawulgha,— hazirdin bashlap méni bir kim sorisa, töwen'ge ketti — de, maqulma?
— Maqul.
Qawul chiqip ketkendin kéyin, Toxtishah xiyal sürüshke bashlidi: "Haraq dégen ajayip kasapet jumu, yalghuz ichseng ichküng kelmeydu, könglüngdiki birer ademni körseng, ichküng kélipla turidu. Axsham yasin chongni körüp, köp ichip saptimen. Ikkimiz bir botulka ichiptuqmu, ikkinimu... Héch ésimde yoq. Qiziq parang bilen hakim quyup bergenni ichiwériptimen. Etigen oyghansam béshim loquldap qattiq aghrip turuptu, qarighanda az ichmigen bolsam kérek. He rast, mestlik peslik dep hakimgha qalaymiqan gep qilip salmighandimen — he!... Ughu bek belen adem, némila bolmisun méning könglümni chüshinidu. Eger u bolmisa méning hazirqi künüm nede. Shuninggha yarisha menmu uni razi qilalighan bolsam... U axsham manga némidep xush xewer yetküzüwédi? Toghra, sizning ishingizmu uzun'gha qalmidi, dégendek qildi rast, ilahim shundaq bolsidi. Menmu bu sehrayi qiyamettin qutulattim. Kim dése nahiye hakimi Toxtishah dése..." Toxtishahning chirayida tebessum peyda boldi. U kishilerning özige hörmet, heweslinish ilkide qarighan chiraylirini köz aldigha kéltürüp, memnuniyet bilen pissingngide küldi.
Toxtishah shu tériqide xéli uzun olturdi. Uning köz aldidin her xil körünüshler xuddi kino ekranidek demmu dem almiship turdi. U bezide xiyalidin huzurlinip, ünsiz külse, bezide öziche xuylinip qapaqlirini türüp, jim bolup qalatti.
Ishikning birdin qattiq urulushi uning achchiqini keltürdi. U ichide allinimilernidu dep ishik urghuchini tillap qoyup yenila öz ornida olturdi. Biraq, bu qétim ishik yénimu qattiq uruldi. U ishikni urghan kishige tenbih bérip qoyush üchün ornidin turdi — de, ishikni échip aldigha zerde bilen tartti.
— He, barkensiz — de, shangjang,— dédi uning ishik achqinini körgen ishik tüwidiki bireylen tézlikte,— biz sizni birer yerge ketkenmikin, dep oylaptuq téxi.
Ishik aldida birnechche kishi turatti. Toxtishah ulargha qarap boghuzigha kélip qalghan gepni yutuwetti — de, chirayigha tézlikte külke yügürtti.
— He, Jamal juyjang, kélip qapsiz. Qéni ichkirige,— déginiche ulargha yol boshatti.
Ular ishxanigha kirip qisqila hal — ehwal sorashqandin kéyin Jamal éghiz achti:
— Kélishimizdiki meqset birla Toxtishah shangjang, yéqinda nahiyide étiz — ériq, su insha'at xizmet yighini achmaqchi bolghaniduq. Yighinning teyyarliq xizmetlirimu asasen tügep bolghan. Lékin, tünügün silerning yézidin bir parche erz bériptu. Qarisam sel mesile bardek, rast — yalghanliqigha ishench qilalmay tursam, bizning xizmetke mes'ul mu'awin hakim etigende méni chaqirip, mezmuni oxshash xettin birni qolumgha tutquzup, ehwalni igilep chiqishimni buyrudi, shunga kélishim...
Toxtishah bu sözlerni anglap, béshidin soghuq su quyghandek endikip ketti.
— Qéni özingiz körüp béqing,— dédi Jamal yanchuqidin bir parche konwértni chiqirip uninggha sunup.
Toxtishah konwértni uning qolidin aldirap aldi — de, téz — téz oqushqa bashlidi. Oqughansiri qoshumiliri türülüp, yéyilangghu qashliri likildap ketti:
— Bu... Bu... Töhmet...— Dédi Toxtishah xetning axirini oqushqa taqiti qalmay,— nedimu undaq ish bolsun. Bu qipqizil yalghanchiliq, qarap turup ora kolash, ziyankeshlik qilish...
— Rasttinla bundaq ehwal yoqmu?
— Yoq, rasttinla yoq, Jamal juyjang,— dédi Toxtishah. Bir tal tamaka tutashturup qattiq shorighach,— nedimu su heqqini ashurup yighqan, déhqanlargha séliq salghan ish bar iken. Bu sépi özidin töhmetqu!
— Obdanraq oylap béqing, eger shundaq ish bolsa...
Toxtishah bu sözlerni anglap, Jamal Sadiqning közige mixtek qadilip uningdin özige birer paydiliq nersini tapmaqchi bolghandek sepsaldi. Biraq, uning közliri ipadisiz idi. U bashqilargha — Jamalning shopuri we hemrahlirigha sepsaldi, ularning chirayidinmu héch nersini bilip bolmaytti. U bu ishning qandaq bolushidin qet'iynezer birer yochuq chiqirip qoymasliq üchün birdem özini toxtitiwélip oylandi. Lékin, ishtan'gha chiqqan köngülge tayin. U biletti, hemmini biletti. Bilip turup shundaq buyruq soqqini, hetta özi biwaste orunlashturghinimu éniq éside idi. Lékin, hazir chandurmastin dédi:
— Siz buninggha ishenmeng Jamal juyjang. Bu ademler néme démeydu, kötige birni urupla tapqan gep bu. Eger rasttinla shundaq bolsa, déhqan xeq dégen artuq pul bérettimu? Bu xeq qilni qiriq yaridu. Etimalim bu birerkimning süyiqesti bolsa kérek ...
— Menmu shundaqmikin dep oylighan,— dédi Jamal Sidiq ayighini yerge yénik urup qoyup,— kim bek ishlise, azraqla netije yaratsa, körelmeydighanlar kürming boluwatqan bu jahanda undaq — mundaq gep — sözlerni bolmaydu, dégilimu bolmaydu. Emise menmu shundaq dep melum qilay, sizmu bundin kéyin diqqet qilarsiz — he!
— Diqqet qilimen, diqqet qilmamdighan.
— Men qaytay, jiddiy ishim bar idi.
— Toxtap turung, hazir chüsh boldi, tamaq yep andin...
Toxtishah uni qanche tutsimu, lékin Jamal Sidiq özre qoyup xoshlashti.

4
　
Qish peslide déhqanchiliq bolmighini bilen mehelle komitét kadirliri aldirash bolup kétidu. Ular öginish qilish, hésab — kitab ishlirini béjirish, türlük qerz pullirini yighip ötküzüsh bilen bezide tutqan — qoyghinini bilelmey qélishidu. Biraq, déhqanlar undaq emes. Ular küzgi bughdaylirini térip bolupla türlük ishlirini keyni — keynidin tügitishidu — de, qishning qehritan soghuqlirida mehelle sirtida birer hashar chiqip qalmisila öyliride bolushidu. Bundaq chaghlarda beziler gürüldep ot köyup turghan meshlerge qarighiniche yastuqni qirlap qoyup, tatliq uyquning huzurini sürse, yene beziler pasar qalan'ghan kang ochaqning aldida meydisini échiwétip, tügimes xiyallargha gherq bolidu. Mana Mömin Saqalmu etigendila allinemilerni oylighiniche xiyalgha patti. Uning Qadir Yorgha bilen körüshüp qaytip kelginige heptidin ashti. Shuningdin buyan bekmu jimighurliship ketti. Bolupmu uning köz aldida Nadir Toqamning bichare qiyapiti, Qadir Yorghining sürlük chirayi demmu dem zahir bolup, uni bir xil azabliq eslime öz ilkige éliwalghanidi. Mömin Saqal deslepte "Sabir aldap qoyghan bolsa kérek" depmu oylidi, lékin bashqilarmu Sabirgha oxshash mehellige rasttinla namrat déhqanlargha qerz meblighi kelgenlikini, emma uni kimning alghanliqi, kimlerge emeliyleshtürülgenlikidin xewersiz ikenlikini éytishti. Buni anglap uning sel achchiqi kelgen bolsimu, "Kelmigen teleyde anangning heqqi barmu?" dégendek bu ishta aghrinishining artuqche ikenlikini hés qilip boldi qildi. Shundaqtimu bikar yürüwatqan künlirige échinip, birer ish qilip, az — tola pul tépish xiyaligha keldi, emma özi qilay dégen ishqa qolida shuninggha layiq desmaye bolmighanliqidin okündi. Künlük ishleshni oylidiyu, lékin bundaq qara qishta nedinmu ishleydighan ish tapalishini qiyas qilalmidi. U özining bunche yaramsiz tughulup qalghanliqigha échindi. Biraq, bu xiyalidin tézlikte waz kechti. "Men nedimu yaramsiz bolay, ikki qolum, ikki putum saq, besh ezayim bijirim, lékinze shu pulgha kelgende... Yaq... Yaq... Men bashqilargha qarighanda küchep ishleymen. Hechbir ishqa hurunluq qilghinimni, héchbir ishni etige qoyghinimni esliyelmeymen. Lékin, yanchuqta u yildin bu yilghiche aqcha yoq. Eksiche, mende bari gedinimde yilmu yil éship bériwatqan qerz. Shunche ishleymenyu, lékin tambal tizimdin ashmaydu, halal ishlep, halal yewatqan bolsammu, ghem — ghusse, iztirabtin bashqa nersem yoq. Shundaq kétiwerse qandaq bolar? Menmu qachan telpikimni qirlap kiyip, yanchuqumdin töt — besh koyni qorqmay chiqirip, sharaqshitip xejlermen? Konilarning " saman élishmisa lay bolmas, haram élishmisa bay " Dégini rast oxshaydu. Hélimu shükri, künüm herhalda yaman emes. Bu mehellide téxi hélitidin ashliqi tügep qalghan nechche öylük bar. Ular qandaq qilar, etiyazgha qandaq ulishar?... Ah, Xuda, bendiliringni müshkülchilikte qaldurmighaysen!..."
Ishik échilip, öyge Oghulxan kirip keldi — de, érining közlirini yumup uxlap qalghandek olturghinigha qarap:
— Hoy dadisi, uxlap qalmighanla?— Dédi.
— Yaq...— Dédi Mömin Saqal közini échip, ayali terepke burulup.
Oghulxan ochaqning yénigha kélip öchey dep qalghan pasar choghi üstige yene bir nechche tal pasarni tashlidi. Qurup ketken pasar ochaqqa sélinishi bilen tengla birdemdila tutiship, paraslap köygili turdi.
— Bu yil ejeb soghuq boldiya,— dédi Oghulxan qolini otqa qaqlighach,— yene shundaq birnechche kün soghuq bolsa, ish bar oxshaydu.
— Xudayim bar, Xuda hemmini bir yolda qoyidu.
Mömin Saqal shundaq dep bolupla jimip qaldi. Ular ün — tinsiz halda ochaqta köyüwatqan otqa qarap olturup kétishti. Shu tapta ular éghiz achmighini bilen her ikkiylenning kallisida özige chüshluq xiyal, arzu — armanliri bar idi. Lékin, "Janning akisi" bolghan anar chéchiki pul bolmighanliqi seweblik öz köngüllirige özliri teselli bériship olturmaqta idi. Tosattin sirtta Mömin ning ismini atap towlighan awaz anglandi. Mömin ornidin chachrap turup sirtqa chiqip ketti. "Kelgen kimdu? Bu ejeb öyge kirmey, sirtta turup towlidiya. Yene shu qerz süylep kelgenler bolup qalmighidi" dep oylidi Oghulxan. Yéqindin béri bashqilar towlisimu, yaki hoyla ishikini qattiqraq ursimu, qerz süylep kelgenlermikin, dep qorqup kétidighan bolup qalghan oghulxanni bir xil ensizlik chirmiwaldi. U qerz süyleshtin qorqup bir yerge möküwalghudek yaki bir yerge qéchip ketküdek bolatti. "emdi qandaq qilarmiz, anglisam yéqindin béri mehelle komitétidikiler qoligha néme chiqsa shuni élip kétidighan bolup qaptu. Eger bizning öydinmu..."
Shu esnada Mömin Saqal öyge yénip kirdi. Oghulxan aldirap soridi.
— Kimken u dadisi?
— Sabirken, töwenki mehellige bérip kéleyli, dep keptu.
— Uh... Men téxi qerz süylep kelgenler oxshaydu, deptimen.
Mömin Saqal ayalning bu sözige külüpla qoydi — de, sirtqa mangghach dédi.
— Men bérip kéley — he, xotun.
— Maqul, bek kechke qalmisila maxma, men ensirep qalidikenmen.
Mömin Saqal ayalining bu sözige chaqchaq qilmaqchi boldiyu, lékin taza ep körmey lam — jim démey sirtqa chiqti.
Mömin bilen Sabir töwenki mehellining chétigirek jaylashqan Rozi Qasimning öyige kelgende öyde birnechcheylen tör boylitip sélin'ghan körpe üstide bedeshqan qurushup, paranggha chüshkenidi. Mömin Saqal bilen Sabir ular bilen salam — séhet qilishti, andin körpige jaylashqandin kéyin Rozi Qasim ularning aldigha bir chögün bilen dasni kötürüp kélip su berdi.
Mömin Saqal qolini chayqap, Rozi Qasim tutqan löngge bilen qolini sürtkech öy ichidikilerge qaridi. Öyde Hémit Sopi, Qariy Tembur, Abdulla Dap qatarliq sazendiler, yéqindin buyan tala — tüzge anche chiqmaydighan bolup qalghan Hapiz Kaski we yene birnechche déhqan olturatti. Hayal ötmey dastixan sélinip, üstige qoy göshi besilghan polo kéltürüldi.
— Qéni élinglar, "Awwal ta'am, andin kalam" deptiken, awal qorsaqni esterliwélip andin tamasha,— dédi Rozi Qasim külüp.
Öydikiler "Alsila, baqsila" déyiship tamaqqa tutush qilishti, lékin némishqidur Mömin Saqalning tamaqqa héch köngli tartmidi. Bu uning pologha öch ikenlikidin emes, belki "Hey, mushundaq oxshighan poloni balilargha qachanmu yégüzermen?" dégen xiyalda bolghanliqidin idi.
— Qéni éling Mömin axun, ash oxshimaptimuya?!
— Yaq... Yaq... Oxshaptu... Taza oxshaptu...— Mömin Saqal Rozi Qasimning so'aligha aldirap jawab berdi.
Ular qorsaqlarni obdan toyghuzushup, qéniq demlen'gen chayni terliship olturushup ichishti.
— Qéni , du'a yandurup bergin Rozika,— dédi öyning bulungida olturghan Qariy Tembur chishlirini kolighan serengge yaghichini yerge tashlap.
— Özünglardin kelsun, siler méhman,— dédi Rozi Qasim tekellup bilen.
— Emise qéni , Sabirkam du'a qilsun,— dédi Abdulla.
Ular birdem bir — birlirige ötünüshüp, axir Hémit Sopi du'agha qol kötürdi.
— Ilahe amin...— Hemmeylen qollirini égiz kötürüshup ichide allinemilerni pichirlap, dastixan'gha beriket, öy igisi Rozi Qasimgha yénimu insap, diyanet tileshti.
Dastixan yighilghandin kéyin ular putlirini sunushup, jimmide olturushti. Mömin Saqal yanchuqini izlep tamaka qeghizi tapalmighandin kéyin Sabirdin soridi.
— Yanchuqungda tamaka qeghizi barmidu? Ejeb chekküm keldiya kasapetni.
— Izadin kéyin bir, ghizadin kéyin bir dégenni anglaptikensen — de, me al.
Sabirning sözliri öydikilerni küldürüwetti. Mömin Saqal u tengligen qeghezge yanchuqidin bir chimdim tamaka élip orashqa bashlidi.
— Mangimu bergine,— dédi Hémit Sopi bir tal qeghezni tenglep,— yürekning béghishigha tekküzüp rasa bir chékey.
— Möminkamning tamakisini chékip örülüp ketmigin yene,— dédi Abdulla,— bek achchiq tamaka chékidighan adem bu. Shunga, tamgha yölinip olturupraq chek.
Öydikiler yene külüshti.
Ular chaqchaqlashqach, birer taldin tamaka chékishti.
— He Mömin axun, gep qilmaysizghu,— dédi Rozi Qasim uning paranggha arilashmay yerge qarap shüklep olturghinini körüp,— birer yéringiz aghrimaydighandur?
— Yaq.
— Emise sizmu külüp olturmamsiz.
— Tola ghem qilma,— dédi Sabir uning dolisigha asta urup qoyup,— échilip olturghina, ölmigen janda ümid bar. Tömürni dat yeydu, ademni ghem. Sen qanche oylap, özüngni upratsangmu beribir waqti — sa'iti kelmise bikar.
— Shundaq,— dédi Rozi Qasimmu,— ölümdin bashqisi tamasha, deptiken. Özüngni anche upratma.
Mömin Saqal gep qilmidi. U bashqilarning özige xeyrxahliq qilip, köngül bölüwatqanliqidin ichide xushal boldi. Shu tapta öy ichi timtasliqqa chömgen bolup, turup — turup anglinip qalidighan éghir uhsinishlar, ulugh — kichik tinishlarni hésabqa almighanda chiwin uchsimu anglan'ghudek derijide jimjit idi.
— Qéni qolunggha dutiringni ale Hemit axun,— dédi Rozi Qasim tör tereptiki yotqan — körpiler üstige élip qoyulghan dutarni élip, Hémit Sopigha tutquzup,— birdem — yérimdem mung qilayli.
Shu ariliqta Qariy Temburmu temburni qoligha élip teyyar boldi.
— Senchu? Dépingni qolunggha almamsen?— Dédi MamutTülke Abdullagha qarap.
Rozi Qasim uning dépini élip berdi. Ular sazlirini tüzüshkendin kéyin, bir — birlirige qarashti. Deslep Qariy Tembur qoligha békitiwalghan naxunni sim tarilargha yénik urup muzika bashlidi. Kéyin bashqilar egeshti. Temburning zil awazi bilen dutarning yürekni titretküchi mungluq awazi birliship, insan eqlini lal qilidighan sada yangratti. Öydikiler jimmide olturup, sazning insan qelbini lerzige salghuchi sehirlik küylirige qulaq salmaqta idi. Hémit Sopi awazini qoyuwétip naxsha bashlidi.

Ériqlarda aqqan su,
Étizlarda toxtaydu.
Chirayliqim jananim,
Qizil gülge oxshaydu.

Öy aldida qonaq bar,
Özüm chiqip aqlaymen.
Yanchuqumda nawat bar,
Amriqimgha saqlaymen.

Yéngibaghqa* barghanda,
Bashlempidin* öttümmen.
Amriqimning derdide,
Achchiq zeher yuttummen.
(* izahat: Yengibagh we Bashlempe — yer namliri)

Öy ichide sazlarning awazi yangraytti. Hemmining közi epchil halda tarilargha yénik uruluwatqan qollargha merkezleshkenidi. Yene pede özgerdi. Bu dorem naxshini Abdulla bashlidi. U yéqimliq awazini bolushigha qoyuwétip, birnechche naxshini arqa — arqidin towlighandin kéyin awazini sel pesletti.

Bashliqningmu derdi bar,
Puqraningmu derdi bar.
Ketmen chapqan déhqanning,
Gedinide qerzi bar.

— Yashap ket,— dep towlidi Hapiz Kaski,— qolunggha, awazinggha derd bermisun ilahim! Séni tapqan, japa tartip baqqan atanggha rehmet.
— Ejeb belen naxshikina.
— Bizning könglimizdikidek.
— Shundaq, biz déhqanning könglidikidekken. Lékin, buni chüshinidighanlar, bilidighanlar az. Chüshen'gen, bilgen teqdirdimu lékin ilaj yoq,— dédi Rozi Qasim qoshumisini türüp,— jahanda aq köngül ademler tola, ular déhqanlarning japa tartiwatqanliqini, dilining renjiwatqanliqini bilidu. Yardem qilghusi, qolidin kélishiche yaxshiliq qilip, dili xestilen'gen kishilerning könglini awundurghusi, azabliq chiraylargha külke yügürtküsi kélidu, emma amal yoq, ularghimu bésim bar.
— Bu néme déginingiz?— Soridi Mömin Saqal chüshenmigendek.
— Bu nahayiti addiy ish: hemme ademning mes'uliyiti bar, ulargha wézipe bérilgen, orundimisa özidin bir derije chonglargha jawab berelmeydu; orunday dése déhqanning turmushini besh qoldek bilidu, axir bolalmay léwini chishlimektin, körse körmeske, anglisa anglimasqa salmaqtin bashqa amal yoq. Mana mushundaq chaghlarda Toxtishahtek, Qadir Yorghideklerning oshuqi alchu chüshüp, özi bilgenche senemge desseydu.
— He uqtum. Siz dégendek yaxshi ademler xéli barmidu jahanda?
— Bolmay, sen hoquq tutqan ademning hemmisini ashulardek dep oylisang bolmaydu. Qara, ayning on béshi qarangghu, on béshi ayding bolghinidek, yamanlardin yaxshilar tola. Bolmisa bu alem yamanlarning uwisigha aylinip qalmamti?
Bashqilar uning sözini maqullighandek bashlirini yénik lingshitti.
— Boldi, bundaq köngülsiz parangni bashqa waqitta qilinglar, emdi bügün taza bir mung angliwalayli,— dédi Mamut Tülke.
Hémit Sopi uning sözini kütüp turghandekla dutarni aldi. Mömin Saqal yénidiki Sabirdin bir tal tamaka qeghizi sorap alghandin kéyin asta tamaka orashqa bashlidi.

5

Hayat bezilerning neziride shunchilik murekkep we éghir, bezilerning neziride shunchilik addiy we yenggil. Ene qarang, Qadir Yorghining téxi etigendila chirayi bulut basqan asmandek shunche sürlükliship, mehelle komitét qorosidiki kanayda awazi yirtilghudek ünlük warqirap achchiqliniwidi, mana emdi u aridin ikki ash pishim waqit ötmestinla, xuddi ikki chishliq kéwezdek hijiyip olturidu. U hazir xushal, öz eqlige, öz eqlining miwisige shunche temenna qilmaqta.
— Ish dégen shundaq uka. Biz bu dunyagha adem dep yaralghanikenmizyu, némishqa ademdek yashimaymiz? Sen bilmeysen, paniy alemde özüngning kimligini bilmiseng, baqiy alemdimu soriqi barmish. Shunga, béshidin issiq — soghuq ötkenler "Bozekni bozek etmiseng qiyamettimu soriqi bar" dep bikar éytmighan. Gülimiz bar chaghda gülimizni, gülimiz yoq chaghda kötimizni qisishimiz lazim. emdi bilgensen?
Aqup Saqta öy ichidikilerge bir qur qarap qoyghandin kéyin béshini lingshitti.
— Durus, durus dédile Qadir shuji, silining sözliri nawattek gep boldi, démisimu shu...
Bu maxtashni anglighan Qadir Yorgha béshidiki Kucha körpe tumiqini sel keynigirek sürüp qoyghandin kéyin yene söz bashlidi.
— Siler bilmeysiler. Konilar "Su saygha aqidu, pul baygha" dep bikar éytmighan. Misalen, mana Aqupni alsaq, u ilgiridin tartip her birimiz bilen köngli yéqin, her qandaq waqitta, qoli salamda. Shunga bizmu az — tola he — hu dep qoyuwéduq, mana emdi néme boldi? Mehellinng béyi, u béyighanning güli. Qumbaghdiki tötning biri. Qoynungdin tökülse qonchinggha dep, bizdin buninggha töküldi, buningdin saqisa emdi bizge. Shundaq emesmu ya?
— Shundaq bolmamtiki,— dédi Sultan Péti qolidiki söngekni légen'ge tashlap,— mana buni hemmimiz bilimizya.
— Qéni emdi buni,— dédi Sayim Pasar qolidiki romka ornida béliq közi qilip haraq quyulghan piyalini Aqup Saqtigha sunup,— emdi ichmiseng bolmaydu.
— Men emdi boldi qilsammikin,— dédi Aqup piyalidiki haraqni körüp ghiqqide bolup,— hélimu az ichmidim, béshim sel aghriwatidu.
— Béshingning aghrighanliqini sezgen bolsang, téxi saqkensen, qéni ale,— dédi Sultan Péti,— bügünkidek waqitta ichmiseng qachan ichisen? Dostlar yighilghanda qanche ichsengmu béribir mest bolmaysen, mest bolsangmu pes bolmaysen. Qéni ale, güppide kötürüwet.
Aqupning tengqisliqta qéliwatqanliqini körgen Qadir Yorghimu uni dey — deyge saldi:
— Al dégendikin almamsen, ayal kishidek naz qilmay. Men dégenchu, senchilik waqtimda haraq dégenni piyalide ichmey botulkisi bilen kötürüp, bulduqlitip ichettim. Séning ichken hariqingni ayal kishi ichsimu héchnéme bolmaydu maxma.
Zorlash, mesxire qilish Aqupning qénini qizitti bolghay, Sayim Pasarning qolidiki piyalini qoligha élip aghzigha tekküzdi.
— Mana oghul bala. emdi Aqupqa oxshiding,— dédi Sultan Péti aldidiki chay quyulghan piyalini uninggha sun'ghach külüp,— emdi buni...
Sayim Pasar piyalini yene bir ret aylandurghanda Qadir Yorgha, Aqup Saqta, Sultan Péti, Qasim Samsaqlar xélila keyp bolghanidi.
— Qéni Sayim axun, isminglar Sayim bolghini bilen özünglar xotundin qorqmaydighan batur, haraq quyunglar.
Ular shu tériqide bir — ikki ash pishim olturghandin kéyin tarqashti. Aqup Saqta ularni yolgha séliwétkendin kéyin méhmanxana öyni yughushturmastin, bala — chaqiliri yatqan öyge asta kirdi. Öydikiler alliqachan uxlap kétishkenidi. Shu tapta, uning héch uyqusi kélidighandek emes. Uning xiyaligha bayatin Qadir Yorghining dégen sözliri keldi, u bu sözlerni atayin Aqupqa dégendek qilatti. Démisimu Qadir Yorgha bu gepni nechche qétim tekrarlap boldi. "Ejeb ish, men uning quyruqini qachan tutuwaldim, ishim shu kündin bashlap onggha tartti. Eger shu ishqa shahit bolmighan bolsam hazir néme künlerni körettimkintang" u xiyalini dawamlashturdi. Shu tapta uning köz aldida buningdin birnechche yil awawwalqi ish zahir bolghan idi.
Chingqichüsh mezgili idi. Aqup chighliq dönge “chighliq döng — yer nami” boz yer échishqa ketkenlerning a'ililirige bir — birlep kirip, ulargha ewetilidighan nan we bashqa lazimetliklerni yighish üchün töwenki mehellidiki Tursun Sharuqning öyige keldi. Ishik hangghirqay ochuq idi. U ishiktin kirip turupla qaldi. Öydiki kangda Qadir Yorgha bilen bir ayal pomlaqlishiwatatti. U arqigha yénip ün — tinsizla chiqip kétey, dep turatti, pomlaqlishiwatqanlar yénik qedem awazini anglap qaldi — de, ornidin turup, Aqupni körüp néme déyishini bilmey qaldi. Bu reswachiliq Aqupni ganggiritip qoyghan bolsimu, lékin u tézla öydin chiqip ketti. Aridin birnechche kün ötkende Qadir Yorgha uni ishxanisigha chaqirtip, bölekchila yéqinchiliq qilip ketti. Gerche u Aquptin héliqi kündiki ishni jar salmasliqni ötünmigen bolsimu, lékin Aqup hemmini bilip turatti. Uni mehelle sirtidiki hashargha heydimesliki, qilchilik payda yétidighan yerde uni aldi bilen menpe'etke érishtürüshi shu wejidin idi. Gerche ular burun ot bilen sudek bolsimu, ashu ishtin kéyin éghiz — burun yaliship, bir nan tapsa teng yégüdek halgha kélishti. Démisimu birnechche yildin béri Aqup mehellige kelgen namratlarni yölesh meblighining tengdin tolisini bashqa kishilerning namida bir özila élip domilitip yürüp xélila etlinip qaldi. Bu doremmu u on nechche öylük kishining namida özi bir yalghuzla 40 ming yüendin köprek pulni qolgha kirgüzüwalghan, andin uni bir domilitip xélila payda alghanidi. Shu wejidin mehelle komitétdikilerni bügün öyge chaqirip, ularni méhman qildi. "Purset oghul baligha kélidighan enggüshter. Pursetni tutalmighan er er emes. Erge bir nöwet, yerge bir nöwet dégen shu. Eger men ashu reswachiliqqa yoluqmighan bolsam, bügünkidek kün nede idi? Yashap ket purset, sen men Aqupni gadaydin baygha, bir tilsiz haywandin perqi yoq ademdin mana emdi teshkilning ademliri öyümdin kételmeydighan " saxawet " Igisige aylandurdung. Men téxi yénimu béyitimen, kishiler “ala éshekning balisi chala quyruq”, dep xata éytiptiken. Men Tursun Choyunning balisi mana Aqup Saqta boldum. Saxtiliqmu bir pem. Her ishqa pem kérek, ötükke chem. Eger mende pem bolmisa üjme pish, aghzimgha chüsh, dep olturmasmidim? Yaq, xeqler néme dése desun, men bu yoldin hergiz qaytmaymen. Bu mehellide Qadir Yorghila bolidiken, méning déginim dégen, qilghinim qilghan..." Aqup eshularni oylap, öz xiyalidin huzurlinip küldi. Ayali bilen balilar yenila tatliq uxlawatatti. "Uxla xotun, emma méning uyqum yoq. Insan dégen'ge uyqu haram, uyqu ölüm. Men pul tapqandin béri buni obdan chüshendim. Mushundaq xatirjem muhitta men oylishim, mulahize qilishim, kimni saxta qilip, kimni közidin yash chiqarmay derdte qoyup pul tépishni oylishim kérek. Shundila men Aqup Saqta bolalaymen. Senmu " men dégen Aqup bayning ayali " dep törde olturup, chong — chong sözlerni qilalaysen, bashqilarni özüngge égildüreleysen..."
Aqup oylighansiri xiyalliri gadirmachliship ketti. U ikki chékisini oruq barmaqliri bilen uwulap qoydi. Uning héch uyqusi kélidighandek emes idi. U yenila torusqa qaridi. Torus hélihem bayamqidek qariyip körünetti.

6

Yéqindin buyan Mömin Saqal bölekchila bolup qalghanidi. Qurban héytning yéqinliship qélishigha egiship u aldirap qaldi. Oghulxan bilen özighu bir nori, lékin balilargha héytliq üchün az — tola kiyim — kéchek qilmisa bolmaytti. ötkende Sadiq juyjang ekelgen nersiler yiling bolghachqa, uni balilargha kiygüzüshke bolmaytti. Emma, qolida pul yoq idi. U öyide pulgha yaraydighanliki nerse bolsa, sétip pul qilip, balilargha héytliq élip bermekchimu boldi, lékin ishtan'gha chiqqan köngülge tayin bolghandek öyning ehwali uninggha besh qoldek ayan idi. Qerz alsichu? Bu mumkin emes. Uninggha shu nerse ayanki, qoshnilarning halimu uning halidin köp perqlinip ketmeytti.
— Boldi, köp bash qaturmisila, héyt kelse bir gep bolar, ölmigen janda ümid bar emesmu,— dep köngül qoydi Oghulxan,— kona bolsimu, chirayliq yuyup, yamap bir ish qilarmiz.
Bu peqet köngül sözi idi. Emma, Mömin Saqalning balilirini tengtüshliri aldida hergiz yerge qaratqusi kelmeytti, biraq amal qanche?...
Mömin Saqal achchiq kök tamakini pinekchilep orap chékip tügetkendin kéyin ornidin turdi. U néme qilishini bilméytti. Etiyazliq térilghumu yéqinliship qalghanidi. Nechche mo yerge sulyaw yopuq yépish, ölchem boyiche ximiyiwi oghut chéchishi kérek, bolmisa yene jérimane töleydighan gep. Biraq, pul bolmisa sulyaw yopuq alghili, oghut sétiwalghili bolmaydu — de! Ah, déhqanning derdi qachanmu tüger? Qachanmu biri ikki bolup, dolisi aptap körer, qachanmu chéhriside heqiqiy külke parlap, bu dunyaning lezzitini ghemsiz halda sürer? Jahanda déhqanni oylaydighan, déhqanni küyleydighan, déhqan üchün jan pida qilidighan ademmu barmidu?
U ornidin turup sirtqa chiqti. Hoylida uning öyide qalghan bari — yoq qalghan ikki mékiyan danlawatatti. U toxulargha shundaqla qarap qoyup hoylidin sirtqa mangmaqchi boluwédi, ishik échilip Sayim Pasar aldirap kirip keldi — de, towlidi.
— Ménginglar teshkilge, guangboda shunche towlisaqmu barmidingliya. Bizni bikar adem chaghlaydikensiler — he?
Mömin uning zadi néme démekchi bolghanliqini bilelmey, sel ganggiridi, démisimu u etigendin biri tügimes ghem bilen ochaq aldidin qopmay olturup, achchiq tamakini chekkech xiyal sürgenidi. Mehelle komitéti simliq kanayda bir kimning waqirighan awazi anglan'ghan bolsimu, lékin u buning néme ish ikenlikini taza bilelmigen, rasttini éytqanda, bilgüsimu kélmes bolup qalghanidi. U Sayim Pasarning osal chirayigha qarap, birer chong ish bolghan oxshaydu, dep oylighan bolsimu, zadi néme ish bolghanliqini sorap körmekchi boldi.
— Néme boldi mudir? Teshkilge némidep...
— Néme bolatti, silini namrat dep yöleydighan gepken. Yuqiridin pul bilen kömür bériptu, téz xalta — xultilarni élip teshkilge béringlar, maqulma?
— Maqul, men hazirla baray.
Sayim Pasar uning jawabining tügishinimu kütmestin, aldirapla hoylidin chiqip ketti. Mömin Saqal öyige kirdi — de, qaznaq öydiki ximiyiwi oghut xaltisidin birnechchini qoltuqigha qisturup, mehelle komitét terepke yol aldi.
— Esli her bir a'ilige yüz kilodin kömür, ellik yüendin pul bériptiken, Qadir shuji buni biz özimiz déhqanlarning qoligha tekküzimiz, dep élip qaptu.
— Yaq, undaq emesken. Bizni yöleydighan héliqi idare nemiti? He, medeniyet idarisi, ular bir mashina kömür bilen bir kallek pulni Qadir shujigha béripla, buni özingiz üleshtürüp béring, dep kétip qaptu.
— Emdichu, emdi?
— Bir a'ilige ellik kilo kömür, 20 yüendin pul birermish.
— Qalghininichu?
— Mehelle komitétidikiler teqsim qilidiken.
— Hey, hélimu bériptu, bermisimu néme qilalayttuq. Mushuningghimu shükri deyli.
— Ashularning insawigha du'a qilayli, du'a.
— Undaq dések bolmaydu. Xudayim berse, Xudawerdikamning qorsiqi aghrimisun undaq.
— Nashükürlük qilma.
— Shundaq dep yürüp yalang tösh qalghan bende biz.
Top ichidikiler aghzigha kelgenni déyishetti. Mömin Saqal ularning sözlirige qiziqip birdem jim turdi — de, taqet qilalmay gep qatti.
— Insap qilayli, bermisimu héchnéme qilalmayttuq. Bizni ashu bashliqlarning könglige salghan Xudagha ming shükri deyli...
— Hey néme deydu mawu. Bu ishni nahiye orunlashturuptimish. Axsham denshi körmidingma? Hey alla karamet, mashina — mashinida pewes otun — yaghach, kömür, yotqan — körpe, lékin bular...
Shu esnada Qadir Yorgha ularning yénida peyda boldi. Bayatin biri gep taliship turghanlar shippide toxtashti.
— Anglanglar yoldashlar, bügün medeniyet idarisi mehelle komitétimizdiki namrat a'ililerge azraq könglini élip chiqiptiken, ular amanetni bizge tapshurup bérip qaytti. Teshkildikiler oyliship, buni eng qiyinchiliqi barlargha teqsim qilduq. Tizimlik Qasim Samsaqta, bir — birlep éliwélinglar — he!
Qadir Yorgha sözini tügitip, yépinchaqliwalghan chapinini sel kötürüp qoyup chiqip ketti.
— Sulaymen Sati...
Ichkiridin — mehelle komitét hoylisidin Qasim Samsaqning bom awazi anglinishi bilen teng top ichidiki wijik kishi aldidikilerni ittirip mangdi.
— Hey, némige ittirisen? Asta mangsangmu bolidu.
— Bu kommunaning umach talishidighan waqti emes. Astiraq — he!
— Mut bolghandikin yügüridu — de.
Sulaymen Sati ulargha gep — söz qilmastin mangdi. Shu arida yene birnechcheylenning ismi chaqirildi, hayal ötmeyla ular yénip chiqti.
— Nechchilik berdi?— Soridi topning aldida turghan Hapiz.
— 20 Kilo kömür.
— Pulchu? Pul...
— Bermidi.
— Némishqa.
— Qerzge tutuwaptu.
— Mana kör, ma ishni, mushundaq qilsa bolamdu bu xeq. Héchkimni közge ilmaydikina.
— Özi xan, özi beg dégen shu.
— Qaysing sen, néme kara — karang bu,— top arqisidin kelgen Sayim Pasar homaydi,— hélimu xush bolush, béridighan bolduq, bermisek qandaq qilisen?!
— Bermeymu qutulalmaysen Sayimka, buni yuqiridikiler bérimiz, dep ekelgendu... — Dédi Hapiz top ichidin chiqip.
— Ekélishnighu ular ekeldi, lékin bérish bizdin, sendek jodakesh erzchige béridighan sediqe yoq bu yerde.
Bu gepni anglap Hapiz qaqqan qozuqtek turup qaldi. Uning deslep köz qarichuqliri kéngiyip, saghuch chirayi bozardi, andin put — qolliri maghdursizlan'ghandek bolup, köz aldi qarangghulashti. Birnechche deqiqidin kéyin yene asta eslige kélip mushtlirini tügdiyu, lékin özige hay bérip asta mangdi.
— Sediqe... Sediqe dédingghu — he!... Boldi, uni kimingge berseng ber.
— Némige towlaysen, qandaq qilsaq özimizning ishi. Qolungdin kelgendikin yene bérip erz qilsang qil. Hökümetning derwazisi ochuq...
Hapiz ündimey, keynigimu qarimay ketti. Bu ishni uning qorqqini dep bilgen Sayim Pasar awazini qoyup bérip towlidi.
— Bu yerde sanga bozek bolidighan adem yoq. Teshkil dégen tash, sen béribir yangaq.
— Boldi qiling emdi mudir. Yash emesmu...
Top ichidikiler Sayim Pasargha özre qoyushti. Sayim Pasarmu del mushuni kütüp turghandek, pissingngide birni külüwetti — de, sheher alghan nochidek kérilip mehelle komitét hoylisigha qarap mangdi. Top ichidikiler tewreytti. Ular Qasim Samsaqning tézrek öz ismini towlishini kütetti. Biraq hoyla ichige kirip xéli hayal bolsimu quruq qol yénip chiqishatti.
— Mömin Saqal...
Mömin özining ismini anglap, ittikla hoyla ichige kirdi. Döwilep qoyulghan kömür yénida Qasim Samsaq bir depterni tutup turatti.
— 20 Kilo.
Bu söz Qasim Samsaqning aghzidin chiqip bolghuche, qapqara kömürge milen'gen bireylen gürjektiki kömürni kötürdi. Mömin aldirap qoltuqidiki tagharni élip aran ülgürdi. Alte gürjek kömür bilen xalta yérimlashti.
— Boldi emdi, xaltangni kötüre...
Qasim Samsaqning sözi bilen u xaltini sel nérigha tartip turdi.
— Hemzi Palwash...
Sirttin yene bireylen kirdi — de, aldirapla xaltisining éghizini achti.
— 50 Kilo...
Mömin Saqal chüshinelmey qaldi. Némishqa özige aran 20 kilo?
— Némige qarap turisen, mangmamsen?
Mömin Saqal xiyalini dawamlashturalmidi. U Qasim Samsaqning özige tikilgenlikini körüp duduqlidi.
— Pul bériptiken, emdi shu...
— Séning gediningde qerzing bar, shuninggha tutuldi.
U gep — söz qilalmay, birla küchep kömür qachilan'ghan xaltini öshnisige aldi — de, sirtqa mangdi. Sirttikiler gudung — gudung paranglashmaqta idi.
— Qaranglar, awuninggha 70 kiloken, harwisigha bésip mangdi.
— U dégen Qadir shujining étizigha yilmu yil ishligendikin shundaq béridu — de.
— Awuchu, awu?
— U dégen Sayim Pasarning tughqini.
— Shumu gepmu, emdi éship — téship, shirem tughqanlirimu qalmaptu — de.
— Jahan shundaq. Qaghimu öz balisining közini choqumaydu.
Mömin Saqal sel démi siqilghandek bolup, xaltini yerge qoyup yénik tindi.
— Xaltangni harwigha al.
Mömin Saqal Rozi Qasimning sözi bilen tengla xaltini harwigha aldi. Ular ün — tinsiz halda Möminning öyi aldigha kélip toxtashti.
— Ekiriship béreymu?
— Éghir emes.
Mömin xaltini yene öshnisige élip, Rozi Qasimgha:
— Öyge kireyli,— dédi.
— Boldi, rehmet!
Rozi Qasim ishek harwisini heydep ketkendin kéyin, Mömin hoyligha kirdi — de, xaltini tam tüwigila qoydi.
— Bizge bergini mushumiken?
Mömin ayalining sözige bash lingshitipla mangmaqchi boluwédi, uning arqisidin songdishipla kirgen Ghappar umcheygen halda öyge qarap mangdi.
— Néme boldi balam?— Soridi Oghulxan.
— Héchnéme.
— Emise chiraying bölekchilighu?
— Xanim kitab pulini élip kélinglar, dégen.
Ana jim boldi. Mömin Saqalmu pul dégen gepni anglash bilenla endikti.
— Maqul balam, men bir amalini qilip bérey, xaniminggha de, düshenbe künigiche möhlet bersun.
Mömin shu gepni dep bolupla yene sirtqa mangdi.
Mömin Saqalning tézla maqul bolushidimu sir bar idi. Gerche hazir uning yanchuqida bir tiyinning sunuqi bolmisimu, u balilirining kitab puli üchün gep ishshitishini xalimaytti.
Kechte Mömin Saqal ayalighimu héchnéme demidi. Peqet chamghur sélip etilgen komulek (izahat: komulek — qonaq unda qilinidighan bir xil tamaq) ishtiha bilen ichip baldurla yétip qaldi.
Mömin Saqal etisi seherde nahiye bazirigha bérish üchün éshikini harwigha qétip, ichide birnersilerni dep durut oqughandin kéyin, sulyaw taghardiki ikki toxuni harwigha élip yolgha chiqti. U özini uzitishqa chiqqan ayaligha öyge kirip kétishni tapilap, harwigha chiqip jaylashti. Biraq, birer kilométir manga — mangmayla, özige motsiklit bilen yétishiwalghan Aqup Saqtining chaqirishi bilen toxtidi.
— Xaltidiki néme u Mömin ka?
— Toxu.
— Ache, men körüp baqay.
Mömin Saqal xalar — xalimastin tagharning aghzini achti. Aqup Saqta toxuni mujup körüp baqqandin kéyin soridi.
— Nechchige satisen?
— Özüng de.
— 15 Koy bérey.
— Kem bola.
— Boldi, 20 koy bérey.
— Kem bola.
— Qara, bu soghuqta sheherge barsangmu japagha chüshluq ish yoq. Uningdin köre mangila sat, pulisini neq bérey.
— Kem bola.
— Ejeb pixsiqliship kétipsina. Sen bazargha barghuche chüsh bolidu. Men dégen bahada satalamsen, yoq? Bilgili bolmaydu. Boldi, mawu 21 koy, ale.
Mömin Saqal uninggha bir qariwalghandin kéyin keskin halda:
— Yaq, bazargha apiray, — dédi.
Aqup Saqta uning qet'iy niyetke kelgenlikini körüp motsiklitini ot aldurdi.
— Qéni bazarghimu bérip qalisen. Shu chaghda körüshermiz.
Mömin Saqal uninggha gep qilmastin harwidiki kichik tayaqni élip éshekke shiltidi.
— Xit, choh...

7

— Hoy nege? Bez yégen müshüktek jimla mangisizghu, — Bextixanning zerdilik sözi Toxtishahning oghisini qaynatti. U keynige qarap, ayalini hazirla bérip uridighandek elpazda bashtin — axir qariwetkendin kéyin dédi:
— Nege bolatti, yézigha.
— Héliqi ishnichu, qandaq qilimiz? Yemge kön'gen baqidek yézighila yügürüwermey, öyning ishi bilenmu kariliri bolsun jumusila. Kéyin esqatidighini mushu öy. Bala — chaqa eski bolsimu, silining qizliri u. Gep qilmay yürüwergen bilen bolmaydu. Elchi kelse, birni undaq, birni bundaq dep yürüp ewen qoyduq, kéyin pushayman qilsaqmu izigha kelmey qalmisun.
Toxtishah bayamqi ornigha kélip olturup, tamakini qattiq — qattiq shoridi. Démisimu yéqindin buyan bu öyge Nisagülni sorap köp ademler keldi, némishqidur Toxtishah ularni özidin töwen körüp, maqulluq bermidi. Yéqindin buyan bu qiz shu ishqa xapimu, yaki bashqa seweb barmu, kün arilap yoqap kétidighan bolup qaldi. Bextixan uninggha köp terbiye bérip, nege barghanliqini sorisa, deslepte gep — söz qilghili unimidi, kéyin qistighanda "Sizning karingiz bolmisun, mendek waqtingizda sizmu néme ishlarni qilmighan" depla gepni üzüwetti. Bu gepke achchiqi kelgen Bextixan qizini shapilaq bilen uruwetti. Kichikidin bashlap, ata — anining erkilitishi bilen tayaq körmigen qiz ömride tunji anisi bilen teng turdi, tillidi, yighlidi, arqidin öydin chiqip ketti. Mana birnechche kün bolghan bolsimu, uning dériki yoq idi.
— Qandaq qilimiz emise, sen anisi bolghandikin izle.
— Izlidimghu ene, lékin tapalmisam. Hoy men'ghu anisikenmen, sili némisi? Men bu öyge bala kötürüp kirgendek gep qilida téxi!
Toxtishah ündimidi. Uningmu amali yoq idi. Ikki kün xizmetni tashlap, Nisagül bilen yéqin dégen kishilerning öyliridin iz — dérikini qildi, lékin uni tapalmidi. Axshamdin béri Bextixan bu ish üchün jédellishiwatatti.
— Gep qilmaysizghu?
— Boldi, men yene izley...
Toxtishah ayalining mijezini besh qoldek biletti. Bundaq chaghda u özini tutuwalmisa, ishning axirining qandaq bolushini bilméytti. Nechche on yilliq hayat bu aq pishmaq, sémiz ayalning mijezini uninggha tashqa möhür basqandek tonutqanidi.
Tillapmu, yighlapmu özining dégini Toxtishahqa qilduridighan Bextixanning mijezi be'eyni tagh hawasidek nahayiti özgirishchan idi. Shunga, Toxtishah bir éghiz söz bilenla ayalining aghzini étip sirtqa mangdi. Qosh qanatliq derwaza aldida Nuri mashinini sürtüwatatti. U Toxtishahning chirayigha qarapla yéza bashliqining bügün mijezining chus ikenlikini qiyas qildi — de, mashinini ot aldurdi.
Toxtishah mashinining aldi orunduqida olturup, hedep tamaka chekmekte idi. Uning putkul xiyali qizida bolghachqa, piyade we welisipitlik kishilerning özige qarap, qeddini sel égip salam bergenliki bilenmu kari bolmidi. Nechche yillardin béri Qumbagh yézisida dégini dégen, qilghini qilghan bolup kelgen, nechche ming ademning teqdirini öz qolida tutup turghan adem mana emdi özining bir qizini bashquralmaywatatti. "Dése derd bolidu, démise elem" dégendek Toxtishahningmu qizining ishigha kelgende az — tola oylighini bar idi. Uning elchilerni alliqandaqtur sewebler bilen yolgha sélishimu jinni usulgha salghandekla bir ish idi. "Bu dunyada adem nechche yashqa kiridu, — dep oylaytti u,— shunche yil kim dése Toxtishah dep yürüptimen, Qumbaghda méning biwaste awazimni anglash tügül, ismimni anglighan ademmu titreydu. Men dégen bu yerning hökümdari, yerlik siyaset qildin yaman, qilichtin ittik tursa, ularmu buni bilidu — de. Qarisam nediki ayliq ma'ashini u aydin bu aygha yetküzelmeydighan ependi, a'ilisidikilerning héchbirining tayini yoq déhqanchiliq texniki, yanchuqida ikki tenggining tayini yoq turup halini harwa tartalmaydighan doxturlar qizimgha elchi ewetiptu. Ular méning bosoghumgha kélishtin ilgiri özining kim, kimning balisi ikenlikini oylap qoyushsun, men Toxtishahning kim ikenlikimni, Nisagül méning bir talla qizim ikenlikini, özlirining manga quda bolushqa layiq kelmeydighanliqini bilsun. Bu men üchün nomus, haqaret".
Toxtishah yuqiriqidek oylayttiyu, lékin qizini kimge yatliq qilishni bilmeytti. Uningche bolsa qizigha layiq kélidighan adem yüzi, puli, hoquqi bolghan ademning oghli bolushi kérek idi. Toxtishah bu toghruluq köp kishilerni qiyas qilip baqqan bolsimu. Lékin oylighinini birer kimge chish yérip dep baqmighanidi. Toxtishahning télipi yuqiri bolghachqa, teqdir qérishqandek uninggha bu ametni nésip qilmaywatatti.
Mashinining qattiq tormuzlinishi uning xiyal yipini üzüwetti. U shopurgha alaydi. Lékin, Nurining bighem halette aldigha qarap olturghanlighini körüp, etigendila bu sadiq xizmetchisige shalini chéchishni xalimighandek mashinidin chüshüp ishxanigha qarap mangdi.

8

Qumbaghning jenubiy teripidiki égiz — pes qum barxanliri qariyip körünetti. Anda — sanda uchrap qalidighan qomush, yantaqlarni hésabqa almighanda bu yer qumluq idi. Nechche yildin béri etiyaz, küz pesilliride pütün Qumbagh xelqi hashar hésawida bu yerde boz yer échip, sanaqsiz dönglerni éqitip, harwida toshup, traktorlirida türtüp yürüp bu yerdin xélila chong binem achqanidi. Yerler tüzlinip, ériq qirliri chiqirilip, shu yilila térilghan bolsimu, lékin yazda qirya deryasigha zor kélkün kélsimu uni bashlap paydilinish eslihélirining kemchillikidin yéni su bolmighachqa zira'etler taza oxshimay tashlinip qalghanidi. Shundaqtimu yéza her yili bu yerdin — ketmendöngdin yer échishni toxtatmidi. Yerler yilsiri awudi, köpeydi, emma ketmendongdin échilghan yerlerdin salghan uruqqa chüshluq hosul yighiwélinmighachqa, birer kimmu meydisige urup, töt — besh mo yerni térishqa özini melum qilmidi. Ikki — üch yil ilgiri yéza bu toghruluq köp bash qaturup, échilghan mer'alarni (izahat: mer'a — yéngi échilghan boz yer) mehelle komitétlargha teqsim qildi, mehelle komitétlar a'ililerge böldi. Yerning mehsulati békitilip, meyli térilsun, térilmisun, cher'a (izahat: cher'a — térilghu yer) yer hésabida yer puli tölesh qarar qilindi. Shundaqtimu déhqanlar térimighan yerge pul töleshke razi boldiki, emma yer yenila aq péti tashlinip qéliwerdi. Yerni tujupilep térip baqqan déhqanlarmu boldi, lékin yer qumluq bolghachqa, uning üstige su meslisini hel qilalmighachqa ular mehsulatqa kapaletlik qilalmay yenila yanchuq kolashqa mejbur bolushqanidi.
Mömin Saqal Sulaymen we Rozi Qasimlar bilen ketmendöngge kelgende yéza boyiche yighilghan nechche ming adem chümülidek yürüshmekte idi. Ular mehellidashlirini izdep, xéli egiz körünidighan döngge qarap méngishti.
— Hawa téxi soghuq bolghandikin, chapanni salghudek bolghanda qilsaqmu bolatti bu hasharni,— dédi Sulaymen tashlanmighan köpe telpikini qoligha élip, péshanisidiki monchaq — monchaq ter tamchilirini sürtkech,— mushundaq waqitta ish xushyaqamdu ademge.
— Qandaq qilimiz emdi. Biz déhqan xeqning zowulisi mushundaq üzülüptiken. Qish — yaz bikar turmay ketmen chapqan, ya tartqan japagha chüshluq rahet yoq, ya qilghan ishning tüzük ünümi... — Dédi Mömin Saqalmu közini adem topigha yügürtkech.
Ular parang qiliship kétiwatqanda, sel yiraqtiki ademler topidin bireylen sughurulup chiqip warqiridi:
— Hey Mömin ... Mömin Saqal, kélinglar bu yerge!
Ular warqirawatqan kishining Sayim Pasar ikenlikini jezm qilip, shu terepke méngishti.
— Silerge emdi tang étiwatqan oxshimamdu,— dédi Sayim Pasar doq qilip, — bashqilar kélip bolghili nikem. Mushundaq pelipetishlik qilghili turushsaq, wézipini qachan orundap bolimiz — he! Silerning neziringlarda teshkil barmu, yoq?
Ular ündimidi. Sayim Pasar bu ehwalni körüp téximu ezweylidi.
— Aghchilirimning meridin kéchip, sel burunraq qopquluq, axsham dégen gep qulaqta bolghandikin.
Rozi Qasim uning chekcheygen közlirige, bozarghan chirayigha qarap, emdi gep qilmisa bolmaydighanliqini pemlidi — de, éghiz achti.
— Etigen qopqan. Emma piyade kelgechke hayal bolup qalduq.
Sayim Pasar bu gepni anglap uninggha alaydi.
— Bundaq adem kün chiqish bilen teng teshkilge kelgülükya. Her qaysinggha bir ash pishim saqliduq, yene saqlisaq yéza jérimane qoysa, qandaq töleymiz? Herqaysing pul ber dése, issiq jénim bar, alsang mushuni al, dep komshiyiship turusharsen héli...
— Toghra gep qildingiz mudir, hazir pulgha yaraydighan nerse tügidi. Biz déhqan xeqte emdi issiq jandin bashqa nerse qalmidi.
Sulaymanning te'eddi bilen éytqan sözi Sayim Pasarning titang tomurigha tegdi. U Sulaymenning bundaq jawab qayturushini kütmigenidi. Shu tapta uning Sulaymenning gelidin kapla tutup, udul yézigha — Toxtishahning yénigha aparghusi keldi. Biraq, adem köp jayda, sella yéniklik qilsa qamlashmaydighanliqini hés qilip özini tutuwaldi.
— Etigende tene gep qilmay, mangili, ishqa barili.
Ular ün — tinsiz mehellidashlirining yénigha bérishti. Bayatin béri bularning sözlirige qulaq sélip turghan kishiler deslepte birer jédel chiqip qalarmu, dep ensireshkenidi, kéyin bu ishning addiyla axirlashqanlighini körüp, yénik nepes élishti.
— Emdi yene némige göshiyip turushisiler?— dep warqiridi Sayim Pasar jimmide turghan kishiler topigha qarap,— herqaysing ketmendöngge ziyaret qilghili emes, hashargha kelgen, hashargha. Mazarliqning xadisidek turmay ish qilili, emdi alem chüsh bolay dédi.
Déhqanlar uning sözini anglap, ghudurashqach taridi. Bügünki emgek wézipisi traktorning kozupigha topa usush, chüshürush, qir, tigen sélish, bezi tüzrek körünidighan yerni meydanlashturush idi. Shunga, ular baya ölchep özlirige ayrip bérilgen wézipini ada qilish üchün méngishti.
— Bizning qilidighinimiz ashu döngning topisini yötkesh,— dédi mehelle goruppa bashliqi özige tikilip turghanlargha,— mangili emise, bügün az dégende 20 — 25 tochey topa yötkimisek bolmaydu. Qéni emise, ishni bashlayli.
Rozi Qasim 20 gimu yetmeydighan ademning her birige mundaqla qarap qoyghandin kéyin soridi:
— Bügün adem köp kelmigen oxshimamdu?
— Bar ademning hemmisi mushu tursa, yene qaysi adem kélmekchidi?— Dédi Sidiq Peshtaq perwasizla.
— Bizning guruppida adem köp ya.
— Bari mushu. Zakochi, ormanchi, kirimchiler ezeldin emgekke kelmeydiya.
— Mushu künlerde uchi, buchi boluwalghanlarmu yaxshiken,— dédi Sulaymen Sidiq peshtaqning gépini anglap,— japa yoq, hashar bolsimu mehellining ichide, harsang yatisen, qorsiqing achsa öyüngge bérip, qattiq — quruq nan bilen bolsimu issiq bir piyale chay ichiwalisen.
— Bu géping toghra,— dédi Rozi Qasim uning sözini quwwetlep, — biraq bundaq amet hemme ademge kéliwermeydu, sen mehelle komitéttiki birersining tughqini bolsang, shundaq ametke érisheleysen. Mehellide hashar bolghandimu, ghit qilipla birdem öz yéringge ishliwalisen. Biraq, hazirqidek mehelle komitét mudiri bilen etret bashliqining aldigha kirip qalghan ademning haligha way. Emdi étizliqqa mangay dégende hasharmu teng chiqqan, barmay déseng jérimane, baray déseng déhqanchiliqning qatilang mezgili, bash qashlashqimu aram yoq chagh. Emma ilaj yoq. Bir közüng arqida hashargha mangghan, hashardin kelgende bolsa, bolidighan ish bolup bolghan. Way isit, démektin bashqa chare yoq.
— Ughu rast, emma buninggha chare yoqmidu?
— Charighu yoq emes,— dédi top ichidiki keke saqal, qarimutuq kelgen, wijikrek körünidighan Obul Yaghaq, — alidighining mana mushumu depla yerni tashlap berseng, ish pütidu shu.
— Démekqu asan, lékin turmush...— Dédi Sulaymen uninggha burulup,— sen Obulka, ishni bek addiy mölcherleydikensen.
— Shundaq bolmayze,— dédi Obul Yaghaq ketmenning sépige tayinip turup,— bu nahayiti chüshinishlikqu, sen yer térimisang hashargha barmaysen. Lékin, biz qorqunchaq xeq, yamini kelse, péshanemdikini körermen, déyishni bilmeymiz, shuning üchün mushu kün'ge qalduq. Xuddi yer térimisaq jénimizni jan etelmeydighandek, ikki gepning biri bolsa "Yer dégen altun qozuq" deymizu, lékin men yerge qanchilik ejir — mehnet singdurdüm, yer manga qanchilik hosul berdi? dégenni hésablap körmeymiz. Shuning bilen yerning quligha aylinip, ishliginimiz ishligen, payda tapsaqmu, ziyan tartsaqmu hemmini rizqimizdin körüp bighem yürgen.
— Siz shundaq dégen bilen peshni qéqipla ketkili bolmisaya.
— Gep mana mushu yerde ukam. Biz déhqan xeq yerge bek chüshinip kettuq. Eger biririmiz yerni térimaymen, boldi kim térisa térisun, depla qoysaq shu küni Qadir Yorgha bilen Sayim Pasarning öyige dastixan yögep bérip "Palanchining yérini men térisam..." dep qopidighanlardin nechchisi bar. Shunga, biz xeq bir ishni asan bashqa élip chiqalmaymiz.
— Boldi, bazardiki yipchi tul xotundek gep qiliwermey, tocheyge topa usuyli emdi,— dédi Sidiq Peshtaq ulargha qarap,— ish tügimise kételmeydighan gep. Qarangghugha qalimiz baka.
— Ish éship qalsa, bizmu éship qalimiz, etimu Xudaning küni. Tang atqandin kéyin aldirimay kélip ishlermiz,— dédi Sulaymen doq qilip.
— Shundaq qilarsen,— dédi Sidiq Peshtaq uninggha aliyip.
— Talashmayli, ish qilsaqla bolidighu,— dédi Rozi Qasim ulargha,— gep bilen ishni tügetkili bolmaydu, qéni mange Sulaymen axun.
Bu gep bilen Sulaymen sel boshap, traktorning kozupi bar terepke qarap mangdi.
Hawa sel issip qalghan bolsimu lékin soghuqning küchimu xélila bar idi. Mömin Saqal chapinini séliwétip, köynekchan boluwalghinigha qarimay terlep ketkenidi. U péshanisidin demmu dem sirghip chüshuwatqan ter tamchilirini qolining dümbisi bilen ertip qoyghach, küch bilen kozupqa topa atmaqta idi. Emma topa quruq, yene kélip ketmen üstige chapliship turmighachqa, bir ketmen topining köp qismi siyrilip chüshüp kétip, aran bir — ikki ochumche topa kozup üstige chüshetti. Shundaqtimu u bar küchi bilen ishlimekte idi. Mehelle komitétining "55 Tipliq" traktori demmu dem topa toshqüzülghan kozuplarni yotkimekte, bashqilar ün — tinsiz ishlimekte. Sel nérida — ketmen chépiwatqanlardin 10 — 11 mangdam yiraqliqta sidiq peshtaq neychilep yogelgen tamakini chekkiniche qarap turatti. Ularning qaysi biri sella Toxtisa u warqiraytti.
— Hey Sulaymen, ketmen dégenni oghul balidek chape.
— Turup Qariy, boshap qalduqqu, qushnachim etigen nashtiliqni sel kemrek bérip qalghanmiti? Bélimizning astigha suyuq'ash barghandek ishleyli juma.
— Zirip Kasa (izahat: kasa — yaghachtin oyulup yasilidighan chong das ornidiki turmush buyumi) bu yerde leqem méniside ishlitilgen., Yel tasmidek lingshighili turduqya, qolgha tükürüp, rasa ishleyli maxma. Sili chapqan ketmenni xotunlar bir kün chapsimu birer qétim terlep qoymaydu.
Sidiq Peshtaq meyli némila démisun, ketmen chépiwatqanlarning uning bilen perwayi pelek idi. Chünki, ular Sidiq Peshtaq Qadir Yorghining ishenchlik adimi ikenlikini biletti. Uning adettiki geplernimu Qadir Yorghigha éqitmay — témitmay toshuydighan mijezining barliqini ular besh qoldek biletti. Shunga, uning bilen jédellishishni héchkim xalimaytti. Shu esnada Sulaymen, Toxtishah bilen birge telkamira kötürüwalghan bireylenning özliri terepke kéliwatqanliqini körüp dédi.
— Qaranglar, diyenshige alidighan adem keldi.
Hemmeylen tengla shu terepke qaridi. dégendek ular Toxtishah bilen muxbir yigitni körüp, sel qiziqishti. Mömin Saqalmu ulargha qarap külüp qoydi. ötkende uninggha i'ane qilishqan nersilerni tapshuruwalghanda ashu yigit uni qolidiki ashu telkamira bilen süretke éliwalghanidi. Kéyin bashqilar uninggha "Siz diyenshige chiqtingiz" déyishti. Biraq, uning öyi de téléwizor bolmighachqa u özining téléwizorda qandaqraq chiqqinini körelmidi.
— Adem körmigendek qilip kétishmey, ketmenni chapayli yoldashlar,— dédi sidiq peshtaq ularning yénigha yügürgendek kélip,— wézipini bügün tügetmisek bolmaydu juma, qéni emise, he...
Sidiq Peshtaq Obul Yaghaqning qolidiki ketmenni élip, kozupqa topa usushqa bashlidi. Bashqilarmu uninggha egeshti. Bu ariliqta Toxtishah ularning yénigha kélip bolghanidi. Muxbir yigitmu ularni süretke élishqa bashlidi.
— Tézrek bolayli, köpchilik tézrek,— Sidiq Peshtaq bashqilarni ündeytti,— ittik, ittik chapayli!
Muxbir yigit apparatning közini her bir kishige birer qurdin toghrilighandin kéyin Obul Yaghaqni kordi — de, uning yénigha bérip dédi:
— Aka, men sizni ziyaret qilsam bolamdu?
Obul Yaghaq lam — jim démidi. Uningghiche Toxtishah uning yénigha keldi.
— U siz bilen sözlishey dewatidu, némini sorisa shuninggha jawab béring, maqulmu?
Obul Yaghaq "Maqul" dégendek béshini lingshitti. Muxbir yigit uninggha qarap:
— Men soray, siz jawab béring emise,— dédi — de, apparatni qaytidin uninggha toghrilidi.
— Bu yer burun qandaq idi? Eger boz yer échilsa, déhqanlargha paydisi barmu?
Obul Yaghaq sel öyliniwalghandin kéyin éghiz achti.
— Bu yer burun égiz — pes döng idi. Héchqandaq paydilan'ghili bolmaytti. Héliqi chong sekrep ilgirilesh waqtida bezi yerlerni tüzlep qirlighan, kéyin néme boldi tashliwettuq. Emma, islahat élip bérilghandin kéyin bu yerlerni besh — alte qétimdek achtuq qalang, lékin su bolmighach yene tashlinip qaldi. Her yili bir qétim échip turmisaq...
— Boldi, toxtang, bu gepni sizdin birkim sorimidi,— dédi Toxtishah Obul Yaghaqqa warqirap,— gep dégenni oylap béqipraq qilmay...
Obul Yaghaq Toxtishahning qaramtul chirayining öngüp ketkenlikini körüp, qaysi gepni xata qilip qoyghanliqini bilelmey tengirqap qaldi.
— Boldi, yürüng ukam, bashqa yaqqa barayli,— dédi Toxtishah muxbir yigitning qolidin tartip,— taza sarangdekla gep qilidighan ademken bu. Bashqilarni ziyaret qilinga, boldi.
Muxbir yigit tartishmay, apparatni yelkisidin qoligha aldi — de, Toxtishahqa egiship asta mangdi. Lékin, Obul Yaghaq öz ornida qaqqan qozuqtekla turup qaldi.
— Ular ketti Obulka,— dédi Sulaymen külüp,— boldi emdi, buyaqqa kél.
— Ale mawu ketminingni,— dédi uninggha ulapla sidiq peshtaq qolidiki ketmenni uning aldigha étip,— ikki éghiz gepnimu ongshap qilalmay, ademning yüzini yerge chüshürdungghu, bu yil achtuq, déseng bolmayttimu?
— Bu yerni achqili 20 yildin éship ketkini rast tursa,— dédi Obul Yaghaqmu térikip,— qarap turup yalghan eytsam bolamti emise?
— Way qandaq qilsang qilmamsen, ishni buzdung mana, emdi Toxtishah shangjang séni bosh qoymaydu maxma.
— Yamini kelse solitiweter, qorali bolsa etiweter,— dep hurpeydi Obul Yaghaqmu bosh kelmey.
— Boldi qoy, ketminingni chap,— dédi Rozi Qasim Obul Yaghaqqa,— bolidighan ish boldi, emdi herqanche tegeshsekmu bikar.
Obul Yaghaq yerde yatqan ketmenni élip ishlewatqanlarning yénigha keldi — de, kozupqa topa usushqa bashlidi. Sidiq peshtaqmu gep — söz qilmayla, bayamqi jayigha bérip, aldirimay pinekchilep tamaka orashqa kirishti. Ular xéli uzun ketmen chépishti. Traktor nechche qétim qatnidi. Héliqi dongmu xélila peslep qalghanidi. Kün qoza chüsh bolghanda déhqanlarning qorsaqlirimu échip korkirap kétishkenidi.
— Birdem harduq alghach, qorsaqni az — tola esterliwalayli,— dédi Rozi Qasim sidiq peshtaqqa qarap.
— Maqul.
Ular ketmenlirini ornighila qoyup, sel nériraqtiki xélila tuz yerge kélip etigen öyliridin alghach kelgen ozuqluqlirini bir yerge dowilidi — de, séning, méning déyishmestin alsila, baqsila déyiship tamaqlinishqa bashlidi. Shu arida Sulaymen sorap qaldi.
— Séning héliqi ishing qandaq boldi, Mömin axun?
Mömin saqal aghzidiki chaynawatqan nanni yutuwetkendin kéyin chüshenmigendek soridi.
— Qaysi ishni deysen?
— Héliqi bashliq wede qilghan ishnichu?
— Bolmidi u ish. Bashliq shundaq dégen bilen Qadir shuji maqul démise bolmaydiken.
— Ötkende maqul deptikenmishya.
— Shu chaghdighmu maqul dégen, emma kéyin pul yoq, dep turuwaldi.
— Undaqta bizning mehellige bu yil qerz pul tarqitilmamdiken?
— Tarqitilip boluptu, lékin bashqilargha yoqken,— dédi Obul Yaghaq,— bu yil tarqitilidighan qerzning hemmisini Aqup Saqta aptu.
Bashqilar uning sözige ishenmigendek qarashti.
— Rastma?
— Rast bolmayze, men xéli ishenchlik birsidin anglidim.
— Némishqa namratlargha béringlar, dégen pulni hemme ademge bermeydighandu?— Soridi Turup Qariy chüshenmigendek.
— Anglisam hemme ademge berse, unumi bolmaydiken, birla adem alsa paydisi köpmish.
— He, gep mundaq dengla, — dédi kimdur biri,— Aqup Saqtining Qadir shujining öyige künde nechche qétim uni — buni toshup yürüshi bikar emesken — de!
— Bula emes, manga bu gepni dégen adem "Qoli qisqilargha qerz pul berse, kéyin yighiwalghili bolmaydu" deydu.
— Bikar gep, qerz alghan ademmu kéyin qayturushni bilip alidu. Bu dégen bir bahane.
Bashqilar ündimidi. Mömin Saqal némishqidur sel shuk bolup qaldi. "Esli gep mundaqken —de! Qadir shuji ötkende gep yorghilatmay, rast gepni dewerse boliwérettighu, biraq bir yurtning atisi bolghan ademning gépidin yéniwalghini némisi..."
— Boldi, shük bolup ketme,— dédi uning mijezini besh qoldek éniq bilidighan Rozi Qasim,— sangimu Xudayimning küni bar, kéyinche bir amal bolup qalar.
— Bu ishlar mushundaq boliwérermu?— Soridi solayman.
— Yaq, hemme ishning hisabi bolidighan jahan bu, künler ötüp, bir waqitlargha kelgende hemme ish özlükidin ongshilidu. Qiliwaldim, étiwaldim dégenler choqum hésab béridu. Bu jahan uzun jahan emesmu?
— Berheq toghra gep,— dédi Obul Yaghaq gep qisturup,— burun medeniyet inqilabida xeqning diligha azar bérip, özini qoyghili yer tapalmay qalghanlar kéyin qandaq boldi? Buni hemmimiz körüwatimizghu. Jahan mundaq kétiwermeydu. Herqandaq ishning soriqi bar.
— Peqet ishen'güm kelmeydu. Suning béshi süzük, yuqirining déginini ijra qilsila hemme ish yaxshi bolatti. Emma, siyaset dégenni hemme adem özining chüshinishige béqip ijra qilidighan gepken. Shunga, undaq — mundaq mesililerni bolmaydu, dégili bolmaydu. Lékin, shuninggha ishensekla bolidu — kéyin künimiz haman yaxshilinidu.
— Rast, shundaq bolarmu?— Dédi Turup Qariy ishenmigendek.
— Rast bolmayze, men radi'odin anglidim, yéqinda merkez mexsus, déhqanlarning turmushini yaxshilash yighini échiptu. Déhqanlarning séliqini yéniklitish, kirimini köpeytish dégen mesililerni muzakire qilghan oxshaydu.
— Nawattek gep qiptu bolmisa, emma emeliylishermu?
— Emeliylishidu, musulmanchiliqmu asta — asta emesmu? Belkim uzun'gha qalmay bu ishlar bizning bu Qumbaghqimu kélidu.
— Hey tangey, héch ishen'gum kelmeydu.
— Kéyinche ishinip qalisen. Radi'oda déyishiche, ichkiride bizningkidinmu hali xarab bolghan déhqanlar bar oxshaydu. Ular erz qilghan chéghi, mexsus tekshüruptu. Shuning bilen bu yighin échiliptu.
— Oghul balidek ish qiptu. Yighlimisa emchek salghan nede bar?
— Bizmu yighlisaq bolidiken — he, emise?
— Séning yighlighining bikar, herqanche yighlap, qapaqliringni ishshitiwetsengmu, béshingni yériwetsengmu séning gépingni anglaydighan adem bolsa, men quliqimni késip bérey.
— Rastmu?— Soridi Sulaymen qiziqchiliq qilip,— eger shundaq qilsang xotunungning bir quliqi yoq adem bilen bir öyde olturmaymen, dep xétini almighinini men bir körey.
— Méning öyde saqlighinimgha xush bolsa bolidu u,— dédi Turup Qariy külüp,— bolmisa mushu bestim bilen manga xotun kemmu?
— Ate porungni, po atqili yat yer yaxshi dep, dégen gépini, buning.
— Rast emesmu.
— Ötkende kech qalding, dep xotunung hoylining ishikini échip bermise, bizning baghdin alte tal almini ekélip qol yaghliqqa orap, bir yaghachning üchigha chigip derwazisidin artildurup, "Xotun, sanga kawap ekeldim, emdi ishikni échip ber" déginingni untup qalma juma.
Hemmeylen qaqaqlap külüshti. Külke bésiqqandin kéyin Obul Yaghaq éghir xorsinip qoyup, éghiz achti.
— Ishlar bundaqmu kétiwermes ilahim. Rozaxunning déginidek bolar.
Shu chaghda ularning yénida Sidiq Peshtaq peyda boldi.
— Qorsaq toyghan bolsa, qopunglar emdi, ish qilghili.
Ular asta ornidin turushti — de, ketmenliri bar jaygha qarap méngishti.