< <

<

Altinchi bab

Shikestilen'gen Dillar

1

Hawa xélila illip qalghanidi. Déhqanlar etiyazliq térilghu ishliri bilen aldirash idi.
Mömin Saqal tünügün bir kün éghildiki qighni paxta tériydighan yérige toshudi. Uning bir tére, bir söngek bolup qalghan chambul madisi öy bilen étiz ariliqida toptoghra sekkiz qétim qatridi. Éghil pak — pakiz adalandi. Emma, mehelle komitétta échilghan yighinda her mo yerge quyulidighan oghut sani éniq békitilgechke, unchilik qigh bilen yer aghdurushqa yol qoyulmaytti. Shunga, etigendin béri sel sarghayghan saman — exletlerni bir yerge döwilep, ximiyiwi oghut xaltisigha qachilidi — de, harwisigha bésip étiz béshigha qarap mangdi.
Bu yil kéwez térilidighan yerler bashqiche qizip ketkenidi. Alahazel birer yüz mo kélidighan binem yerde déhqanlar aldirash ishlimekte idi. Beziler harwisigha taghargha qachilan'ghan qighlarni bésip özlirining étizlirigha aldirash méngishsa, yene beziler yerlirining égiz — pes jaylirini tüzlesh bilen aware idi. Mömin axun harwisini öz étizida toxtitip qighlarni chüshürushke bashlidi. Del shu chaghda Sidiq Peshtaq yügürginiche keldi — de, warqiridi:
— Hey Mömin axun, toxtanglar! Qighlarni yerge chüshürmenglar, deymen. Bolmisa japa tartip qalisiler bikar.
Mömin Saqal bu gepni anglap sel heyran bolghandek harwisidin élip bolghan xaltini yerge qoydi — de, te’ejjüplen'gen halda Sidiq Peshtaqqa qaridi.
— Bu néme dégenliri özi. Tünügündin buyan paxta yérige qigh epchiqinglar, dep öyde olturghili qoymidinglar, emdi bashqiche gep qilisilighu Sidiq axun?
— Emdi bu ishni menmu taza bilmeymen Mömin axun, bayam Qasim Samsaq bu yerge kélip, silini bu yerge qigh quymisun, bu yerni bashqilargha berduq, dégenidi,— dédi Sidiq Peshtaq ong dolisini sel kötürüp qoyup,— uning déyishiche, dadüy teshkilidikiler shundaq qarar qilghan oxshaydu.
— Emise men bu yil paxta térimamdikenmen?
— Térimaydighanmu gep bolamdu Mömin axun, kichik balidek gep qilmanglar andaq. Bughday bilen qonaq térimisanglar meyliki, paxta térimaydighan ish bolamdu bu künlerde. Ejeb chaqchaqchi bolup kétipsiler — he?
— Men chaqchaq qilmidim, bu yerni mendin éliwalghandikin shundaq démey néme deymen emdi?
— Sizdin yerni éliwalghan ish yoq, Qasim Samsaq manga éniq dédi. Birnechche a'ilining yérini Palang’ériq (izahat: Palang’ériq — yer nami) qa yötkeptu.
— Palang’ériqqa?— dep soridi Mömin Saqal öz quliqigha ishenmigendek.
— He'e, Palang’ériqqa!
Mömin Saqal néme déyishini bilelmey qaldi. U Palang’ériqning yerlirini obdan biletti. Etizliri égiz — pes, yene kélip qomush bilen yantaqtin özge giyah ünmeydighan yer bolup, birnechche yildin béri déhqanlar xélila tüjüpilep térip baqqan bolsimu, ketken sermayige chüshluq hosul chiqmighachqa tashlinip qalghan idi. Mana emdi bu yil u yer Mömin Saqalgha teqsimlep bériliptu. Eger umu küzde léwini chishlep qalsa qandaq bolar? Buni mehelle komitétida oylaydighan adem barmikin?
Mömin Saqal achchiqini aran teste basti — de, yélin'ghandek bir xil teleppuzda Sidiq Peshtaqqa dédi.
— Jenim Sidiq axun, men xush bolup kétey, bu yilche méning yérimni yötkimenglar.
— Bu ishqa méning chishim ötemdu deysiz. Qadir shuji dédimu, boldi, uni özgertmek tes.
— Sizmu bir etretning bashliqiya, 25 — 30 a'ilining béshi bolghandikin Qadir shujimu birer yérim nöwet sizning gipingiznimu angla.
— Way tangey, bek bolmasmikin, uning üstige sizningla yéringiz almashmidi, nechche a'ilining shundaq boldi. Asan bolmasmikin.
Shu ariliqta ularning qéshigha birnechcheylen peyda bolup, uni — buni déyishkili turdi.
— Uwal boptu bu bicharilerge.
— Palang’ériqqa salghan mebleghni qayturuwalghili bolmaydu ya.
— Bilip turup, qarghuni tar yerde qistighanliqqu bu. Uning üstige Mömin Saqalning öyide tüzük mal — ulighi bolmisa, bar qighi mushu.
— Shu emesmu.
— Hay — hay, öz ishinglarni qilsanglar bolmamdu, bu dégen oynishidighan ish emes, teshkil qarar qilghan ish, bu gépinglar Qadir shujining quliqigha yitip qalsa, xapiliqqa qalmanglar yene,— dédi Sidiq Peshtaq birer ish bolup qélishidin ensirigendek etrapqa bir qariwélip.
— Sen qorqma,— dédi Sulayman uning könglidikini bilgendek,— mehelle bashliqi dégen chong emel emes u. Ya sanga ayliq bermeydu, öz yéringge ishleysen shu. Emma, ishni lilla qilghuluq "Gülüngning barida gülüngni qis, gülüng bolmisa kötüngni" bérip dep baqsang néme bolidu zadi. Kichikimizdin bashlap bir östengning süyini échip chong bolduq, shundaq turuqluq, birimizning béshigha kün chüshse qarap turamduq?
— Menmu qarap turay démidimghu mana,— dédi Sidiq Peshtaq özini aqlap,— herqanche chong ish qilsa, méni etret bashliqliqidin éliwéter shu. Uningsizmu men ikki yildin béri almashqan toqquzinchi etret bashliqi. Méning déginim ishni chirayliq bir terep qilsaq, tayaq bilen tash teng bolalmaydu. Tatliq gep tashni ériter, dep chirayliq gep qilsaq, belkim unap qalar.
— Bu déginingghu toghra Sidiq, emma sen oylap baqtingmu, bu yerni almashturushtiki meqset zadi némikin?
— Undaq geplerni manga deydu demsen?— Dédi Sidiq Peshtaq etraptikilerge bir qur qarap qoyup,— Qadir shuning könglidikini bilip bolmaydu.
— Emise séningche qandaq qilsaq bolar?
— Qadir shuji bilen körüshüp baqsaq bolarmikin.
— Bumu bolghudek, mang yügür Mömin axun, eshikingge men qarap qoyay, sen hazir Qadir Yorgha bilen körüsh, maqulmu?
Mömin Saqal Sulaymanning ich aghritish ipadisi éniq chiqip turidighan közlirige tikilip birnechche deqiqe turup qalghandin kéyin, asta mehelle komitét terepke mangdi. Shu tapta uning qelbini til bilen ipadiligusiz bir xil azab öz iskenjisige éliwalghanidi. Démisimu Mömin Saqal mushu yer üchün az küch serp qilmighan. Üch yil ilgiri uning pishshiq yérini Abla Saxtigha bérip, uninggha mushu yerni teqsim qilghanda u hazirqidek azablan'ghanidi. U shu chaghdimu, Qadir Yorghigha yalwurghan, yélin'ghan, biraq Qadir Yorgha uning sözige eren qilipmu qoymighan, hetta uni ishxanisidin heydep chiqarghan, hemde yer térighung bolmisa, yerni tashla, bu yerdin köchüp ket, dep popoza qilghanidi. Mömin Saqal birnechche kün xam may ichiwalghan ademdek xamush bolup yürgen, hetta bu yerdin bashqa yurtqa köchüp kétish niyitigimu kelgenidi. Biraq, ayali Oghulxan unimay qoydi: "emdi bu yashqa kelgende köchüp nege barimiz? Boldi, qoysila. Pitning achchiqida chapanni otqa salmayli! Rizqimizni Xudayim bérer, sewr qilayli, sewrning tégi altun, déyishidiken konilar" dep unimighanidi. Qolum — qoshnilarmu "Hemme yerde qazanning quliqi töt, kindik qanliri tökülgen tupraqni tashlap negimu barala? Boldi qilsila, bu künlermu ötüp kéter" dep teselli bergenidi. Kéyin Mömin Saqalmu niyitidin yandi — de, yéngi bergen yerge köp ejir singdurdi. 15 — 20 Kilométir yiraqliqtiki janggaldin qigh toshudi, yazning pijghirim issiqlirida étiz béshidin ketmidi. Bir yil ötüp u yer xélila etlendi. Mana emdi néme térisila bolidighan haletke kelgende u yerni yene bashqilargha élip bermekchi bolghanliqini kormemdighan.
Mömin Saqal mehelle komitétining hoylisigha kirgende birnechche yer qoshniliri yéli chiqip ketken toptek boshiship, Qadir Yorghining ishxanisidin chiqishti. U bularning chirayigha qarapla bir nersini pemligendek boldiyu, lékin Qadir Yorghining özi bilen körüshüsh üchün ishiki ochuq turghan ishxanisigha asta kirdi.
— He néme gep özi? — Dédi Qadir Yorgha uni körüpla térikip. Mömin Saqal sel arisaldi boldi. Shu tapta Qadir Yorghining chirayi bozirip ketkenidi.
— Emdi shu sili bilen körüshey dep.
— Néme gep bolsa téz dememsiz, ishim bar adem méning, — dédi Qadir Yorgha te'eddi bilen.
— Emdi shu bizning yerni Palang’ériqqa...
— Him, shu gepmidi,— dédi Qadir Yorgha mensitmigendek teleppuzda, yerge chirttide birni tükürüwetkendin kéyin qoshup qoydi,— Qasim Samsaqni izdeng, men shuninggha tapilighan.
— Sidiq Peshtaqmu shundaq dégen, emmaza men öz yérimni tériwersem shuji, Palang’ériqni térighum yoq.
— Néme, qaysi yerni térish sizning ishingizmidi? Buni biz — teshkil belgileymiz. Ejeb birer jaydin yer ekelgendek chong gep qilisizghu?
— Men undaq démekchi emes jénim shuji. Hazirqi yérimge sili bilila, men az ajir singdürmidim, emdize...
— Bu ishni siz belgilemsiz yaki teshkilmu?
— Elwette teshkil — de,— dédi Mömin Saqal,— lékin ötkende yerni 30 yilliq berduq, dep qollirimizgha qipqizil kenishke bériwidi. Shunga...
Qadir Yorgha uni bu waqitqiche körüp baqmighandek bashtin — ayagh bir qur qarap chiqqandin kéyin warqiridi:
— 30 Yilliq kenishke bergini rast, lékin u séning shexsiy mülküng emes. Yer dégen kollektipning, shundaq iken, uni qandaq bashqursa, teshkilning ixtiyari, bildingmu?
Mömin Saqal Qadir Yorghining bundaq warqirap kétishini esla oylimighanidi. Shu tapta uningmu sel achchiqi keldi. Manga némishqa bundaq warqiraydu? Herqandaq gep bolsa chirayliq dése bolmamdu? Xuddi men gherez uqmaydighan ademdek...
— Bildim, emma...
— Néme emma... Yerni qayta tengsheshni men öz aldimgha qiliwalmidim, yéziliq hökümetning emri bilen qildim. Mang, yügür, pikring bolsa yézigha bérip erz qil!
Mömin Saqal ornida qaqqan qozuqtek turup qaldi. Uning köz aldi qarangghulashti, put — qolliri titridi, u shu tériqide birdem turghandin kéyin, emdi Qadir Yorghigha birnerse dése qamlashmaydighanliqini hés qildi — de, keynige qayrilipla ishxanidin chiqti.
U yol üstide özige gep qilghanlarghimu, salam — séhet qilghanlarghimu qarimidi. Xuddi mest ademdek deldengshiginiche mangdi. Uning bu haligha qarap bashqilar heyran boldi, hetta beziler yaqisinimu chishleshti. Biraq, uning perwayi pelek idi. Shu tapta uning özimu yerge dessep mengiwatamdu yaki bashqa nersigimu, bilmeytti. U shu mangghiniche udul étiz béshigha keldi. Sulaymanning sorighan so'allirighimu jawab bermidi. Peqetla yanchuqidin pükliship ketken gézit qeghizini élip, arqa — arqidin töt tal tamaka orap chekti, u yene tamaka qeghizige tamaka quyuwatqanda Sulayman uning qolliridin tutuwaldi.
— Boldi emdi, tamakini azraq chek, salametlikingni oyla.
— Qoyuwet, yene bir tal chékiwalay.
— Cheksengmu birdem turup chek.
Mömin Saqal jim boldi. U közlirini yerge tikip xuddi bir nersisini yoqitip qoyghan ademdek olturdi. Bu halgha qarap Sulaymanning sel ichi siyrildi, biraq uninggha qandaq teselli bérishni bilelmidi. U némimu déyelisun, déyishnighu der, emma mushundaq chaghda Mömin Saqal uning gépini anglarmu? Meyli némila bolmisun, insan béshigha derd kelgende tesellige mohtaj bolidighu?...
— Boldi, hemmini ichingge éliwerme, bundaq künlermu ötüp kéter. Insan béshigha qandaq künler kelmeydu deysen. Chidamliqraq bolghin.
— Méni bezlime, manga gep qilma, birdem aramimda qoy,— dédi Mömin Saqal yélin'ghandek.
— Maqul emise, birdem yalghuz qalduray, héli birdemdin kéyin kélimen.
Sulayman ornidin turup asta öz étizi terepke qarap mangdi. Mangdiyu, arqisigha qarap qoydi. U Mömin Saqalning achchiqida birer exmiqane ish qilip qoyushidin ensirigenidi.
Mömin Saqal kün gherbke bash qoyghuche ornida mitmu qilmay olturdi. Kök tamaka uning achchiqini héch basidighandek emes, oylighanliri, xiyalliri gadirmachliship xiyalning ayighi chiqidighandek emes idi. Uning yerni tashliwétip yiraq yerlerge, bashqilar tonumaydighan jaylargha chiqip ketküsi keldi. "Yamini kelse tilemchilik qilarmen shu. Tilemchilik qilghinim bundaq xorluq tartqinimdin yaxshiraq emesmu? It chéghidimu jénini béqip kétidighu. Lékin, men adem, besh ezayim saq, durus erkek turughluq jénimni baqalmasmenmu? Choqum baqimen. Biraq, balilarchu? Ularni bu yerde tashlap qoyup ketsem qandaq bolar? Yene mushularning qollirida qalidu. Ya ularning hemmisini élip ketkili bolmisa..."
Mömin Saqal köp oylidi, chilan tupraq yerni qoli bilen jijip, könglide bir némilerni hésablap kördi. Lékin, yenila könglini Toxtitalmidi. Qandaq qilish kérek. Zadi qandaq? U xiyallirini dawamlashturalmay qaldi.
— Qandaq, xéli yaxshi bolup qalghandek turamsen?— Soridi uning yenila bayamqi jayida qimir qilmay olturghinini körgen Sulayman.
Mömin Saqal uninggha leppide qarap qoyup közlirini yene yerge tikti.
— Emdi qopqin. Bundaq olturuwersengmu qamlashmaydu,— dédi Sulayman,— jür bille kéteyli.
Mömin Saqal emdi tartishmayla ornidin turdi — de, sel nérida baghlap qoyulghan éshikining arghamchisini qoligha aldi, andin harwigha chiqip éshikini küchep birni noqudi.
U etisi etigendila étiz béshigha chiqti. Bügün Oghulxanmu, balilarmu kelgenidi. Ular tushmu tushtin yerge töküp bolghan qighlirini xaltilargha qachilap, Sulayman bergen éshek harwisi bilen ikki harwida qighlarni Palang’ériqqa toshushqa bashlidi.
Chush qiyam bolghanda ular ishlirini tügitishti — de, osa qilish üchün yerge qirlarni égiz, puxta qilip sélishqa bashlidi.


2

Exmet Yaqupning birnechche kündin béri chirayi échilipmu baqmidi. U barghansiri kem sözliship, bashqilargha gepmu qilmay tamakini üzmey shorighiniche xiyal sürüpla yüretti. Bashqilar uningdin birer nersini sorisimu bashqiche jawab béripmu qalatti. U bundaq chaghlarda qarshi terepning heyran bolghinini körse uning néme démekchi bolghanliqini qayta sorashqa mejbur bolatti. Démisimu u ghelitila bolup qalghanidi. Bolupmu héliqi kündin buyan u özini qoyargha yer tapalmay qalghan ademdek mangatti, turatti, tamaka chéketti, oylaytti, biraq oylighanlirining héch ayighi chiqidighandek emes idi.
Bu on kün ilgiri bolghan ish idi. Yéziliq hökümet bu yilliq boz yer échish xizmitini muzakire qilghanda u tosattinla qarshi chiqti.
— Hemmimiz oylap baqsaq,— dédi o Toxtishahning sözi tügimestinla,— biz her yili bir yernila échip kéliwatimiz, yilda shu sannila nahiyige yollap, hélimu yézida yoq besh — alte ming mo yerni köpeytiwettuq. Netijide su heqqi éship kétiwatidu. Shunga, bu yil bashqiche amal qilsaq.
— Sizningche qandaq qilimiz Ey shangjang?— Dédi Awut awazini etey sozup,— baya To shangjang hemmini dédighu, siz héchnémini anglimighandek ghémingizde yoq gep qiliwatisiz téxi. Eger shangjangning pikrige qoshulmisingiz, asasliringizni dep baqmamsiz emise?
— Asas demsiz? Siz bu yézida barmu, yoq? Hemmini közingiz bilen körüp turup, yene héchnémidin xewiringiz yoqtek gep qilisizghu,— dédi Exmet Yaqup te'eddi bilen.
— Men bar, hemmini körgechke, yézimizning emeliy ehwalini bilgechke gep qiliwatimen mana,— dep homaydi Awutmu,— sizningche héch ish qilmisaq bolidiken bu yézida.
— Men undaq déginim yoqqu,— dédi Exmet Yaqup qiziship,— ish qilsaqmu sel chéghidiraq qilsaq, qarap turup yer térighan déhqanlargha uwal boluwatsa, biz ghémimizde yoq yürsek bolattimu emise. Oylap baqayli, uzaqi yil bir mo yerning su heqqi qanchilik idi, ötken yilchu, bu yilchu? Bichare déhqanlar yémigen mantining pulini dawamliq tölisunmu? Bizni bu yerge oynighili emes, ishligili, déhqanlarning haligha yetkili ewetkendikin, ehwalni körüp turup, közimizni yumuwalsaq qamlashmas.
— Hay, hay, gep dégenni oylapraq qilayli Exmet Yaqup shangjang,— dédi Toxtishah gep qilishqa aghzini ömellewatqan Awutqa közini qisip qoyup,— bu yerde héchkimmu oynayli, dégini yoqqu, qarap turup ademge uwal qilmang andaq, gep dégenni oylap béqip qilsaq qandaq?
Exmet Yaqup Toxtishahning gepni bashqa yerge yorghilitiwatqinini sézip uning chirayigha mixtek qadaldi.
— Néme qaraysiz? Bu yerde siz dégendek ish bolghini yoqqu? Qalghinigha bular guwah,— dédi Toxtishah mürisini sel kötürüp turup.
— Suni singgen yerge sépish kérek idi. Méning gep qilishim artuqche oxshaydu,— dédi Exmet Yaqup ulugh — kéchik tinip,— herqandaq ish bolsa bar meslihet qilishayli, deptimen, qarighanda méning sözüm yaqmisa kérek.
— Kim shundaq deptu?— Dédi Awut ornida sel qimirlap qoyup,— gep dégenni chirayliq qilsila andin bolidighan gep özi. Qandaq dédim?
Awut ikki yénida olturghan mu'awin yéza bashliqlirining lam — jim démigenlikini körüp sel ongaysizlan'ghan bolsimu, lékin gep qilmasliqning özimu qoshulghanliqning ipadisi, dep oylap qaldimu éytawur jim boldi.
— Boldi, tegewergen bilen ish ongshalmaydu. Qaranglar, hazir biz démokratik turmush yighini échiwatimiz, mesilini muzakire qiliwatimiz. Shunga, bu yerde pikir bérishke bolidu,— dédi Toxtishah özige paydisiz weziyetni özgertmekchi bolghandek zormu — zor gelini qirip qoyup,— belkim bezi mesililer Exmet Yaqup shangjangning déginidekmu bolup qalghandu, emma mesilining bir teripini körsekla kupaye bolmaydu. Su heqqi éship ketken bilen yézimiz yilmu yil boz yer échishtiki ilghar yéza bolup bahalandi. Biz mesilining bir teripigila ésiliwélip töhpini körmisek bolmas. Bu hemmimizge mensup töhpe. Shunga, bu yilliq pilanni qandaq orundaymiz, shuni muzakire qilip baqsaq.
Ishxanida éghir süküt höküm surdi. Toxtishah hemmeylen'ge birqur qarap chiqqan bolsimu, biraq héchkim burun éghiz échishni xalimighandek qilatti.
— Sizning pikringiz qandaq Musa shangjang?— Dédi Toxtishah Awutning ong yénida olturghan mu'awin yéza bashliqi Musa Qasimdin sorap.
— Emdi sili néme désile shu,— dédi Musa Qasim uningdin eymen'gendek qiyapette,— wézipini nahiye chüshüruptu, eger sile wézipini choqum orundaymiz, désile, men teyyar. Qaysi ishqa désile, jan pidaliq bilen atlinimen.
Bu geptin Toxtishah sel razi boldi. Démisimu u Musa Qasimning shundaq deydighanliqini besh qoldek biletti. Özi chala sawat bolghini bilen déhqanchiliq ishlirigha pishshiq bolghan bu mu'awin yéza bashliqini Toxtishah özi yétishtürüp chiqqan désimu bolatti. Özi sel gomushtek körün'gini bilen Toxtishahning sözini qanun dep bilidighan bu adem etret bashliqliqidin asta — asta, qedemmu qedem ösüp mu'awin yéza bashliqi bolghanidi. Shu sewebtinmu yaki yene bashqa seweb barmu, yéza teweside Toxtishahning gheywitini qilmaqchi bolghanlar birige Toxtishahning özi, yene biri mushu Musa Qasim bar sorunlarda tilining uchigha kélip qalghan sözlerni yutuwétishke mejbur bolatti. Shunga, Musa Qasimning "" Men " dégen men, Toxtishah emes. Lékin Toxtishahmu gépimni yirmaydu" dep po étishi sewebsiz emes idi. Toxtishah ishxanidikilerge yene bir nezer saldi. U Musa Qasim bilen Awuttin razi idi. U könglide Exmet Yaqup qoshulmighan teqdirdimu, demmu dem tamaka chékiwatqan Tahir Toxtining özige bolushidighanliqini, héch bolmisa özining pikrini yirmaydighanliqini biletti. Shunga, u aldirimay éghiz achti.
— Sizningche qandaq Tahir shangjang?
Tahir Toxti öz ismini anglap sel ongaysizlan'ghandek yénidiki Awutqa shundaqla qarap qoyghandin kéyin héchnémini chüshenmigendek soridi.
— Némini deyla shangjang?
Toxtishahning achchiqi keldi. Uning bu ishxanida etigendin béri yoqtek dégen sözi Toxtishahni zerdigösh qildi. Emma, mushundaq nazuk mesilini muzakire qiliwatqanda özining éghir — bésiq halitini saqlashning zörürlikini hés qildimu qandaq, özini sel tutuwaldi.
— Bu yilliq boz yer échish pilanini qandaq orunlashturimiz dewatimen.
— He mushu gepmidi,— dédi Tahir qolidiki tamaka qalduqini küldan'gha asta bésip öchürgendin kéyin,— menmu bayatin mushu mesilini oylawatattim. "Uyaqqa sörise harwa örülidu, bu yaqqa sörise öküz ölidu" dégendek ish boldi bu! Méningche bolsa, zixmu köymeydighan, kawapmu köymeydighan birer chare tapsaq.
— Xosh, sizningche qandaq qilimiz emise?— Aldirap soridi Toxtishah uningdin birer yaxshi chare chiqip qalarmikin, dep turghandek ümidte.
— Méningmu konkrétni pilanim yoq. Emdi wézipini orunlisaq, déhqanlarghimu ziyan salmisaq, lékin qilghan ishimizning emeliy ünümi bolsa.
— Bizmu shundaq qilsaq dewatimizghu mana,— dédi Toxtishah uningdin birer yaxshiraq pilan chiqmighanliqidin köngli sowup,— ötken yildiki yerning chalisigha ishlisek birinchidin, wézipe orunlinidu, ikkinchidin, déhqanlargha japa bolmaydu, üchinchidin...
— Yene shu gepmu?— Dédi, Exmet Yaqup,— yaxshiraq yerni achsaq bolmamdiken? Töt — besh yilning yaqi ashu bir parche yernila achtuq. "Tazning némisi bar, ikkilik taghiqi" dégendek ashu yernila körsitip, yuqirini golliduq. Bu yil Séghiz Qum (izahat: Séghiz Qum — yer nami) dégen yerlerni achsaq, birinchidin, ghol östengge yéqin; ikkinchidin, u yerler bekmu ongghul — dongghul, égiz — pes emes, az küch bilen köp yer achqili bolidu. Üchinchidin, tupriqi yaxshi, tézla ünümini körgili bolidu, tötinchidin...
— Bes, siz oylighanni menmu oylighan, lékin undaq qilghili bolmaydu.
— Némishqa emdi?— Soridi Exmet Yaqup chüshenmigendek.
— Biz hazir achimiz dégen yerge az ejir singdürmiduq. Bu yil karimiz bolmisa, kéler yili janggalgha aylinidu. Shunga, bu yil küchni shu yerge qaritimiz.
— Emma, hosul chiqmisa u yerdin.
— Bu déhqanlardiki mesile. Yer dégen'ge méhnet qilsa andin nep béridu. Wézipigila térisa, bulushi shu uning,— dep söz qatti Awut.
— Sizningche déhqanlar payda bilen — ziyanni perq ételmeydiken — de!
— Men undaq démidimghu,— dep hürpeydi Awut,— kasingizgha urupla gep tapmang undaq.
— Gépingizning ménisi shu yerge bardi,— dédi Exmet Yaqup salmaqliq bilen, — ishqilip men qoshulmaymen.
— Bu ixtiyaringiz, öz pikringizde qalsingiz bolidu. Eger yene pikringiz bolsa munasiwetlik orunlarni izlep désingizmu bolidu,— dédi Toxtishah emdi özi qarar chiqarmisa bolmaydighanliqini hés qilip,— bu méningla pikrim emes, yéziliq partkomningmu pikri, emdi köp muzakirileshsekmu bikar.
Exmet Yaqup yene takallishiwérishning orunsiz ikenlikini hés qildi — de, gep — söz qilmidi.
Shuningdin kéyin u bu mesilini qandaq bir terep qilish toghruluq xéli uzaq oylandi, lékin muwapiq bir chare tapalmidi. U Toxtishahning bu qararini özgertishke amalsiz idi. Qaram, öziningkinila rast deydighan bu ademge bezi chaghlarda herqanche köyünüp gep qilsimu bikar idi. Shunga, boz yer achidighan yergimu barmidi, ishxanidin sirtqa chiqmay oylandi, ishxana, yataq, ashxana arisidila qatnap oylandi, lékin oylighanlirining ayighini yighalmidi.
Kün gherbke qiysayghanidi. Exmet Yaqup ishxanida gézit körüp olturatti, ishik yénik chikildi.
— He, qéni kiring.
Ishik échilip, Tahir Toxti ishxanigha kirdi — de, Exmet Yaqupning qarshi teripide olturup uninggha tamaka tenglidi. Ular tamakidin tutashturup bir — ikkini shorashti.
— Ehwalingiz qandaq?— Soridi Tahir Toxti uning yadap ketken chirayigha qarap.
— Yaman emes.
— Özingizni bek alduruwetmeng,— dédi Tahir Toxti uninggha köyünüsh teleppuzida,— bezi mesililerni demalliqqa toghra birterep qilip ketkili bolmaydu, shundaqtimu shara'itqa qarap ish qilghach turayli. Hemme ish bir ademning déginidek kétiwermes, ongshilipmu qalar. Shundaq waqitlar kélgüche özingizni upritiwetmeng.
Exmet Yaqup maqul dégendek béshini lingshitti. U kem söz, kichik pé'il kelgen bu xizmetdishining könglini chüshinetti. Xizmet désila özini urup turidighan, naheqchiliqqa chidiyalmaydighan bu yéza bashliqi nechche qétim Toxtishah bilen ashkara — yoshurun étiship, kéyin özichila béshini ichige tiqiwalghan we özige teqsim qilin'ghan wézipini heqdadigha yetküzüp tügitipla bashqa ish bilen qilche kari bolmaydighan xarakterni yétildürüwalghanidi. Shunglashqimu meyli yighin, meyli xizmette bolsun, az gep qilip, köprek anglaytti. Exmet Yaqup uning özige tikilip turghanliqini körüp, uning birer ish bilen izlep kirgenlikini qiyas qildiyu, lékin sorashni bi'ep körgendek ündimidi. Ular bir — birige qariship bir haza olturushqandin kéyin Tahir Toxti éghiz achti.
— Mundaq bir ish bilen kiriwidim. Bayam nahiyidin telefon keptu, Yasin Chong hakim siz bilen körüshidighan oxshaydu.
Exmet Yaqup Yasin Chong ning néme sewebtin özi bilen körüshidighanliqini uqmisimu, lékin Tahir Toxtining xéli teste éghiz achqanliqini körüp, birer muhim ish barliqini pemlidi. U éghir tin aldi. Shu tapta némidindur sel ensirep qaldi. Chünki, u Toxtishah bilen Yasin Chong ning munasiwitini biletti hem chüshinetti. Lékin, héliqidek alahide chirmash munasiwitining barliqidin xewersiz idi. "Némishqa körüshmekchidu, xizmet munasiwiti bilenmu yaki bashqa seweb barmidu? Meyli némila bolmisun, aldi bilen körüshüp baqmaymenmu, qalghan ish shu chaghda ayding bolar" u shularni oylighandin kéyin qolidiki tamaka qalduqini küldan'gha yénik basti.
— Qachan körüshmekchi iken?— U soridi jimjitliqni buzup.
— Bolsa bügün, héchbolmisa ete etigendila, deptu telefonda.
Exmet Yaqup sa'itige qarap qoydi.
— Téxi ülgürisiz, yéza igilik idarisidikiler kelgeniken. Ene mashinimu bar,— dédi Tahir Toxti sirtni körsitip,— shularning mashinisigha chiqiwalsingiz ishtin chüshüshtin burunla uning bilen körüsheleysiz.
Exmet Yaqup béshini lingshitti — de, ornidin turdi. Tahir Toxtimu uninggha egeshti. Ular ishxanidin chiqip mashina bar jaygha qarap méngishti.
Rast dégendek Exmet Yaqup ishtin chüshüshtin burunla nahiye bazirigha yétip keldi — de, udulla nahiyilik xelq hökümitige qarap mangdi. U bu yerde nechche yil ishligechkimu tonushliri köp idi. Shunga, uchrashqanlarning beziliri bilen qol éliship körüshüp tinchliq sorashsa, beziliri bilen béshini lingshitipla salamliship mangatti. U Yasin Chong ning ishxanisining yénigha kelgende ishtin chüshüshke on nechche minutla qalghanidi. Shunga, aldirapla ishikni chekti. Ichkiridin bong, jarangliq awaz anglandi.
— He.
Exmet Yaqup ishikni échip ichkirige kirdiyu, sel qorunup qaldi. Yasin Chongning ishxanisi alahide bézelgen bolup, polgha otqashtek gilem séliwétilgenidi. U bu ishxanigha birnechche qétim kirgen, lékin u waqitta hazirqidek yasidaq, ishxana seremjanlirimu bundaq retlik, bundaq chirayliq emes idi. U qayaqqa méngishini bilelmey turupla qaldi.
— He keldingizmu?— Dédi Yasin Chong uninggha qarap külüp,— kéling, kéling men sizni saqlap olturghan.
Exmet Yaqup sel deldengship gilem üstidin udulla uning qéshigha bardi — de, ikki qolini sozup körüshkendin kéyin tinchliq sorashti.
— Yaxshi kepsiz, salametlikingiz qandaq?
— Yaman emesqu, her halda doxturxanigha yéqin bolmidim.
— Obdan boptu. Ten saqliq — zor bayliq emesmu, qéni olturung,— Exmet Yaqup uning ish üstili yénidiki sapa orunduqtila olturdi.
— Qéni , tamaka chéking.
Yasin Chong uninggha tamaka tenglep, chaqmaq chéqip bérip, özimu bir tal tutashturup isini halqisiman chiqiriwetkendin kéyin soridi:
— Qandaq, xizmetler aldirash emestur?
— Yaq, normal kétip baridu.
— Öyingizge kirip keldingizmu?
— Qumbaghdin udulla mushu yerge kélishim.
— He... — Yasin Chong bu sözni urghuluq halda sozup éytti,— emise tamaqmu yémepsiz téxi. Yürüng, tamaq yégech paranglishayli.
— Öygila bérip tamaq yésem bolarmikin hakim,— dédi Exmet Yaqup sel ongaysizlan'ghandek,— uning üstige bayila öyge telefon bériwetken.
— Hazirche ikkimiz paranglashqach tamaq yeyli, bolamdu — he, qéni yürüng.
Yasin Chong uning jawab bérishini kütmeyla sirtqa élip chiqti. Ular restoranda olturup birdem éling, béqing dégen tekellup sözler bilen tamaq yéyishkendin kéyin Yasin Chong alahazel yüz giram haraq sighidighan yoghan romkilargha bulduqlitip haraq quydi.
— Qéni emise, birdin kötürüwéteyli!
— Men ichelmesmenmikin hakim, yéqindin buyan ashqazinim sel yaxshi emes.
— Boldi ichiwéring, héchgep emes.
Exmet Yaqup herqanche talashsimu Yasin Chonggha gep yigüzelmeydighanliqini hés qilip romkini qoligha aldi.
— Hebbelli, mana emdi oghul balidek ish qildingiz. Qéni xosh, kéyinki ishliringizning utuqluq bolushi üchün kötüreyli.
Romkilar yénik uruldi. Exmet Yaqup romkini léwige apardi — de, közini yumupla güpülditip ichti.
— Qéni sey yeng, chay ichemsiz ya,— dédi Yasin Chong uninggha,— dégen bilen yash — de, siz, bir kötürüshte ichiwettingiz... Qéni , he seyge béqing.
Ular shu tériqide ikki — üch romkidin kötürüshti, haraq asta — asta Exmet Yaqupqa tesir qilmaqta idi. Lékin, Yasin Chong bu sorun bilen munasiwetsiz bolghan paranglarni qilmaqta idi.
U shük olturup Yasin Chong ning bir — biri bilen baghlinishsiz sözlirini anglashqa mejbur boluwatatti. Biraq, uning sözi héch tügeydighandek emes idi.
— Mushu haraq dégenmu bolidighan néme jumu bezide. Bu nersini burun kimmu yasighan bolghiytti, dep qalimen. Ishing pushup qalsa, birnechche romkini ichiwalsang harduqung chiqip, qushtek yenggil bolup qalghan, béshinggha derd kelse nechcheylen bir bolup, ikki — üch botulkini quruqdisang könglüng échilghan. Her néme dégen bilen bolidighan nerse bu. Kishiler téxi buni ichish haram, deydiken. Haram bolsa Ereblermu ichidiken'ghu? buni. Haraq esli haram emes, mestlik haramken. Az, saz ichsila bolidighu bu nersini. Qandaq dédim — he, Ey shangjang?
— He'e, dégenliri toghra,— dédi Exmet Yaqup sel duduqlap.
— Emise qéni buni kötürüwéteyli,— Yasin Chong yene bir botulkining éghizini échip romkilarni liqlidi.
— Emdi bolghan bolsa,— dédi Exmet Yaqup özre sorighandek,— bayam özlirimu az icheyli dédilighu eyna.
— Qarang, hazirmu az ichiwatimiz. Adem béshigha bir botulkidin ichti dégenlik normal boldi, dégenlik. Éling — he! Tartinmang.
— Shundaqtimu...
— Qolumni qayturmang, boldi.
Exmet Yaqup ilajsiz halda romkini élip kötürüwetti.
— Yaxshi boldi, qéni seyge,— Yasin Chong bir parche söngekni ghajighach uni teklip qildi.
Ular birdem ün — tinsiz olturdi. Sirttiki chong zalda muzika awazi anglinip turatti.
— Siz Qumbaghqa barghili nechche yil boldi ukam?— Soridi Yasin Chong bügün tunji qétim Exmetni "Yéza bashliqi" dep atimay,— pemimche, töt — besh yil bolup qaldighu deymen. He, xéli uzun boptu. Sizningmu emdi bir baldaq uchushingizning peyti kepqaptu. Yéqindin buyan birer xewer anglimighansiz?
— Yaq.
— Bu yil bir gep bolar, yil axirida nöwet almashturush saylimi bar emesmu?
Exmet Yaqup ündimidi. U Yasin Chong ning bu mesilini zadi néme üchün éghizgha alghinini chüshenmidi. "Méni chékip beqiwatamdu ya, herqandaq gep bolsa dewergen bolsa boliwéretti. Yaq, uning bashqiche birer sözi bar oxshaydu" dep oylidi Exmet Yaqup. Emma, Yasin Chong etey özi sözlisün dégendek yölenchüklük orunduqqa özini tashlap éghizidin chembersimas is chiqarghiniche olturatti. Shu tapta uning kallisidimu ötkür ziddiyetler egip yüretti: "Ejebmu quw némikina bu, yemchük tashlisammu héch élinay démeydu. Yaq, men ömrümde nurghun béliq tutqan. Sewr qilay, qarmaqqa özi ilinip qalamdu téxi. Men dégen Yasin Chong, qarmaqsizmu béliq tutimen téxi" ular bir — birige qarashti. Ikki köz bir — biri bilen nahayiti qisqa deqiqe ichide uchrashti — de, ayrilishti. Yasin chongning taqiti taq boldi. U gepni qeyerdin bashlashni bilelmey qaldi. Shu tapta Exmet Yaqupning méngisi segengliship ketkenidi.
— Xosh, qéni yene birdin.
Bu dorem Exmet Yaqup tartishmayla romkini boshatti.
Yasin Chong gepni qeyerdin bashlashni bilelmigendek shireni sémiz barmaqliri bilen asta chékip qoydi.
— Yézidikiler bilen qandaq ötüwatisiz ukam?
— Qedir ehwal,— qisqila jawab berdi Exmet Yaqup.
— Aranglarda bashqa gep — sözler yoqtu?
Bu gepni anglap Exmet Yaqup sel heyran bolghandek uninggha tikildi.
— Bundaq désem bashqiche oylinip qalmang, ukam. Bu gepni héchqandaq gherez bilen déginim yoq. Men démekchi, herqandaq ishta xizmetdashlar bilen bir niyette bolghan yaxshi. Buningdin kéyin téximu shundaq bolushqa tégishlik. Buni démisemmu siz chüshinisiz, shundaqmu?
— He... He,— Exmet Yaqup chüshen'gendek béshini lingshitti. Buni körüp Yasin Chong aldigha sel éngishti — de, sözini dawamlashturdi.
— Herqandaq ishta birlik kérek ukam. Konilar "Ayrilghanni éyiq yer, bölün'genni böre" dep bikar éytmighan. Bar meslihet qilin'ghan ish hergiz buzulghan emes. Rastimni désem, sizning yighinlarda yaxshi meslihet — pikirlerni béridighanliqingizni anglap bek xosh boldum. Emma, ish dégende gep qilghan bilenla bolmaydu. Emeliyette körsitish kérek jumu.
Exmet Yaqup shundila Yasin Chong ning özini néme meqsette chaqirghanliqining sewebini chüshendi. Yasin Chong bügün uninggha terbiye bermekchi, gépini anglimisa u chaghda... Exmet Yaqupning heyranliqi téximu ashti. Yighinda bolghan ishlarni bu kishige yetküzgen kimdu, gep toshush arqiliq zadi némige érishmekchidur? Hey isit, buni burunraq bilgen bolsam... Toxtishahmu — ya. U bir yéza bashliqi turuqluq, bundaq geplerni dep yürmes. Awutmudu yaki Musa Qasimmu? Heytangey, bilip bolmaydu..." U oylaytti, biraq tégige yételmeytti.
— Emdi undaqqu ish yoq. Xizmet dégende bezi ishlar bolidiken. Shundaqtimu ishni bar meslihet bilen qiliwatimiz,— dédi Exmet Yaqup uning qaysi mesilige bek qiziqidighanliqini bilip baqmaqchi bolghandek.
— Undaqta yaxshi, méning anglighinim xata bolar ilahim. Shundaqtimu köp diqqet qiling. Siz téxi yash. Istiqbalingiz parlaq. " Bar tawiqim, yan tawiqim, bolmisa otturida sun tawiqim " Bolidighan jahanda bezi ishlargha özingizni bek urup ketmeng, körsingizmu körmeslikke, anglisingizmu anglimasliqqa salghiningiz yaxshi. Bolupmu yoldashlar bilen ittipaqliqqa diqqet qiling, siz dégen mu'awin, jing emes. Néme dése he dep bersingizla bolidu, kéyin jawabkarliqi sürüshte qilinsa, mes'uliyet kelse, özingizge héchgep kelmeydu. Qiziqqanliqni tashlang, tejribe — sawaqlarni yekünliginingiz yaxshi. Uqtingizmu?
— Uqtum.
— Qéni emise birni.
Exmet Yaqup haraq toldurulghan romkini shire üstige qoydi. U némidur ich baghridin étilip chiqqan bir xil sézim bilen tengla yerge qusuwetti.
— Meyli, kérek yoq. Qéni chay iching. Ongshilip qalisiz.
Yasin Chong uninggha bir piyale chay sundi — de, miyiqida külümsiridi. ""Bala, qilghan ishi chala" dégen shude. Anchikem mijezi bilen némishqa bashqilar bilen put tépishidighandu, tashqa palta salsa bisi yénip kétidighanliqini uqmamdighandu " dégenlerni oylighach warqiridi.
— Kütküchi...

3

Mehellining ayagh teripidiki Palang’ériq dep atilidighan yerge etiyazliq osa süyi quyulup bolghanidi. Bu yerde yer tériydighan on nechche a'ililik deslipide Palang’ériqtin yer térimaymiz, dep xéli tirkeshken bolsimu, kéyin yene térimay bolmidi. Qadir Yorgha ularni tillapmu, " yer térimisang, bu yerdin köchüp ket. Bizning sendek ezayimiz yoq, sen térimisang yer tériydighan nochidin nechchisi bar bu Oybaghda " dep popoza qilipmu ularni köndürdi. Axir yerler osa qilinip, kéreklik qighlarmu teyyar boldi.
Mömin Saqalmu qoshnilirigha oxshash deslipide könmidi. Kéyin bashqilarning he — husi, Oghulxanning " meyli dadisi, tash bilen yangaqning teng bolghini nede bar, déhqan xeq dégen yer térimisa némish qilidu? Déhqan dégen bu dunyagha japa tartishqila tughulghan bendiken, qandaq qilimiz. Balilar téxi kichik, ish uqmaydu. Bolmisa ale yéringni, chikengge tang depla tashlap bérettuq. Balilar üchün bolsimu japa tartsaqmu meyli. Seweb qilsang séwette su toxtaydu, déyishidiken. Qéni yerni awal térip baqayli, "Chüjini küzde sanang" dep küzgiche bay bolup kétemduq téxi " dégendek sözliri bilen niyitidin yandi. Bolmisa Mömin shu kündiki achchiqida, ale yéringni depla péshini qéqip ketken bolatti. Oghulxanningmu oylighini bar idi. U uzun yilliq qedinasi, Mömin Saqalning achchiqida mehelle bashliqliri bilen birnerse déyiship qélishini xalimaytti. Démisimu kem söz körünidighan Mömin Saqalning xuyi tutqanda közige héch nerse körünmeydighan mijezi bolup, achchiqida bir taxta qoghunni bir pul qiliwétishidin ensirigenidi.
Mömin Saqal kün qizirishtin ilgiri étizliqqa kelgenidi. U osa qilinip bolghan étizning özi sel — pel égiz dégen yéridin topa élip, pes yerge étishqa bashlidi. Ketmenning uprap aqirip ketken ötkür bisi emdila chiqqan kün nurida yalt — yult qilip parqiraytti. Ketmen topa astigha her qétim chongqur patqanda, Mömin Saqal uni küch bilen tartip nechche qedem yiraqliqtiki pes yerge zerb bilen atatti. Alahazel bir ash pishim waqit ötkende u könglide sel qana'et hasil qildi — de, ketmenni yerge qoyup, shurqirap quyuluwatqan terlirini qolining dümbisi bilen értqach yiraqlargha köz tikti. Uningdin xéli yiraqliqqa, ikki — üch ün yétim yerde on nechche adem ghujmekliship bir nersini talishiwatqandek qilatti. U buni körüp qoshumisini türdi — de, közini u yerdin üzüp öz öyi tereptiki yolgha qaridi. Yolda bir qolida bir nersini sanggilitip kéliwatqan kishini körüp " Oghulxan oxshaydu,— dep oylidi,— bu ayal jüdeptu, manga tégip tüzük xowluq körmidi, bu bichare, he désila balam dep, öy depla ötken. Yégen — ichkenning, kiyginining tayini yoq "Men köyermen balamgha, balam köyer balisigha" dégen shu oxshaydu. Er kishi dégen talaning adimi bolghachqa köp bilmigini bilen dunyada ayal kishining künidin qattiq kün yoq ikenligini bilimen. Esli qolumdin kélishiche haligha hal, mungigha mung bolsam bolatti. Epsus, bir öyning ghémi ademge héch amanliq bermeydiken. Hey... Öz waqtida ajayip chirayliq, qeddi — qamiti kélishken, yürekning yéghini yeydighan lewen qiz idi. Mana emdi, yillar uni qéritiptu, qériliqning qarisini almay turup sel — pel mükchiyiptu. Qolumda az — tola aqcha bolghan bolsa, uni mushu étiz — ériqning ishidin azad qilghan bolsam qanchilik yaxshi bolatti — he! Démisimu uning bashqa ayallardin néri kem? Peqet oxshimaydighini buning japasi jiq. Déhqanning ayali bolmaq tes, yene kélip bizdek qolida töt tenggining tayini yoqlarning, bolmisa umu sheher ayalliridek chirayliq kiyim kiyip, yüzige az — tola girim qilsinchu qéni , hay — hay, men — men dégenlerning közidin ot chiqiriwetmise hésab emes."
Mömin Saqal özining xiyalidin huzurlinip küldi. Shungghiche Oghulxanmu uninggha yéqinliship qalghanidi. U Mömin Saqalning özichila külüp ketkenlikini körüp sel ejeblendi.
— Ejeb xush bolup kétiplighu kichik balidek,— soridi Oghulxan héchnémini chüshenmigendek.
— Ozumche... Hi... Hi...
Mömin Saqal ayalining chirayidiki özgirishni körüp jim boldi — de, uning qoligha qaridi. Oghulxanmu érining herikitidin birnersini chüshen'gendek yerde zongziyip olturup, qolidiki bash yaghliqqa oralghan kichik korini yerde qoydi — de, dédi.
— Umach etkenidim, issiqida ichiwalsila...
Mömin Saqal zongziyip olturup qoligha korini aldi —de, ashni ichishke bashlidi.
— Astiraq, gallirini köydürüwalmisila yene.
Mömin Saqal jawab bermidi, Oghulxan uning qoshuqni téz — téz heriketlendürüshige, béshini kötürmey ash ichishige qarap yénik uh tartip qoydi. " Qorsiqi échiptu bu bicharining. Menmu taza waqtida kelmeptimen, etigende chay ichiwalsila, désem ishqa aldirap qéliwédi, bolmisa..." U özidin okündi, lékin lam — jim démidi. Shuningghiche Mömin Saqal qachini bikarlap bolup, qoshuqni tili bilen pakiz yalap bolushqa ülgürdi.
— Bala mektepke kettimu?
— He'e.
Ular birdem ün — tinsiz olturghandin kéyin, Mömin Saqal éghiz achti:
— Siler öyge kétinglar anisi, öydiki ishlarni tügitinglar.
— Hemme ish tügidi, menmu birdem ishleychu?
— Maqul emise, sile qighni chéchinglar.
Oghulxan ornidin turup köynikining yéngini türüp, qolliri bilen étizning u yer bu yerlirige döwilep qoyulghan qighlarni chéchishqa bashlidi.
— Hay, huy, toxtang, kim sizni qighni chéching, dédi! Nemidégen bashbashtaqliq bu!
Yéqinla yerdin birining warqirighan awazi anglandi. Oghulxanmu, Mömin Saqalmu tengla awaz chiqqan terepke qaridi. Aldida Sayim Pasar, uning keynidin birnechcheylen bular terepke aldirap kelmekte idi.
— Birer ish boldimu Sayimka?— Soridi Oghulxan birer xata ish qilip qoyghandek xüdüksirep.
— Sizni kim qigh chéching, dédi — he!— Soridi Sayim Pasar.
— Héchkim, bügün bu yerni aghdurimiz, dep axsham kanayda Qadir shuji dégenidi. Shunga tiraktorgha ülgürteyli dep... Oghulxan némishqidur gépining axirini yutuwetti.
— Déyishnighu dégen, lékin qighni chéchishtin ilgiri ruxset qilish qeghizi bérilidu, dégen. Sizning qeghizingiz barmu?
— Yaq, yoq.
— Emise jim turung, aldi bilen qighingizni ölcheymiz, andin kéyin chachisiz. Qéni emise — he!
Top ichidiki boghaltir Qasim samsaq " qéni emise " dégenni kütüp turghandek étizdiki qighlarni sanashqa bashlidi. Bashqilarmu uni nazaret qilip turghandek közini Qasim Samsaqqa tikishti.
— Bir, ikki...
Qasim Samsaq bir demdila qigh döwisini sanap bolup towlidi:
— 45 Taghar.
— Yer nechchilik idi Mömin axun?— Soridi Sayim Pasar, Mömin Saqaldin.
— Bir mo sekkiz pung,— dédi Mömin Saqal uning téxi ülüshkünla yerni özi ölchep bérip, aridin ikki kün ötmestinla sorighanliqidin heyran bolup.
— Xosh, bir mo sekkiz pung, bir mogha 60 taghardin hésablisaq, yéringizge 108 taghar, buningdin 45 ni chiqiriwetsek 63 taghar kem dégen gep, uni emdi qandaq qilisiz Mömin axun?
Mömin Saqal kent mudirining néme démekchi bolghinini bilelmidi. U bu waqitqiche étizgha quyulidighan qighlarning éniq belgilimisi barliqini bilsimu, lékin hazirqidek birmu bir sanap yürginini körmigenidi.
— Siliningche qandaq qilimizkin?— Qayturup soridi Mömin Saqal.
— Qandaq qilimiz, dep mendin soramsiz?— dep hürpeydi Qasim Samsaq,— men özümning yérige qighlarni belgilime boyiche töktüm. Men emdi sizdin sorawatimen. Qandaq dégen gep bu ademni zangliq qilghandek.
— Éghilda bari shuken. Hemmini epchiqtim, emdi qandaq qilsaq bolidikin?
— Éghilda rasttinla qigh yoq — he!
— Illa — billa yalghan éytqinim yoq.
— Emise qigh ornida mexsus oghut ishliting!
— Qanchilik?
— Bir taghargha ikki kilo.
— Menmu shundaq oylighan,— dédi Mömin Saqal,— qigh az bolghachqa yerni aghdurghanda 25 kilo qara oghut chachaymikin dégen.
— Him, bu bolmaydu Mömin axun. Ademni jili qilmanglar juma. Qadir shuji éniq éytti. Yézidiki Toxtishah shangjangmu chong yighinda shundaq orunlashturghan: kem qighqa ayrim oghut ishlitilidu, aghdurghandikisi ayrim.
Mömin Saqal néme qilishini bilelmey qaldi. U alliburun özige tégishlik oghutni hésablap bolghan, 63 taghargha ikki kilodin 126 kilo dégen gep, yéni ikki yérim xalta oghut dégen bir yüz nechche koyning ishighu. Shuni yerge chéchiwetse, desmayige chüshluq birnerse chiqsighu meyli, eger undaq bolmisichu? U bilidu ximiyiwi oghutning tupraqqa qanchilik ziyanliq ikenlikini. Eger yerlik oghut bolmighanda ximiyiwi oghutning tupraqni buzup kéyinki waqitlarda yaman tesir körsitidighanliqini éniq chüshinidu.
— Éghilda tüzük mal yoq. Barini sétip qerz tölidim. Qigh dégenmu malgha chüshluq bolidighan ishken qarang, emdi shu mendimu amal yoq. Bolmisa u nersini ya yégili, ya kiygili bolmayttiya.
Qasim Samsaq nurghun ademning aldida Mömin Saqalning özi bilen gep talishiwatqanliqidin sel narazi boldi. U burun déhqan idi. Hazir mehelle komitétining mudiri bolghan bilenmu u yenila asan adem yaratmaydighan, özidin bir derije chong bolghan adem néme dése lebbey deydighan, özüm bashqurimen deydighan, déhqan uning bilen takallashsa achchiqi kélidighan bolup qalghanidi.
— Sen bilen talishidighan waqtim yoq,— dep hürpeydi u sizleshtin senleshke ötüp,— bu qarar. Ijra qilsangmu qilisen, qilmisangmu qilisen. Bolmisa yéringni térip, sulyaw yopuq yépip baqqine qéni .
— Emdi Qasim axun, méningmu shundaq qilghum bar. Siz hergiz bizni qiynimaysiz, emma lékin siz mushu mehellide bar, méning ehwalimni besh qoldek bilisiz, shunga sel kengchilik...
— Néme kengchilikken u,— dédi Qasim Samsaq,— siyaset — qarar aldida hemme adem barawer, oxshash. Sizge bir xil, bashqilargha bir xil siyaset bolsa jahanning ishliri néme bolup kétidu? Chidisingiz téring, bolmisa...
Qasim Samsaq " bolmisa " dep bolup némishqidur gépining axirini yutuwetti. U axirini démisimu néme démekchi ikenliki Mömin Saqalgha ayding idi. Bu yerni térima dégenlik idi. U birnéme démekchi bolup éghizini ömellidiyu, uningghiche uning sözini Oghulxan tartiwaldi.
— Bundaq démekchi emes, Qasimaxun sel...
— Boldi, sizmu ezmingizni ezmeng, bu sodilishidighan ish emes, qarar. Uni ijra qilsingizla bolidu. Bashqa gépingiz bolsa ene awu adashqa deng,— dédi Qasim Samsaq top ichidiki yalangwash yigitni körsitip,— u sizni hödde alghan idarining kadiri.
Mömin Saqal Qasim Samsaqning meqsitini chüshen'gendek sel aldigha chiqti, héliqi yigit hemme adem anglisun dégendek ünlük dédi:
— Buni nahiye belgiligen aka, amal yoq. Özingiz bir ish qiling.
— Qandaq qilisiz Mömin axun, bizning ishimiz bar adem,— Qasim Samsaqning sözi bilen tengla Oghulxan éghiz achti.
— Bir amal qilayli.
Ular mushu gepni kütüp turghandek öz yoligha rawan boldi. Mömin Saqal ular sel uzighandin kéyin ayaligha qadaldi.
— Meyli dadisi. Ular bilen teng bolmisila, sili qanche yalwursilimu béribir bikar. Ulargha yalwurghuche özimizge yalwurayli!
Mömin Saqal ayalining sözini anglap uning chirayigha sinchilap qaridi. Shu tapta Oghulxanning qoy közliri sel yashangghurighan bolup, pütün bedini titrepla ketkenidi. Qarighanda, uningmu pighani örligen bolsimu, lékin özini zorigha tutuwalghanliqini bilgili bolatti.
— Ejeb ish — he! emdi qandaqmu qilghuluq? Chirayliq gep tashni éritidu, deytti. Qéni u éritkini?!... Ejebmu bir ish boldighu bu. emdi qandaqmu qilarmiz,— dédi Mömin Saqal özige özi sözlewatqandek pes awazda.
Buni Oghulxan anglighan bolsimu, lékin tézlikte inkas qayturmidi. Shu tapta uning pütkül xiyalimu mushu ishta bolup, qandaq qilishni özimu bilmeytti. Ular bir — birige qarap qoyushti. Qarashtiyu yenila tézlikte közlirini ittik élip qéchishti. Chünki, ulargha bir — birining mijezi ayding idi. Bezi mesililerde köz qarashlirini otturgha qoymisimu köz ipadisi bilen xéli qiyin mesililerni chüshinishetti, mundaqla bir qarash bilenmu öz könglini ipade qilishatti.
— Hazir taza qatilangchiliq dadisi,— dédi Oghulxan xéli uzun jimjitliqtin kéyin,— hemme adem öz ishi bilen, birer kimning haling qandaq, dep sorashqimu cholisi tegmeydu. Uning üstige etiyaz pesli hemmimizning hali bek xarab, birmu kishining yanchuqidin birer — ikki yüz yüen chiqidighan waqit emes. Amanet — qerz kopiratipigha barmaqtin bashqa amal yoq oxshaydu. Uning üstige sulyaw yopuqnimu neq pul tölimise bu yil nésige bermesmish.
Buni Mömin Saqalmu oylap bolghanidi. Emma, uning némishqidur u yerge barghusi kelmeytti. Ikki yil ilgiri Mömin Saqalgha jiddiy pul lazim bolghanda, amanet — qerz kopiratipigha uda töt kün barghan, her qétim etigendila ishik aldigha bérip yélinip, yalwurupmu özige kéreklik pulni alalmay ümidsizlik ichide qaytip ketkenidi. emdi yene bashqa amal bolmisa qandaq qilghuluq? Oghulxan toghra deydu. Bundaq waqitta kimningmu yanchuqidin bir — ikki yüz yüen chiqsun. Ulardin qerz sorash ölüktin jan sorighandek ish emesmu?!
Mömin Saqal ayaligha qarap qoydi — de, éghiz achti.
— Sile öyge qaytip kétinglar, men bérip kéley.
— Maqul.
U yéziliq amanet — qerz kopiratipining aldigha kelgende sel ümidsizlendi. Ishik quluplan'ghanidi, ishik aldining süpürülmigenlikige qarap bu yerge adem qedimi yetmiginige birnechche kün bolghan oxshaydu, dep oylidi. U bu yerde birdem olturup kopiratiptikilerni saqlimaqchimu boldi, lékin ular kelmise yenila ishning sugha chilishidighanliqini oylap, udulla amanet — qerz kopiratip mudirining öyige barmaqchi boldi — de, yürüp ketti.
— Néme, balining dadisini izdemla? U etigen chiqip ketken,— dédi hoyla ishigidila turghan sémizghine ayal soghuqla,— pemimche Talliq'ériq (izahat: Talliq'ériq — yer nami) tiki boz yerdimikin. Zörür ishliri bolsa shu yerge bérip baqamla ya?
— Meyli,— dédi Mömin Saqal kopiratip mudirning ayalining chirayigha eymen'gendek qarap.
Mömin Saqal emdi yolni boylap emes, belki ériq yaqilap talliq ériq terepke mangdi. Shu tapta uning qorsiqi achqanidi. Etigendiki umach barar jayigha bérip bolghandek qorsiqi échip korkirapla turatti. U maghdursizlan'ghan putlirini teste yötkeytti. Shundaqtimu alliqandaq bir xil ümid, teqezzaliq, ehtiyaj uni tézrek méngishqa ündeytti. U bashqilardin sorashturup yürüp axir amanet — qerz kopiratipining mudiri Jamal Hékmetni tapti. Jamal Hékmet qir topiside olturup yer siliqlawatqan on nechche ademge qarap, tamaka chekmekte idi. Mömin Saqal uning yénigha kélishke pétinalmighandek alte — yette qedem yiraqliqta birdem turup qalghandin kéyin alliqandaq bir xil küchning türtkiside asta uning qéshigha keldi — de, ong qolini köksige élip, béshini sel égipqine salam qildi.
— Essalamu eleykum.
Jamal Hékmet tuyuqsiz anglan'ghan bu awazdin chöchüp, béshini Mömin Saqal terepke qayridi — de, uning bash — ayighigha bir qur qarap chiqqandin kéyin, béshini biliner — bilinmes lingshitip qoyup salamgha jawab qayturdi.
— Xosh, birer ish barmidi?
— Sili bilen körüshey, dep kelgenidim, emdi shu.
— Qerz almaqchimidingiz?
— He'e.
Jamal Hékmet bu sözni anglap yene bir qétim béshini lingshitip qoydi — de, közini ish qiliwatqanlargha yötkidi. Mömin Saqal bu ademning sémizghine chirayigha birdem qarap qoyghandin kéyin birer gep qilamdikin, dégen temede yénigharaq sürüldi.
— Siliningche...
Jamal Hékmet ghodungshidi:
— Hazir bu yerde ish qiliwatqanliqimni körmidingizmu? Bügün ishqa baralmaymen.
— Emise...
— Ish tügigende bir gep bolar.
Mömin Saqal uning néme démekchi bolghanliqini chüshendi — de, uningdin sel yiraqtiki özining oruqluqigha qarimay xélila chong ketmenni chépiwatqan wijik ademning qolidin ketmenni aldi, andin qoligha tükürüp, ketmenni égiz kötürdi...
Mömin Saqal kechte öyige kelgende hérip halidin ketkenidi. U Oghulxan quyup bergen chaygha yéqilghinigha on nechche kün bolghan qattiq zaghrini chökürüp yep bolupla bulunggha qiysaydi.
— Qandaq boldi?— Soridi Oghulxan ayanchliq teleppuzida.
— Etiletin birer gep bolarmikin.
— Bek hérip ketken oxshayla, jay sélip bérey, birdem putlirini sunup yétiwalamla?
— Meyli.
Oghulxan tézlikte uninggha yotqan — körpe sélip berdi. Mömin Saqal yéshindi — de, bir demdila uyqugha ketti. " Bichare, néme xapiliq bu, ya aramXuda aram almighan, yélin'ghan, yalwurghan, kalidek ishligen. Biraq, harduq chiqqudek nepke érishelmigen. Hey tengshelmigen alem, Xuda özeng bir yolda qoyarsen " Oghulxan shularni oylap uhsindi. Chay ichip bolupla, olturghan yéride uxlap qélishqan balilirini yatquzushqa tutundi.
Mömin Saqal etisimu, öginimu qerz alalmidi. U her qétim éghiz achqinida Jamal Hékmet uni ümidlendüridighan gep — sözlerni qilip, u dégen nersini hazirla béridighandek qilatti, biraq ish undaq bolup chiqmaytti. U bu yil xélila nurghun yerge paxta térish üchün teyyarliq qilghan bolup, némishqidur bashqa yerlerde déhqanlarning qol bilen sulyaw yopuq yépishigha yol qoymighini bilen uning yerlirige on nechche adem nöwetchilik bilen sulyaw yopuq yapmaqta idi. Mömin buning sewebini oylapmu olturmidi. Uning oylaydighini peqet qerz pulini tézrek qolgha keltürüsh idi. U etigen mangghanda Oghulxan uninggha mehelle komitét her bir yapsa yerni bir heydeydighanliqini, birer kishining qighi ölchemge yetmise, u nechche a'ilining ishigha dexli yétidighanliqini, shu sewebtin qoshnilarning bir nechchisi kélip tizrek bir amal qilishini tapilighanliqini éytqanidi. U shuning üchünmu bügün bekrek aldiridi.
Kün péshin bolghanidi. Bügün Jamal Hékmetning ishlewatqan kishilirining xéli köp qismi almashqanidi. Mömin Saqal eng konisi bolup qalghachqimu ularni aldiritipla turatti. Bashqilarmu uning yéshigha yaki ishchanliqigha hörmet qildimu, yaki ularmu rasttinla aldiramdu, xéli küchinip ishleytti. Jamal Hékmet ularning yénidila turup chörgilep yüretti. Uning ne qoligha ketmen alghinini, ne yerge éngishkenlikini körgili bolmaytti. U peqetla bashqilargha uni — buni tapshuratti, bezide könglige yaqmighan ishlarni qayta qilduratti. Lékin, Mömin Saqal buning bilen perwayi pelek, uning aldirighini aldirighan idi.
Kün olturushqa azla qalghanda ular ishni tügetti. Bügün ishning béshinchi küni idi. Mömin Saqal hemmidin bek aldirighan bolsimu lékin özining ishini hergizmu ésidin chiqarmighanidi. Shunga, ishni tügitipla Jamal Hékmetning yénigha keldi. Buni chüshen'gen Jamal Hékmet uninggha qarap birnersini xiyal qilghandek sel turup qalghandin kéyin asta pichirlidi.
— Saymanlarni élip bizning öyge barsila, shu yerde birnerse déyisheyli.
Uning meqsitini chüshen'gen Mömin Saqal béshini lingshitti. Shu tapta uning qelbi ixtiyarsiz dolqunlandi. Xuddi Jamal Hékmet qerz berse kéyin sürüshtürmeydighandek bir xil xushalliq uni öz ilkige alghanidi.

Nahiye bazirining qap otturisigha jaylashqan, aldi rishatkilinip chirayliq güller östürülgen qoruni déhqanlar addiy qilip töt qewet dep ataytti. Emeliyette bu nahiyining memuriy apparatliri jaylashqan qoro idi. Derwazisida kün boyi saqchi formisi kiygen ikki — üch ademning nöwetchilikte turushi bu yerni sürlük qilip körsitip turghinigha qarimay yenila kirip — chiqidighan kishiler köp idi.
Hapiz Kaski derwaza aldigha kélip bir haza turghandin kéyin yanchuqidin kimlikini élip bosugha tüwidila orunduq qoyup olturghan, kirip chiqqanlarni xatirilewatqan kishige tenglidi.
— Kimni izleysiz?
— Intizam tekshürüsh komitétining shujisini,— dep jawab berdi Hapiz oylanmayla.
— Némishqa?— Dédi sériq chachliq yigit yéziwatqan xétini toxtitip uninggha mixtek qadilip.
— A shujini izleyttim,— dédi Hapiz Kaski tézla.
— Him.
Sériq chachliq yigit qoligha qelemni élip yene bir nemilerni yazghandin kéyin kimlikni uning qoligha tutquzdi. Hapiz kimlikni élipla derwazidin kirdi — de, yénik tin aldi. Démisimu uning bu yerge tunji qétim kélishi emes idi. Deslipide nechche qétim kélip, hetta gepnimu onglap qilalmay derwazidinmu kirelmey qaytip ketkenidi. Kéyin bashqilarning ögitishi bilen derwazidin kirgen bolsimu, lékin közligen ünümge érishelmidi. U hakimni izlidi, emma hakim wilayetke yighin'gha ketken bolup chiqti. U na'ilaj qandaq qilishini bilelmey turghanda hökümet qorusida taziliq qiliwatqan dokraq adem uninggha meslihet berdi:
— Hakim yene nechche kündin kéyin kélermish, eger erzliri bolsa, erziyet idarisi awu derwazining aldidiki ishxanida, kirip baqsila.
Hapiz birdem ikkilinip turghandin kéyin u körsetken öyge kirdi. Üch üstel qoyulghan kichikla ishxanida köz'eynek taqighan, 50 yashlardin ashqan biri gézit körüp olturatti.
— Essalamu eleykum,— Hapiz eymen'gendek awazini pesla chiqardi.
— He, he we'eleykum...— Dédi gézit körüp olturghan kishi qolidiki gézitni üstelge qoyghach,— qéni olturung, tartinmang, qéni xosh, néme ish bilen kelgenidingiz?
Hapiz yumshaq orunduqqa jaylishiwalghandin kéyin yanchuqidiki erzni uzatti. Héliqi adem tézlikte birqur körüp chiqqandin kéyin, köz'eynikini qoligha aldi — de, közlirini sel yumdi. Shu tapta uning némini oylawatqanliqini Hapiz hés qilalmighan bolsimu, emma uning chirayidiki özgirish Hapizni sel ésen'giritip qoydi.
— Buningda yézilghanliri rastmu?— Soridi u kishi, xéli jimjitliqtin kéyin.
— Yalghan bolsa bu yerge kélemdim,— dédi Hapiz aldirap yazghanlirim kem qalsa qalghandu, emma éship ketmidi.
— Yézigha doklat qildingizmu?
— Qildim, lékin tekshüridighan adem tapalmidim. Hemmisi téxi méni eyibleshti.
— Qanun tarmaqliriningmu xewiri barmu?
— Siyasiy qanun komitéti, J X idarisi dégen jaylarning hemmisige bir nusxidin ewettim, hakimlarghimu pochtidin salghan, lékin hazirghiche jawab yoq.
— Emise mundaq qilayli, biz bir tekshürüp köreyli, nechche kündin kéyin bir yoluqamsiz?
— Maqul...
Hapiz uning sözidin zor ümidlinip qaytti. U kün sanap xéli künlerni ötküzdi. Aridin sapmu saq on kün ötkende yene bir ret nahiye bazirigha bardi we erziyet idarisidiki héliqi köz'eyneklik ademni tapti.
— Siz ketkendin kéyin biz bir qur tekshürüp körduq. Bezi mesililer heqiqeten siz dégendek emesken. Shunga, emdi boldi qilsingiz bolidighandek,— dédi köz'eyneklik kishi soghuqla.
— Bu hergiz undaq ish emes,— dédi Hapiz sel jiddiyliship,— ishenmisile Oybaghqa bérip tekshürsile, shu waqitlardiki ehwallarni toluq bilidighan guwahchilar bar.
— Biz tekshürduq, emeliy ehwal rasttinla undaq emes, bu ochuqla bohtan iken. Shunga, buningdin kéyin sel hoshingizni yighip yürüng!...
Hapiz boshishipla ketti. U ishxanidin qandaq chiqti, bunimu bilmeytti. U shu chiqqanche elemge chidimay meqsetsiz halda nahiye bazirini bir nechche pirqiriwetti. Uning közige égiz binalar, puzur kiyinishken top — top ademler soghuq körünetti. Arqa — arqidin chékilgen tamaka uni téximu bir qismila qilip qoyghanidi. Shundaqtimu héliqi köz'eyneklikning qopal gepliri qulaq tüwide demmu dem jaranglaytti. " Bu erzingiz ochuqla bohtan. Bu erzingiz ochuqla bohtan... Buningdin kéyin hoshingizni yighip yürüng!" U, özi zor ümid kütken ademdin anglighan jawab shu. Hapiz bu dunyada zadi heqiqet dégen nerse qalmaptu, dep oylidi. U etigendin kechkiche kocha aylandi. Némishqa, néme sewebtin shundaq qilghanliqini özimu bilmeytti. Hapizning qorsiqi achti. Putliri taldi, biraq uning toxtap tamaq yégusi kelmeytti. U mangatti, oylaytti, biraq héchbir eqelli xulasige kélelmeytti.
Shu ishtin kéyin Hapiz xéli künlergiche nahiye bazirigha yolimidi. U öydin chiqmay, bir ademgimu arilashmay yürüydighan bolup qaldi. Nagan — naganda qolum — qoshnilar uning öyige kirip birdem — yérimdem parangliship chiqip ketkinini hésabqa almighanda, u peqet achchiq moxorkini chékipla yalghuz olturatti. Héliqi köz'eyneklikning némishqa undaq dégenlikining sewebini éniq bilmisimu, lékin uning aq, qarini sürüshtürmeyla xulase chiqirishi, yene kélip özige gunah artishi qattiq elem we xorluq bolup tuyulghanidi. " U tekshürgenmidu?... Tekshürgen bolsa qeyerdin tekshürgendu. Bu yiraq bir mehellide birer müshük peyda bolup qalsimu uning xewiri éghizdin éghizgha ötüp birdemdila tarqilip bolidu. U kishi bu yerge kelgen bolsa birer kishimu körmigenmidu yaki körsimu manga démigenmidu? Ehtimal tekshürmeyla manga shundaq dédimikintang " Hapiz ene shundaq xiyallarni qilattiyu, lékin ishen'güsi kelmeytti. Chünki, uningche bolghanda heqiqet herqanche astin — üstin bolghan teqdirdimu siyaset, qanun barghu? Hapiz ene shu künlerde nechche kéchini bidarliq ichide ötküzdi. Uning ishtiyi tartilip oruqlapla qaldi. U achchiq yutuwalghandek qilatti. Ayali nurghun nesihetlerni qilsimu lam — jim démeytti. Peqetla éghir uh tartipla olturatti. Bir küni ayali tosattinla:
— Bügün paxta yérini teqsim qilarmish. Men chiqip kirey,— depla mangdi. Buni anglap u ayalini toxtitiwaldi — de, soridi:
— Yerlerni 30 yilliq höddige bergen'ghu, yene özgiremdiken?
— Xoshnilardin anglisam, yerlerni qayta tengsheymishqu? U teripini menmu toluq angqiralmidim.
— Toxta, undaq bolsa özüm baray.
Hapiz öyi aldidiki yolgha chiqip etrapqa birdem zen saldi. Shu ariliqta Sidiq Peshtaq birnechche ademni egeshtürüp uning yénigha keldi — de, béshini selgine égip salam qilghandin kéyin sel buyruq teleppuzida:
— Bügün paxta yer teqsim qilinidu, Hapiz axun, ish bolmisa béring — he,— dédi.
— Menmu shu yaqqa mangghan,— dédi Hapiz érenshimigendek.
Ular étizliqqa kelgende mehelle gurup tewesidiki hemme a'ilidin dégüdek adem bar idi. Qadir Yorgha chapinining yénginimu sapmay bir yaqqa qarap turatti. Uning yénida Aqup Saxta, Sayim Pasar, Qasim Samsaqlar bir nersilerni démekte idi. Hapiz bu yerge kélip xéli uzundin kéyin yer teqsim qilish bashlandi. Her bir a'ilining ismi élan qilin'ghanda Sidiq Peshtaq gez métirni kötürüp ölcheshni bashlaytti. Kün chüsh bolghanda Hapizning ismi oquldi. U top ichidin sughurulup chiqip Sidiq Peshtaqning yénigha keldi.
— Hapiz Kaskigha bu yerdin yer bérilmeydu. Uninggha Palang’ériqtin ölchep béringlar,— dédi etigendin buyan jim turghan Qadir Yorgha.
Bashqilar heyran bolghandek uninggha tikildi. Hemmidin heyran bolghini Hapizning özi idi. U Qadir Yorghining ipadisiz chirayigha qarap, bir nersini xiyal qilghandek jim bolup qaldi.
— Némishqa bu yerdin bermeymiz?— dep soridi tuyuqsizla Sidiq Peshtaq.
— Sen némini bilisen, déginimdek qil,— dédi Qadir Yorgha qapiqini türüp uninggha,— Palang’ériqtin yer berginimizmu chong ish. Térisa shu yerdin térisun, bolmisa meyli.
Bu gepni anglap Hapizning heyranliqi téximu ashti. U bu gepning tégide yene bir gep barliqini hés qilghandek Qadir Yorghining yénighiraq kélip soridi:
— Nemidégenliri shuji bu. Méning yérim esli mushu yerde tursa, némishqa Palang’ériqtin yer élip paxta térighudekmen?
Qadir Yorgha uninggha mixtek tikildi.
— Yerni nedin bérish méning ixtiyarim, térisang Palang’ériqqa bar.
— Némishqa emdi, menmu mushular bilen oxshash déhqan'ghu?
— Oxshash?! Qachandin béri shundaq bolup qaldi, men téxi bilmeymenkina? Hi, hi, hi, qara bu gepni. Bilip qoy, sen bulargha oxshimaysen maxma. Bular sanga oxshash erzxor emes.
Bu gep Hapizning imanini uchurdi. U Qadir Yorghining meqsitini bilip yetkenidi. Shunga, emdi jim tursa bolmaydighanliqini hés qilip, birnechche qedem aldighiraq mangdi.
— Séning meqsiting shumidi, men heq gep qilghinim üchün ashundaq qilmaqchimiding?
Qadir Yorgha Hapizgha qarap közlirini alaytti.
— Hay, " kündüzi gep qilsang etrapqa baq, kéchisi gep qilsang qulaqni qulaqqa yaq " Deptiken, etrapqa qarapraq gep qilayli maxma Hapiz,— dédi Sayim Pasar tézlikte.
— Shu emesmu,— dédi Aqup Saxtimu Sayim Pasarning sözige ulapla,— oynap gep qilsangmu oylap gep qil, dégen gep bar. Gep éghizdin chiqti, dep dewermeyli, oylapraq gep qilayli.
— Men emeliyetni désem silerge néme dez ketti, way qowurgham. " Öküzning münggüzige ursa tuwiqi sirqiraptu " dégendek özlirige tegmisun undaq,— dédi Hapiz qizirip,— men kimge gep qilsam shu jawab bermey siler dapqa chüshken mayaqtek sekreysilerghu?
— Hu leqwa,— dep aldigha sürüldi Aqup Saxta mushtini tügüp,— biztéxi séni awaylisaq, héch izzitingni bilmeysina, hu xotunining ishtinini kiygen showichi.
— Showichi dep séni dégüluk lata qasmaq benggi, sendek xotunini öyde qoyup shemu sheher qatraydighan doqa manglay...
Bashqilar ularning hazirla soqushidighan chüje xorazlardek hürpiyishkenlikini körüp sala qilishqili turdi.
— Hay özüngni bésiwal Aqup, néme boldi sanga, bir éghiz sözdin qalsang qandaq? Qarap turup bir mehellilik adem bilen soqushquche...
— Senmu jim turghin Hapiz, bu yerdin yer térimisang, Palang’ériqtin térisangmu oxshashqu.
— Boldi, boldi, ularni tutuwalayli.
— Aghzinglarni yighinglar emdi, xotun kishidek...
Aqup bashqilarning özige sözlewatqanliqini körüp téximu edidi.
— Méni qoyup béringlar, bu hezilekning burnidin bulaq échip, showigha béshini tiqmisam oghul bala bolmay kétey,— u peylidin yanidighandek emes idi,— xep toxta, hejiqiz, men séni, men séni...
Aqup Saxtining elpazini körgen Hapizmu chapinini saldi — de, towlidi:
— Boldi kél, men séni armaninggha yetküzüp qoyay.
Bashqilar ularni ayriwetti, biraq her ikkiylen hedep aldigha déweyliship set gepler bilen til sélishmaqta idi.
— Hey Hapiz Kaski,— dep waqiridi Qadir Yorgha uninggha qarap,— bu yerde jédel chiqarmaqchimu sen, yene türmide yatay demsen? Toxta, men armaninggha yetküzüp qoyay. Béri kél, anang oghul bala dep tughqan bolsa, yénimgha kél, men bilen élish.
— Sen bilenma? Meyli kél emise. Ömrümde xéli adem bilen éliship baqtim. Tughulghandin buyan er yaki ayalliqi melum bolmighan adem bilen sen — pen déyishmigen, bügün bir éliship baqay.
" Tazni taz dése ölgüsi kéler " dégen rast oxshaydu. Hapizning gépi tügishi bilen Qadir Yorgha yénidiki ketmenni qoligha élip uninggha étildi.
— Sewr qilsila shuji, Hapiz gödeklik qildi.
— Xapa bolmisila.
— Sile yurt atisi, uning bilen teng bolmisila.
Bashqilar Qadir Yorghining qoligha ésilsimu, lékin u hedep bashqilarning qolidin ajrashqa urunatti. Hapiznimu birnechche déhqan arigha éliwalghan bolup, umu sekreytti.
— Méni qoyuwétinglar, men ölümni péshanemge élip qoydum, hamini bir ölüm,— dep achchiqtin bezgektek laghildap titreytti Hapiz.
Ular bir — birige yéqin kélishelmisimu, lékin tillashti. Qadir Yorghigha Hapizning gépi bek har kelgenidi. U adem bar jayda ashundaq sözlerni anglashni bek öch köretti. Anglap qaldimu boldi, bundaq gepni degüchi mushu mehellilikla bolidiken, öch almay qalmaytti. Biraq, bügünkisi buninggha oxshimaytti. 40 — 50 Ademning aldida Hapizning uni mazaq qilishi uninggha heqiqeten éghir keldi. U özini tutuwalghanlarni xéli ittirip ikki terepke heriket qilipmu ajralmighandin kéyin warqiridi.
— Xep toxta Hapiz dégen Kaski, men anangdin tughulghininggha pushayman qildurmisam hésab emes. Körgüluküng bar téxi, men Qumbaghdin bir pung yer térighiningni körüp baqay.
— Boldi, al yéringni, xotunungning chékisige tang hejiqiz. Hemmini pokuninggha bésip yétiwal!...
Qadir Yorgha birla yulqunup özini tutuwalghanlarning qolidin boshandi — de, Hapizgha oqtek étildi. Bu chaghda Hapizmu bashqilarning qolidin ajrighanidi. Qadir Yorgha ketmenni égiz kötürdi. Ketmenning ötkür bisi quyash Nurida yalt — yult chaqnidi. Shu ariliqta Obul Yaghaq ketmen sipini kappide ching qamalliwaldi.
— Boldi qilsila shuji, achchiqlirigha hay bersile, eski bilen teng bolmisila. Yolwasni yenggen batur emes, achchiqni yenggen batur. Sili yurtning béshi, undaq qilmisila.
Shu esnada bashqilarmu kélip ularni arigha aldi.
— Bir éghiz sözdin qalsangchu Hapiz axun.
— Pitning achchiqida chapanni otqa salma.
— Sile yurtning béshi, Hapiz dégen jingning téshi, sile néme désile shu, qarisila, xapa bolmisila.
— Hay, Hapizni ekitinglar,— dédi Sayim Pasar ikki toptiki ademlerge qarap,— bolmisa ölüm chiqidu bu yerde, ölüm...
Bashqilar shundila eslirige kelgendek Hapizgha uni — buni dep yürüp Qadir Yorghidin xéli yiraqlashturdi,— Sulayman bayam Hapiz séliwétken chapanni élip uning qéshigha bardi. Qolliridin tutup tartti.
— Mang adash, eski bilen teng bolma, u muradigha yétiwalsun. Yer térimisang néme boptu. Ölup qalmaysen, barini teng körimiz.
Hapiz bu uzun yilliq aghinisining sözini yirmayla uninggha egeshti. Biraq, Qadir Yorghining achchiqi yanmighanidi. U emdila sapandin chiqqan uydek hasirighach yerge tükürdi — de, dédi:
— Xep, toxtap tur yalang tösh qelender, bu jahan téxi uzun.
Shu kéchisi Qadir Yorgha tang atquche uxliyalmidi. U uyan örülüp, buyan örülüp, peqetla yatalmidi. Jennetxanningmu so'alliri jawabsiz qaldi. Qadir Yorgha yatatti, qopup tamaka chéketti, yene yatatti. Biraq, uni qiynighan xiyal héch axirlishidighandek emes idi. U oylighansiri xiyalliri gadirmachlishatti. Emma, qandaq qilishini bilmeytti, bilmeyttila emes, uning aldigha mustehkem bir qorghan sélin'ghanidi. " emdi özingizni tutuwéling, herqanche ish bolsimu, yeng ichide bolsun. Bashqilargha palan — pustan dep yürmeng, bolmisa ziyan tartip qalisiz. Boldi manga qarimang, buni körsingizla chüshinisiz, hélimu erziyet idarisidiki héliqi köz'eyneklik adash méning yéqinim bolup qalghini, bolmisa bu chaqqiche... emdi kichik balidek ish qilmang, éling bu némini " Nechche kün ilgiri Toxtishah uni izlep kélip yuqiriqi sözlerni qilghan hem Hapizning erznamisini bergenidi. U shuningdin buyan Hapizgha chish bilep yürgenidi. Uyan oylap, buyan oylap öziche xéli epchil dep qarighan charini bügün ishlitiwidi, deslipidila burnigha yédi, yédila emes, özining abruyini töküwaldi. Emdi qandaq qilish kérek zadi qandaq?... U oylaytti, biraq qandaq qilishni bilmeytti. Ah Xuda, ejebmu tes boldighu bu ish.
Shu kéchisi Hapizmu oxshashla xiyal bilen tang atquzdi. Ayali ziwidixan uninggha xéli bir chaghqiche teselli berdi, biraq sun'ghan chinini qadaq bilen eslige kéltürgili bolmighandek azar yigen köngülge teselli kar qilmaytti. U achchiq tamakini ulap chekti. Öy ichi tamaka isigha liq toldi. Ziwidixan qattiq yötilip ketti — de, waysidi:
— Emdi boldi qilsila dadisi, tamaka chekken bilen ish ongshalmaydu. Özlirini asrisila.
Hapiz gep qilmidi. Shu tapta uning béshi zingildap aghrip turatti. Uning gep qilghusi kelmidi, ayali bilen takallishishni xalimidi. Uning xiyali peqet Qadir Yorghining sözidila idi. " Ejeb gep qildiya, xuddi mehelle komitétining yérini birer yerdin yötkep kelgendek, u yerler öz mülkidek. Yaq, uni shundaq towlatqini, xorikini shundaq östürüwetkini ashu mensipighu. Bu dunyada mensipi yoq, puli yoq ademning dawamliq mendek xestin xar halette yashishigha ishenmeymen. Towa dégüm kélidu. Ashu Qadir Yorgha bilen bir waqitlarda östengning lay sulirini düm yétip ichip xam pokoni (izahat: poko — qoqasqa kömüp pishurulghan qonaq néni) yep, tashlanmighan kona juwini bille yépinip hashar tügetken'ghu! Qildek mensepmu ademlerni özgertiwitidiken, ademlernila emes, xuyinimu özgertiwitidiken. Bolmisa Qadir Yorgha déhqanlarning halini chüshinishi kérek idighu. Uning özimu sépi özidin déhqan, shundaq turuqluq déhqanning ketminini chapmighinigha qarighanda ötmüshini untughan. "Ötmüshüngni unutma, shire churuqungni qurutma" dégen gep bikar éytilghan emes. U meyli qanchilik özgersun yenila mushu mehellidin chiqip kételmeydu... Men némilerni xiyal qilip kettim? Qadir Yorgha kim, men kim? U shuji, men déhqan. Yene kélip her ikkimiz ölsek mushu mehellidikiler oxshashla bir yerge depne qilidu. Undaqta talishidighan néme bar? Héchnéme. Men uningdin héchnéme talashmaymen, talishidighan yolummu yoq, talashsammu manga beribir uning shujiliqini élip bermeydu. Undaqta uning bilen némishqa qarshilishimen? Men qarshilashmidim, qarshilishish niyitimmu yoq. Nechche yildin buyan bir mehellilikkenmiz, hörmetni qilay dep keldim, emma u bilmidi. He désila méni, yurtdashlarni talap halimizni qoymidi, déhqanlargha ichi aghrimidi bu bedrekning. U shuji bolup Oybaghliqlar néme nep kördi, qanchilik rahet kordi? Héchkim rahet körmidi. Héchkim nep körmidi. Yaq nep körüptu, körgendimu özi hem Aqup Saxta, Qasim Samsaq, Sultan Petilar nep körüptu. Uningdin bashqilarning hali yenila way. Otning otqa ketti, suning suda qaldi. Nechche yildin buyan déhqanlar xélila hallinip, étige et qon'ghan, qorsiqi nan'gha toyghan bolsimu, lékin yanchuqi bosh. Qorsaq nan'gha toysila hésabmu?! Adem dégen bu dunyagha haywandek ishleshkila, japa tartishqila kélemdu? Yaq, adem oynishi, külüshi, ademdek yashishi kérek. Qadir Yorgha qaysi küni shuji boldi, shu kündin kéyin Oybaghliqlarning amiti qachti, hali xarablashti. Bolmisa ketmenni güpülditip chapidighan oghul bala azmu bu Oybaghda? Shundaq turup medeniyet inqilabi mezgilidikidek qerzdin qutulalmisa qandaq qilghuluq? Qadir Yorgha, hey Qadir Yorgha, sen oylap baqtingmu? Bashqa mehellidikiler némishqa bay, biz néme üchün namrat?! Yer bir, su bir turuqluq, bizning chapinimiz némishqa tizimizdin ashmaydu? Yaq, Men emdi yer térimaymen, bashqilar néme dése desun. Yaxshi gep üch kün, yaman gepmu üch kün, yer térimighan'gha adem ölüp qalmaydu. Qadir Yorgha manga teqsim qilin'ghan yerni qandaq qilsa qilsun. Biraq, Men emdi bu derdlerge chidiyalmaymen. "Erni nomus öltüridu, toshqanni qomuch" men yéqindin buyan az derd tarttimmu? Müshükke oyun, chashqan'gha qiyin boldi. Men derd tartsam, ular méning oyunumni körüshti. Méning erz qilghinim qilghan. Hakimni nechche qétim izdep bérip bolsimu körüshimen. Bu dorem birer yerge ketken bolsa nahiye bazirida üch — töt kün yatsammu meyli. Mendek bir déhqanning halini anglimaydighan emeldarning yoqluqigha ishenmeymen. Bu chaghqiche nechche yerge ehwalimni bayan qildim, lékin hemmisi deslipide xéli yaxshi geplerni qildiyu, kéyin némishqidr qumgha singgen sudekla boluwélishti. Bu yerde choqum bir jin bar. Zadi néme jindur? Way tangey, meyli némila jin bolsa bolsun, emdi méning yolumni héchkim tosup qalalmaydu. Yalang ayagh sudin qorqmaptu, deptiken."
Hapiz tang atargha yéqin shundaq niyetke kelgen bolsimu emma hakimgha yazidighan erznamining téxi yézilmighanliqini oylap, qandaq qilishini bilmey qaldi. Aldinqi qétimda erzni nahiye baziridiki merkiziy pochtixanining aldidiki chach — saqalliri aqarghan boway uning éghizidin chiqqini boyiche yézip bergenidi. Hapiz uni alte — yette nusxa köpeytken bolsimu, hazir yénida bir parchisimu qalmidi. Erznamini kimge yazdurushni bilelmey birdem oylandi. Lékin, bu Oybaghda erzname yazghudek birer ademni eske alalmidi. Bashqilargha desichu? Héch bolmisa kent bashlan’ghuch mektipining oqutquchilirigha désimu bir — ikki bet nersini yézip béridighu? Hapizning bu ishni bashqilargha uqturghusi yoq idi. Bashqilar uqtimu, boldi. Birer ademning müshüki yoqap ketsimu, u ishtin birer ash pishim waqit ötmey hemme adem xewerdar bolup kétidighan bu Oybaghda erz yazdurghanliqi pur bolup kétishi turghan gep idi. Uning üstige Hapizning özimu bashqilargha unche ishenmeydighan bolop qalghanidi. " Hemme adem jan saqlashningla koyida, héchkimning özige xapiliq, awarigerchilik tépiwalghusi yoq. Shunga, ademler heq gep qilishni, adaletni yaqlashni xalimaydighan bolup qaldi. Bezi ishlarni körsimu körmeslikke, anglisimu anglimasliqqa séliwélishichu téxi. Mushuning özidin qarighandimu, déhqan dégen shamalgha qarap ara atidighan ademler iken " Bu uning oyi idi. Shu xiyali boyiche u etrapidiki déhqanlardin aghrinatti, turup yene bashqiche oylaytti. Axirida " déhqan dégen qoydek yawash bende, kim hökürse, kim qiynisa, aramliq bermise sözsiz shuning arqisidin mangidu. Bu ularning bilimsizliki, hergiz aq — qarini perqlendürelmigenliki emes " dep xulase chiqiratti. Mana emdichu? Bir mehellidin ikki bet nerse yazidighan adem chiqmasmu? Uning xiyaligha tuyuqsiz Rozi Qasim keldi — de, köngli pallide yorup ketkendek boldi. " U yazalaydu, yazghandimu qamlashturup yazalaydu "
Etigenlik nashtidin kéyin, Hapiz udulla Rozi Qasimning öyige bardi. Rozi Qasim uni körüp ittikla ornidin turup supigha teklip qildi.
— Kel Hapiz axun, qéni yuqirigha chiq.
Hapiz supigha chiqip jaylishiwalghandin kéyin Rozi Qasim dastixan saldi.
— Boldi aware bolma, men téxi hazirla nashta qilipla bu yerge keldim.
— Shundaq bolsimu, tartinma, bu meschit bolmighandikin birer piyale bolsimu chay ichkin.
Birdemdila dastixan üstige meze kéltürüldi. Rozi Qasim uninggha chay sun'ghach soridi:
— Qandaq ehwaling, yaman emestu?
— Her halda mushunchilik.
— Bezi ishlarni bek könglüngge élip ketme, axsham öyüngge bérip körüshüp kéley dep oylighan, lékin harduqta baralmidim, bügün her néme bolsa özüng kepsen. Qéni chaygha baq.
Hapiz sundurulghan nandin bir parchini chaygha tekküzüp asta chaynidi. Uning chirayidin mijezining taza yoqluqini bilgen Rozi Qasimning ichi siyrildi. " Bu bicharige néme kélgülük bu! Ikki éghiz heq gep qilghan'gha bikardin bikar on nechche kün solap qoydi. Naheqchilikke chidimighanliqi üchün erz qiliwédi, mana emdi yéridin ayrilip qaldi. Hey tetür péshane, Hapizgha néme tartquluq bu!"
Hapiz qolidiki nanni yéwetkendin kéyin chayni püwlep, ghurtulditip ichiwetti. Rozi Qasim yene chay quymaqchi boluwédi, u özre éytti.
Dastixan yighiwétilgendin kéyin, Hapiz meqsitini udulla éytti. Rozi Qasim uning sözini anglap béshini lingshitti.
— Obdan oylapsen ukam. Meyli hakimning qéshigha bérip kelseng kél, men yézip bérey.
U ornidin turup tamgha qéqilghan qozuqqa ésilghan balisining boghchisi ichidin bir depterni aldi — de, meyde yanchuqidiki qelemge reng ichküzüp, ayali xemir yughuridighan dasni kigiz üstige düm kömtürdi — de, Hapizning dégini boyiche yézishqa bashlidi.
— Qéni anglap baq,— dédi Rozi Qasim yézip bolghanda,— sanga yarimisa qayta yazay.
Hapiz u pes awazda oqughan erznamini anglap chin qelbidin razi boldi.
— Nahayiti obdan boptu. Men oylighanlarning hemmisini yézipsiz rehmet,— dédi u Rozi Qasimgha.
— Yaq sanga rehmet, eger bu ishni hökümet tekshürup bir terep qilsa menla emes, bashqilarmu sanga rehmet éytidu,— dédi Rozi Qasim xiyalchan közlirini Hapizgha tikip,— hazir Oybaghliqlarning hemmisining yüriki su. Ular turghun sudek jim boluwalghini bilen hemmisi séni chüshinidu hem séni qollaydu, peqet ashkara halda jarastan'gha chiqalmighanla yéri bar shu. Ularning yüriki zéde, shundaq turuqluqmu ular heq gepni éytalmaywatidu. Sen bu dorem bosh kélme, eger hakim bilen körüshseng hemme gepni de. Ular heq — naheqni aydinglashturup bersun. Sen emdi qorqma, ularning alidighini, déhqanni qorqitidighini shu yerghu. Sen yerni tashlap berding, emma ach — yalingach qalmaysen, Oybaghliqlar séni waqti kelgende béshida kötürüshidu.
Hapiz Rozi Qasimning geplirini anglap sel rohlandi. U özining oylighini bilen Rozi Qasimning sözining bir yerdin chiqiwatqanliqini körüp uninggha qarap külümsiridi.
— Maqul, siz néme désingiz menmu shu. Bu qétim nahiyige barimen. Eger ular erzimni sorimisa, wilayetke, hetta ölkigimu barimen téxi.
— Emdi oghul balidek gep qilding. Heqiqet égilidu, sunmaydu. Partiye bar, u déhqanlarni hergiz tashliwetmeydu.
Ular shu tériqide birdem paranglashqandin kéyin Hapiz ornidin turdi. Rozi Qasim uni hoyla ishiki aldighiche uzitip chiqip dédi:
— Bügün — ete nahiye bazirigha barimen, dep yürme, anglisam hakim her shenbe küni puqralarning derdini anglarmish, shunga ögünlükke barghin.
— Maqul.
Rast dégendek shenbe küni Hapiz kün chéchilmastinla nahiye bazirigha yétip bardi — de, udulla hökümet binasidiki hakimning ishxanisining aldigha keldi. Ishik tüwide alte — yette kishi turushatti. Hapiz ulargha shundaqla bir qarap qoyup bir tal tamaka oridi — de, uni shorighach tamgha yölendi. Alahazel birer chay qaynam waqit bolghanda téléwizor ekranida heptide besh qétim körünup turidighan pakar boyluq, qangsharliq kelgen hakim katipini egeshtürüp karidorda peyda boldi. Katip ishikni échip bolghuche bolghan ariliqta hakim hemmeylen bilen qol éliship körüshti. Nowet Hapizgha kelgende u jiddiyliship sus titrep turghan qoli bilen hakimning sémiz, yumshaq qollirini ching siqti.
— Qéni ishxanigha,— dédi hakim ishikliri hangghirqay ochuq ishxanisini körsitip,— ishxanigha kirip kéteyli.
Hemmeylen ishxanigha kirishti. Hapiz ishik tüwide turup qaldi. Tégige import gilimi sélin'ghan, tam boylitip kreslo qoyulghan ishxanigha kirip, Hapiz ya ayighini séliwétishni, ya aldigha méngishni bilelmey qalghanidi.
— Kiriwéring,— dédi hakim uning xiyallirini biliwalghandek külüp turup.
Hapiz hakimgha qarap külümsirep qoyup kreslogha qarap mangdi. Hakimmu uninggha songdiship uning qarshi teripidiki orunduqta olturdi.
— Sili néme wejidin keldilikin?
Char saqal adem yanchuqidin bir waraq qeghezni élip hakimgha sundi. Hakim köz'eynikini taqap char saqal tengligen qeghezni élip aldirimay körüp chiqqandin kéyin dédi:
— Bu ishni aldinqi heptide muzakire qilghan. Düshenbe küni xelq ishlar idarisining bashliqini izlisile bolidu.
— Maqul hakim, maqul,— char saqal kishi ornidin turup hakimgha igilip salam qilghandin kéyin chiqip ketti.
— Sili qaysi wejidin keldilikin?— Soridi hakim kosa ademdin.
— Bir balam oqush püttürgili ikki yil boldi hakim, öydila olturidu. Shunga...
— Bu xéli qiyin mesile aka. Biz bu toghruluq yuqirigha doklat yazghan. Hazir nahiyimizde ottura texnikom, aliy texnikom mekteplerni püttürgenlerdin 300 — 400 bala bar, héchqaysisi teqsim qilinmidi. Eger doklatimizni yuqiri testiqlap qalsa, shu waqitta bir néme déyishsek, hazirche mendimu amal yoq.
— Maqul emise hakim,— dédi kosa ornidin turup.
— Silichu?
Hakimning sözi bilen teng chach — saqalliri uchtek aqarghan, közliri yashangghurap turidighan boway yanchuqidin bir waraq qeghezni élip sundi. Hakim uni tepsiliy körgendin kéyin soridi.
— Oghullirigha shu yerde ishligili nechche yil boldi?
— On yil.
— Sile öyde yalghuzmu?
— He'e, tikendek yalghuz.
— Ma'arip idarisidikiler bilen körüshmigenmu?
— Az dégendimu 50 qétim barghandimen. Her qétim barsam chirayliq wede béridu, lékin...
Boway némishqidur gépining axirini déyelmey qaldi. Hakim uning eptige qarap qoyup, iltimasqa yene bir qur köz yügürtüp chiqqandin kéyin dédi:
— Hazir yötkep qoyayli dések mewsum otturi, ma'arip dégenningmu özige tushluq qanuniyiti bar. 8 — 9 — Aylarda bir gep bolsa qandaq?
— Meyli hakim, sile néme désile shu... Sile bizning atimiz ornida. Silige mendin yanmisa Xudayimdin yanar jénim hakim...
— Undaq démisile, bu bizning xizmitimiz emesmu, xatirjem bolsila — he!...
Shu terzde xéli ötkende, Hapizghimu axir nöwet keldi. U yanchuqidiki Rozi Qasim yézip bergen erzni élip hakimgha sundi. Mektep balilirining titret qeghizige yézilghan iltimasni oquwétip hakimning birdin qoshumisi türüldi.
— Bu özi rast gepmu?— Soridi u awazini qoyuwétip.
— Rast, elheq rast,— dédi Hapiz aldirap.
— Bu ishni bashqa munasiwetlik orunlargha inkas qilmidingizmu?
— Dédim, yézigha, erziyet idarisige, intizam tekshürüshke, héliqi mu'awin hakimlarghimu pochtidin ewettim, lékin jawabi bolmidi.
Hakim ornidin turup, ishxana ichide uyaqtin — buyaqqa méngishqa bashlidi. U ishxanini ikki — üch chögiligendin kéyin birdinla toxtap yanchuqidin bir qap tamaka chiqardi — de, bir talni sughurup tutashturghandin kéyin qattiq shoridi. Hapiz hakimning aqpishmaq chirayining sel buzulghanliqini, tamaka tutqan qolining sus titrewatqanliqini kördi.
— Biz bir hepte ichidila tekshürüp, andin bir nerse deyli, maqulma?— Dédi hakim axir.
— Maqul... Hakim...
— Emise bügünche, xapa bolmay qayting — he!
Hapiz hakimning ishxanisidin köp héytliq alghan kichik balidek nahayiti xushal bolup qaytip chiqti. U bügün özini xizirgha yoluqqandek hés qilatti " hakim shundaq dédimu, boldi, bu ish axir hel bolidu. Men emdi utidighan boldum "... Hapizning aldigha uchrighanla ademni quchaqlighusi, ulargha hakimning dégen gépini dégüsi kéletti. Biraq, uninggha uchrighan ademler uninggha natonush idi. Shunga, u xushalliqini teste bésiwélip bu xush xewerni tézrek a'ilisidikilerge yetküzüsh üchün Oybaghqa qaytishqa aldiridi.


5

Bextixan qizining gep yandurghanliqini körüp térikti.
— Néme, néme déding? Bu gep séning aghzingdin chiqtima?
— Méning aghzimdin chiqmay, kimning aghzidin chiqatti?— Nisagül domsaydi,— her küni shu gepmu, uningdin bashqa gep yoqmu bu öyde...
— Sanga qandaq gep qilip bersek bolattikintang,— dédi Bextixan sel peskoygha chüshüp,— etrapinggha qarap baq qizim, sen bilen tengtüshlarning hemmisi öy — ochaqliq bolup boldi, biraq sen... Ya adem yaratmaysen, ya dadang bilen méning gépimni anglimaysen. Bu yer sheher bolsighu bir nori idi, biraq yéza dégende séning yéshingdiki déhqan qizliri ikki — üchtin tughup bolidighinini senmu bilisen. Emdi obdanraq oylan qizim...
Nisagül qolidiki piyalini üstelge qoydi — de, közlirini yérim yumup, bir nersini xiyal qilghandek jim boldi. Nisagülge bir éghiz söz kemlik, ikki éghiz söz artuqluq qilidighan bolup qalghanidi. U ötkende ikki — üch kün yoqap ketkende Toxtishah bilen Bextixan néme qilishini bilelmey ganggirapla qélishqan, ademning xiyalighimu kirip chiqmaydighan endishiler bilen weswesige chüshüshkenidi. Shu chaghda Toxtishahmu, Bextixanmu bu yalghuz bir talla qizidin bek ensirigen, barmighan öyi , izlimigen yéri qalmighanidi. Bextige yarisha u qaytip kelgendin kéyin, ularning köngli emin tépishqan, biraq yenila ata — ana dégen perzentining ghémini yeydighan bolghachqa, ularning köngli teltöküs aramigha chüshmigenidi.
" Qiz bala dégen xam gösh, uni saqlimaq tes, sen anisi bolghandikin qizinggha sözle, emdi toyini qiliwéteyli, alimadis birer ish bolsa qandaq qilimiz? U künlernighu Xuda közimizge körsetmisun, shundaq bolsimu her halda "Su kélgüche, toghan sal" ghan yaxshi." dégenidi Toxtishah we uning sözliri Bextixanni oylandurup qoyghanidi. U birer eplik purset tépip, qizi bilen yalghuz qalghanda gepning poskallisini dep bolghuche Nisagül gepning bélige tépip chiqip kétetti. Mana emdi...
Nisagül birdem oylan'ghandin kéyin, közini achti — de, soridi:
— Bu toyni kim qilidu?
— Sen... Sen qilmay men qilattimmu emise?— Dédi Bextixan térikip,— teptartmay dégen gépingni qara séning.
— Emise méni zorlimang, men yatliq bolghum kelgende sizge dey, bolamdu?
— Néme dégining bu qizim, men sendek chaghda ukangnimu tughup bolghan juma.
— Way boldi. Manga sözleymen, dep aware bolmighine emdi. Ademning köngli parakende chaghda...
— Sen undaq dégen bilen...
— Boldi... Boldi qilsangchu?! Toy qilimen, dep bek aldirap ketken bolsang, özüngning toyini qayta qiliwale boldi.
Nisagül özining xas xanisige kirip ketti. Bextixan uning bu qiliqidin sel xapa bolup, uninggha yene gep qilmaqchi bolup uning arqisidin kirdi. Nisagül kariwatta düm yétip yighlimaqta idi. Bu halni körüp, Bextixanning yüriki shorride échishti. Némila dégen bilen ana emesmu, qandaqmu ana perzentining yighisini körse köngli yérim bolmisun? Bextixan kariwatning léwide olturup qizining chéchini asta silidi.
— Xapa bolma qizim, dadang bilen méning qelbimnimu chüshen, esli sanga bu geplerni qilishim sel artuqchidu, emma senmu aq — qarini perq ételeysen. Boldi, yighlima qizim.
Nisagül yenila ésedep yighlimaqta idi. Bextixan uning yénida birdem olturup teselli bergendin kéyin asta yénip chiqip, aywandiki kresloda olturdi. U qizining némishqa özining sözige kirmeydighanliqini bilelmeytti. Shundaqtimu bir ana bolush süpiti bilen qizining kéyinki turmushigha köngül bolmeymu turalmaytti. U baya rast éytqan, u Nisagülning yéshida hazir aliy mektepte oquwatqan oghlini tughup bolghanidi. Emma, hazirqi jahanning baliliri néme boldikin? Ular némishqa burunraq bir öyge kirishni xalimaydighandu?
Bextixan ene shularni oylap, éghir uh tartti. " Jahanda ana bolmaq heqiqeten tes iken, eger ularmu kéyin ana bolsa choqum bizningmu halimizgha yétidu. Bir moridin tütün chiqirishning qanchilik teslikini, bala tughup qatargha qoshushning qanchilik musheqqetliklikini bilidu " U ene shularni xiyalidin ötküzup, téxi nashta qilmighanliqini ésige aldi — de, ornidin turup dastixan yénida olturdi.
— Ana, men nahiye bazirigha bérip kéley,— dédi Nisagül Bextixan dastixanni yighishturuwatqanda.
— Maqul, emma kech qalma juma...
— Bügün bir dostumning tughulghan küni. U yerdin qachan tarqaymiz, Xuda özi bilidu. Biraq, ana sen ensirime, bek kech qalsam hammamning öyide yétip, ete etigendila xizmetke kélip bolimen.
Bextixan qizining qéniq girim qilghan chirayigha qarap béshini lingshitti.
— Ilaji bolsa, burunraq kél.
— Maqul...
Nisagül chiqip ketkendin kéyin Bextixan öyde yalghuz qaldi. U bu yalghuzchiliqqa könüp qalghanidi. Toxtishahning yol méngishi, Yasin Chong ning biwasite qol tiqishi bilen u késel dégen bahane bilen dem élishqa chiqiwalghili töt — besh yil bolghanidi. Shuningdin bashlap u künini xiyal sürüsh bilenla ötküzüwetmekte idi.
Bextixan kariwat üstige özini tashlidi. Qizining bayamqi sözlirini eske aldi. " Hu izzitini bilmigen, téxi toy qilimen, dep bek aldirap ketken bolsang özüngning toyini qiliwal, deydiya. U emdi kichik bolmisa. Hey toy qil dése némishqa unimaydighandu ya özining pütüshken yéri barmidu? Eger shundaq bolsa men anisi bolghandikin könglidikini dewergen bolsa boliwérettighu? Belkim iza tartqandu. Xudayim uning könglige insap bérer. Bu yil toyini qiliwalsam kéler yili newrilik boldum dégen gep... Way hazirqi yashlarghu aldirap baliliq bolmaydighan boluwélishti. Ularche bala baqimen dep aware bolush exmeqning ishimish, "Baliliq öy bazar, balisiz öy mazar" dégenni ular bilishmeydu — de, bolmisa yashliqida bala baqsa, maghduridin kétip bolghuche esqatidu emesmu. Héchbolmisa balilarning balisini béqip qatargha qoshup bérey deydighan armanim bar. Bolmisa bügün toy qilamdu, etimu, néme karim..."
Bextixan ene shundaq xiyallar bilen birdem özini bezlidi. U künni ötküzüsh üchün birdem uxlimaqchimu boldi, lékin héch uyqu kélidighandek emes idi. U örülüp torusqa qaridi, wasa jüp qilip yépilghan torusning her wasisi uninggha yada bolup ketkenidi, u xiyal sürüp harghinida da'im ashu wasilarni sanash bilen özini gollaytti. Biraq, uning bügün wasa sanighusi kelmidi. Tosattin uning xiyaligha Toxtishah keldi. U tünügün etigen chiqip ketkenche, axshammu öyge qaytip kelmidi. Bundaq ishlargha Bextixanmu könüp ketkechke uningdin anche ensirep ketmigenidi. Bextixan — nechche yil ilgiri Toxtishah bashqa yerde qonup emes, öyge sel kechrek kélip qalsimu soqushatti. " Choqum séning sirtta tutup qoyghan öyüng bar. Bolmisa bir chirayliq xotunung, güldek öyüng, omaq baliliring tursa bu kéchigiche lelengship yürmeytting, qéni ochuq gépingni de!..." dep yaqisigha ésilghan chaghlirimu bolghanidi. Shu chaghlarda Toxtishah her xil seweblerni dep ayalining könglini éliwalghanidi. Kéyin bolsa " bu qérighan, yéli chiqip ketken ademni bashqa ayallar qandaq qilar — he!" Umu bu jénida birer kimni razi qilalmaydu. Bundaq erge bashqa ayallarmu nezer — közini sélip qoymaydu, dep öz könglige teselli bérip keldi. Bezi chaghlarda mushu toghruluq gep bolup qalsa, Toxtishah " way xotun, yashtin qérisi yaman dep anglimighanmu. Konilar "Qonaqning saqili aqarsa, mediki qatidu... dep bikar éytmighan dep qoyatti. Biraq, Bextixanning bu gepler bilen perwayi pelek idi. Uning emdi héliqi ishlargha anche köngli tartip ketmeytti.
Bextixan tamdiki sa'etke qaridi. Sa'et ikki bolghanidi. U sel ensiridi, tünügün chiqip ketken adem téxiche bolmisa, birer ish bolup qalghanmidu?... U ornidin turup öyning bulungidiki üstel üstidiki telefon turupkisini qoligha aldi — de, Toxtishahqa chaqirghu berdi. Hayal ötmey telefon jiringlidi.
— Wey, dadisimu? Nede özliri?— Dédi Bextixan aldirap.
— Men nahiye bazirida.
— Bügün burunraq qaytip kelsile.
— Azraq ishim bar, tügitelisem bügün, tügitelmisem ete barimen...
Bextixan yene bir nerse démekchi boluwédi, angghiche Toxtishah turupkini qoyuwetti. Bextixan éghir uhsinip yene bayamqi ornigha keldiyu, shartla arqisigha yénip sin'alghuni basti. Téléwizorda chet’elning bir filimi köründi. U bayamqi jayigha kélip olturup téléwizorgha tikildi. Ekranda 19 — 20 yashlar chamisidiki yashlar söyüshkili turdi. Shu'an uning toxtap qalghinigha xéli bolghan héssiyati qayta qozghaldi. Uning bedenliri jughuldap tikenliship, ajayip bir xil sézim pütün jismini öz ilkige aldi. Közliride küchluk bir xil intizarliq eks etti. Uh, ajayip... ajayip bir ish boldighu bu... U xuddi yash waqitliridikidek boshqine ingridi. Shu tapta uning yashliqi köz aldigha keldi. U desliwide Yasin Chong ning yatiqida, uning küchluk bilekliri arisida mushundaq héssiyatqa kelgen, mushundaq ingrap... Tashlighanidi. Mana uzun zamanlar ötüp ketkendimu shu ishlar hélihem éside turuptu... Ajayip shérin künler idi u... Qanche eslise erziydu... Bextixan özini astaghine kariwatqa qoyup berdi. emdi uning köz aldida Yasin Chong eks etti. Teshnaliq arilashqan sézim hélihem uni ghidiqlaytti, u özi bir — ikki yildin biri hés qilmighan bir xil tebi'iy héssiyat uni qiynaytti.
Bextixan shu halette xamushluq ilkide xéli uzun yatti. Bir waqitta sin'alghuning léntisi tügep, téléwizorning sharildighan awazini anglighandin kéyinla u özige keldi — de, érincheklik bilen ornidin turup téléwizorni öchürüwetti. Uning bayamqidek yene yatqusi, xiyaliy huzurning temini tétighusi bar idi. Epsus... Bextixan yétip baqti. Emma, bayamqi héssiyat alliqayaqlargha ghayip bolghanidi. Shundaqtimu u shu gherezde xéli uzun yatti. Uning méngisi quruqlinip qalghandek emdi héchnémini oylighusi kelmeytti. Biraq, közlirini yumup yatqini yatqanidi.
Gugum öz perdisini zémin'gha yayghanda u érincheklik bilen ornidin turdi. Bextixanning qorsiqi achqanidi. Emma, tamaq étishke rayi barmidi, birnechche tal tuxumni cheynekke sélip gaz ochaqning otini yaqti. Hayal bolmayla cheynek qaynidi. U tuxumni süzüp kariwatqa dastixan saldi — de, tuxumni soyushqa bashlidi. Shu esnada sirtta mashinining signal awazi anglandi... " U kelgen oxshaydu,— dep oylidi Bextixan,— bügün ejeb burun qaytip kepta " U yenila öz ishi bilen meshghul boliwérdi. emdila bir tuxumni soyup aghzigha salay déyishige ishik échildi. U ishiktin kirip kéliwatqan kishige qarap heyran boldi. Öyge Yasin Chong deldügünüp kiriwatatti. U ornidin tizla turdi — de, uni kariwatqa teklip qildi.
— Qéni , yuqirigha chiqsila.
Yasin Chong kariwatqa chiqip jaylishiwalghandin kéyin Bextixan uninggha chay quydi.
— Qéni , chay ichsile.
Yasin Chong chayni élip, asta léwige tekküzdiyu, ichmestin küldi. Buni körgen Bextixan heyran bolghandek qaridi.
— Chéyingiz hazirmu léwimni köydürelemdu, yoq? Sinap baqay,— dédi Yasin Chong külkisini toxtitip . Gep tégide gep barliqini hés qilip bolghan Bextixanmu bosh kelmidi.
— Burun köydürgendin kéyin, hazirmu köydüreler...
— Yéqinraq kélmemsiz emise?— Dédi Yasin Chong piyalini dastixan'gha qoyup, qollirini kérip,— sinap baqay...
Bextixan uning bundaq qilishini kütmigenidi. U alaqzade bolup ishikke qaridi.
— Xatirjem bolung, shopur ketti. Bu yerde ikkimizdin bashqa adem yoq.
— Shundaqtimu éhtiyat qilayli, alimadis balilarning dadisi...
— U heqachan bügünmu kélelmeydu...
Bextixan sel aldighiraq sürüldi. Shu ariliqta u Yasin Chong ning sémiz qollirining arisigha kirip bolghanidi. U Yasin Chong ning betbuy haraq purap turidighan, ademning könglini élishturidighan léwige éghizini yaqti, shu'an uning jismi érip ketkendek tuyulup, bayamqidinmu küchlük bolghan bir shérin sézim bilen astaghine ingridi...


6

Xéli künlerdin buyan Oybaghliqlarning hemmisi öz ishi bilen bend idi. Kéwez térilidighan yerlerge sulyaw yopuq yépilip bolghan, küzgi bughdayning tong süyi sélinip, ishlar bir yaqiliq bolup bolghanidi. Shundaqtimu déhqan dégen künini bikar ötküzettimu?! Arqa — arqidin ulinip kélidighan ish ularni aram aldurmaytti. Mömin Saqal öyning arqisidiki nechche qedem kengliktiki bikar yerni etigendin buyan tüzlewatatti. U bu yil bu yerge birnechche tüp méwilik köchet tikmekchi idi. Shunga, u etigendila bu yerge chiqiwalghanidi. Tuyuqsiz mehelle komitét teshkili tereptin yuqiri awazliq kanaydin naxsha awazi anglandi. Naxsha awazi deslipide pes anglan'ghan bolsimu, kéyin bara — bara kötürüldi. " Yene ish chiqqan oxshaydu " dégenni xiyalidin ötküzdi u. Démisimu Oybaghliqlarning hemmisi shuni yaxshi biletti: kanaydin naxsha awazi anglandimu, shu küni birer muhim ish anglitatti. Rast dégendek bir naxsha tügishigila Qadir Yorghining boghuq awazi anglandi.
— Obyaghliq déhqan yoldashlar, diqqet qilayli, diqqet! Yéziliq partkom, hökümetning orunlashturushi bilen bügündin étibaren mehelle komitétimizda etiyazliq köchet tikish bashlinidu. Shunga, emgek küchi hésablan'ghan barliq yoldashlar mehelle gurup bashliqining orunlashturushi bilen bir tutash halda körsitilgen bagh özgertish liniyiside derex késishke qatnishish kérek. Eger qatnashmighuchilar bolsa bir künlüki üchün 30 yüendin jérimane töleydu.
Mömin Saqal miyiqida küldi, " yene hashar,... tügimeydighan hashar... Aram Xuda özimizning ishini qilidighan waqitlarmu kélermu. Téxi tünügünla mehelle ichidiki ériq — östenglerni rémont qilimiz, waqti aran bir kün depla hashargha yighdi, nedikini sap — saq alte kün hashargha ishleptimen. Kelmigenlerdin künige 30 yüendin jérimane alimiz, dep shunche qorqutsimu bir guruptin hashargha barghini aran on adem. Yene bügün... Way qurup ketsun bu jérimane... dégen bilen pichaqmu loq göshke ötidu, hergiz söngekke ötmeydu. Qéni ashu Aqup Saxtidin, Tursun Maruqtin jérimane élip baqsunchu?... Ulardin hergiz alalmaydu hem almaydu. Gösh bilen yagh bir tughqan, piyazning köygini köygen, shundaq emesmu?..."
Oghulxanning nashta qiliwélishqa towlishi Mömin Saqalning xiyalini bölüwetti. U ketminini ishligen jayidila qoyup supa üstige sélin'ghan dastixan aldigha keldi. Oghulxan uning aldigha bir qacha komulekni qoyghach soridi.
— Bügünmu hashar barmiken dadisi?
— He'e, orman késimiz deydighu...
— Bu ademler ejeb ish qilidiken, deslipide borandin mudapi'e körimiz, dep jigde bilen qara térek qoyduq, kéyinki yili bagh yasaymiz, dep ularni qomurup tal qoyduq. Uzaqi yili pile baqimiz, dep üjme qoyduq. Bu yil emdi néme qoyarmiz dadisi?
— Way tang, kim bilidu ularning ishini, néme qoysa qoymamdu, — dédi Mömin éshini ichiwétip, — biz özimizning ishinila bileyli.
Oghulxan érining mijezining bügün bashqichila bolup qalghanliqini sézip jim boldi. Shu arida Sidiq Peshtaq öyge tekellupsizla kirip, ishtiha bilen ghizaliniwatqan Mömin’ge dédi.
— Téz bol Mömin axun, hashaghar bar...
— Ma...
Mömin Saqal " maqul " dégen gepnimu dep bolmastin Sidiq Peshtaq qandaq aldirap kirgen bolsa, shundaq aldirap chiqip ketti.
— Bu mehellide bashqa adem yoqtek he désila bizning öyge kiridiken'ghu bular, — dep ghodungshidi Mömin .
— Aldi bilen bashqilarni ishqa heydise, ular kelmisimu siz barattingiz emesmu...
— Könüp qalghan gep, — dédi Mömin ashning süyini qacha bilen kötürüwétip, — qandaq qilghuluq, kön'gen xuy dégen shu.
Du'adin kéyin Mömin öyning arqisigha ötüp, ketmenni hoyligha ekirip qoydi, andin kichikrek bir paltini élip chiqip ketti...
Chashka waqti bolghanda mehellidikiler aran yighilip bolushqanidi. Sidiq Peshtaq bügün yighilghan on nechche ademni bashlap mehellining gherbiy jenub teripidiki Zirip Kasining öyige keldi. Bu chaghda Zirip yel qoyup bergen harwisining ich kamirini ongshash bilen aware idi. Sidiq Peshtaq uninggha mundaqla qarap qoyghandin kéyin, arqisigha egeshtürüwalghanlargha buyruq teleppuzi bilen dédi.
— Mehelle komitétining qarari yoldashlar, öy aldidiki yoldin bashlap 30 métirdin artuq jaydiki hemme derex késilidu. Emise bashlanglar...
Uning bilen bille kelgenler bu gepni anglap sel heyran bolghandek jim turushti.
— Ménginglar, téz bolunglar — he! Bügünki wézipe éghir. Qandaq qilip bolmisun, wézipini bügün tügetmisek bolmaydu, héli Qadir shujimu özi kélmekchi, shuningghiche bir ish qilayli.
— Mundaq qilsaq bolarma? — Dédi Mamut Tülke tengqisliqta qalghandek, — bu derexler emdi kalte bala bolghudek boptiken. Yene ikki — üch yil texir qilsaq Zirip Kasimu xéli bir etliniwalarken.
— Hey, néme dewatidu mawu, — dédi Sidiq Peshtaq közining paxtisini chiqirip, — bu sala qilidighan ish emes maxma, yacheykining qarari.
Bu ariliqta Zirip Kasa qiliwatqan ishini toxtitip , Sidiq Peshtaqning yénigha keldi — de, soridi.
— Buni némishqa késimizken adash?
— Némishqa bolatti, bu yil Oybaghda chong bagh bina qilimizken.
— Méning térikimni kesmisek bagh bolmamdiken bu Oybaghda?
— Séningla emes, hemme ademning 30 métirning sirtidikisi késilidu. Bügün mushu yerdin bashlaymiz. Qéni emise bolunglar...
U gepni dep bolup etrapidikilerge qaridi — de, hemme kishining jim turghanliqini körüp achchiqi keldi. U Mömin Saqalning qolidiki paltini élip yorghilap yürüp chamdap, 20 — 30 qedemche mangghandin kéyin yotidek chongluqtiki bir top qara següge palta saldi.
— Hay toxta nakes, — dep uning aldigha yügürdi Zirip Kasa, — men téxi séni chaqchaq qiliwatidu, désem bu derexni rasttinla késiwatisina.
— Sanga chaqchaq qilghili kimning cholisi, Qadir shuji kes, dédi. Men buyruqni ijra qilwatimen.
— Boldi qile ukam, — bayatin béri jim turghan Rozi Qasim ularning yénigha kélip, Sidiq Peshtaqning qolidiki paltigha qol uzartti, — telpikini élip kél, dése béshini késiwetmeyli, qarighina, bu derexler némidégen yaxshi kökligen, bayam Mamut axun toghra dédi. Bu yil méwilik derex qoyidighan jayning yaghachlirini késeyli, qalghanlirigha tegmeyli — he!
— Sen néme dep popang kötürisen, men dégenni qilip artuq ishlargha arilashma, — dédi Sidiq Peshtaq qolidiki paltini keynige ötküzüwélip, — bu dégen nahiyining, uningdin qalsa yézining qarari juma...
— Buni bilimen, emma...
— Néri tur, manga gep qilish salahiyiting yoq,— Sidiq Peshtaq qolidiki paltini égiz kötürdi — de, derexke yene küch bilen chapti.
— Toxta, hey toxu poqi, — dédi Zirip Kasa warqirap, — héli bikar obdan bolmaydu. Yaghachni kesme, deymen...
Sidiq Peshtaq yene ishni toxtitip , paltini chöridi.
— Qandaq qilatting, bu dégen buyruq.
— Ananggha de bu buyruqingni, lékin yaghachni kesme.
Sidiq Peshtaq, Zirip Kasining elpazining yamanliqini körüp, sel chöchüdi — de, qolidiki paltini yerge tashlidi.
— Emise sen hemmige jawab qilisen — he!
— Xatirjem bol, bu ishqa özüm ige.
Sidiq Peshtaq yerge shalaqqide birni tükürüwetkendin kéyin udul mehelle komitét ishxanisi terepke qarap téz — téz mangdi.
— Akisining qéshigha ketti, — dep küldi Mamut Tülke hijiyip, — artuqini késip bérer...
— Senmu undaq déme, — dédi Rozi Qasim uninggha leppide qarap, — uningghimu tes.
Héchkim Rozi Qasimning gépige bir néme démidi. Ular shu yerdila zong olturushti.
— Emdi qandaq bolar? — Dédi Mamut Tülke, — Qadir Yorgha özi kélermu?...
— Belkim... Emma umu eqil igisighu, héchbolmisa qapaqtek kallisidiki oshuqtek méngisini bolsimu ishliter, qarap turup déhqan'gha ziyan urmas...
— Toghra déding Rozaxun, — dédi Mömin Saqal qolidiki tamaka köyündisini yerge tashlap, puti bilen éziwetkendin kéyin, — esli shundaq qilsa bolatti. Biraq, hich eqlim yetmeydu. Her yili bir qétim xilmu xil derexlerni tikiwatimiz. Emdi anglisam téreklernila emes, üzümnimu qomuruwetküdekmiz. Shuninggha qarighanda, bu yil pile baqmisaq kérek.
— Shundaq oxshaydu, buni Xuda qaysi padishahning diligha salghankin? Nahayiti belen ish boptu. Bolmisa ghazang taliship urushqan, pile öldi dep jérimane töligen, kémeyginini bashqilardin sétiwélip ötküzgen bolattuq. Hey...
— Héliqi yilichu, — dédi Obul Yaghaq, — üch — töt kün yamghur toxtimay yaghdi, men ömrümge kélip undaq qattiq yamghur yaghqinini körmigen. Öydin yamghur ötüwatsimu karimiz bolmay, hemmimiz pile bilenla qalmiduqmu. Qadir shujining adem ölse meyli, lékin pile ölmisun, dep kanayda towlighinichu téxi... Menmu anam késel yatsa karim yoq, bazardin 300 yüen'ge sulyaw ekélip pilexanining ögzisige yaptim. Axiri pilining hemmisi ölüp, 720 yüen'ge Loptin pile ghozisi ekélip bérip qutuldum.
— Ishqilip bu jahanning ishliri ajayipken, héchnémini bilgili bolmaydiken — he, Rozaxun?
— Némini deysile, Sulayman?
— Déhqanlarni bay qilimiz, dep her nahiyige birdin yipek zawuti salghinichu?
— U esli déhqanlarni bay qilish üchün qilin'ghan tedbir — dédi Rozi Qasim sel oyliniwalghandin kéyin xorsinip, — esli ikki — üch nahiyige birdin salsimu bolatti. Emma, herbir nahiyige birdin saptiken, shu chaghda hökümet némini oylidi bunisi qarangghu. Yézilar yollighan üjme dérixining sanigha qarap, pilini köp baqqili bolidu, pile köp bolsa, bir — ikki zawut bir terep qilip bolalmaydu, dep oylighan chéghi. Lékin kim bilsun, öydiki hésab bazargha toghra kelmidi.
— Mushu nahiye bashliqlirimu birer ishni oylap qilmaydighan oxshaydu. Bolmisa nahiyimizde besh yilda alte zawut quruldi. Deslipide yiligha qanche pul kirim bolidu, dep toxtimay xewer qilishti, kéyin hemmisi weyran boptu. Buni sürüshtüridighan adem yoqmidu?
— Biz buninggha bash qaturmayli, — dédi Rozi Qasim etrapqa bir qariwetkendin kéyin, — chong ishlar bilen bizning néme karimiz — he! Ademni xatalashturidighan undaq geplerni qilghuche singgen nénimizni yeyli.
— Durus, toghra dédingiz, — dep testiqlidi Mömin Saqal, — bundaq ishlargha yuqirida bashliqlar barghu...
— Emise, hazirqi ishqa bash qatursaqqu bolar, — dédi Zirip Kasa, — men etigen höjjetlerni hésablap baqtim. Bashqisini démigendimu töt yilningyaqi men hödde étizigha tikken oruk, chilan, shaptul dégenlerge 800 yüendin köp töleptimen. Bu yil anglisam, anar tikermishmiz. Yene nechche pul yighidu, bunisi qarangghu, mushundaq qiliwersek biz déhqan xeqning yanchuqida pul turamdu zadi?...
— Séningla emes, hemmimizning shundaq, deyli dések téxi, démeyli dések téxi, — dédi éghir xorsin'ghan Sulayman.
— Ughu shundaq, emdi qandaq qilimiz? Tash bilen yaghach teng bolghini nede bar, ya bular bilen teng bolghili bolmisa...
— Yerni 30 yilliq berduq, déhqan qandaq bashqursa ixtiyari, özi térisimu, ijarige bersimu bolidu, dégen'ghu bolmisa...
— U dégen émizgü, sen özüngning ishing bilenla bolup ketseng, mehellide Qadir shuji bilen Sayim Pasargha qilidighan ish qalmas, u chaghda Toxtishahningmu ichi pushup, künde haraq tungining yénidin kélelmes...
— Bizmu könüp qalduq, — dédi Rozi Qasim estayidilliq bilen, — mushu yerde olturghanlardin nechchimiz özimizning ishi bolsimu, bikar qalsaq étiz béshigha barmaymiz. Künde alte qétim süylep, yette qétim heydigendila andin mangimiz.
— Ughu shundaq, — dédi Zirip Kasa béshini lingshitip,— bizmu boluwalduq. Eger bezide teshkildin süylep turmisa, özimizning déhqanchiliqini qilay démey laghaylap yürginimiz yürgen.
— Senmu jayida tapalmiding, — dédi Sulayman, — déhqan dégen uruqni qachan sélip, qachan perwish qilishni, qachan perwish qilip, qachan pishqanda yighiwélishni bilmemdu. Térish, yighishtila emes, hetta sughurush, otashqimu neq meydan échiwatsa, herqandaq ish belgilen'gen kündin bir — ikki kün burun, ya kéyin tügise, jérimane qoyuwatsa, kimningmu yüreklik ishligüsi kelsun?!
— Boldi qoyunglar, — dédi Rozi Qasim qushqach baliliridek bir — birige söz bermey sözlewatqanlarni jimlep, — belkim buni texniklar ilmiy usul bilen békitkendu...
Bashqilar uning sözige qoshulmighandek bashlirini irghitishti. Shu chaghda Obul Yaghaq mehelle tereptin kelgen bir top ademni körüp warqidi.
— Way, qaranglar awu yaqqa.
Olturghanlarning hemmisi u körsetken terepke qaridi. Qadir Yorgha bir top ademni bashlap kéliwatatti.

7

Zirip Kasa meyli unisun, meyli unimisun, uning öyining arqisidiki qarisa ademning zoqini qozghaydighan, emdila jege bolushqa bashlighan 1060 tüp térek késiwétildi. Uningla emes, Oybagh tewesidiki xéli köp sanliq kishining öyining arqisidikimu, étiz béshidikimu, meyli qandaq derex bolushtin qet'iynezer késip tashlandi. Her tüp derexke palta urulghanda, herbir tüp derexke here sélin'ghanda, herbir tüp derex qaraslighan péti yerge güppide chüshkende, derex igisi xuddi otqa chüshken qildek tolghinatti. Biraq, héchkim chish yérip, bir nerse déyelmeytti. Yaq, déyelmeytti emes, déyishni xalimaytti. Chünki, ular Zirip Kasining yaghichini kesken tunji küni bu yerde bolghan jedelni anglighan, körgen, Qadir Yorghining uni qandaq tillighanliqini, Sayim Pasar, Qasim Samsaqlarning Ziripni qandaq düshkélep, diligha azar bergenlikini bilgenidi. Ular peqet jim turuwélish arqiliqla qarshiliq bildüretti. Emma, Qadir Yorgha bashqiche yol tutqan bolup, mehelle tewesidiki barliq xaretlerni (izahat: xaret — yaghachchi) yighip, yaghach késish guruppisi qurup, mushu ish tügigen haman ularning bir yilliq mejburiyet emgikini kechürüm qilidighanliqini jakarlighanidi. Bésim we alte künlük ish bilen yilliq hashardin qutulush oyi xaretlerni köndürgenidi.
Yol boylirida, étiz bashlirida herxil derexler urushta qurban bolghan eskerlerdek yétishatti. Kishiler birde derexlirige échinsa, birde qum — boranning zira'etlerge tesir yetküzüshidin ensireytti. Emma, yenila ularni bir terep qilishqa mejbur idi. Derexler késilip, üchinchi küni mehelle komitét qorasidiki kanay yene sayridi.
— Oybaghliq yoldashlar, diqqet qilayli, diqqet! Muzakire qilish arqiliq késiwetilgen derexlerni ikki kün ichide bir terep qiliwétish qarar qilindi. Eger kimiki belgilen'gen muddette yötkep, kötikini chiqirip bolmaydiken, yaghichini mehelle komitét musadire qilidu, chiqiralmighan bir tüp kötek üchün on yüen jérimane qoyulidu.
Buni anglighanlar epsusluq ichide bashlirini irghitishti. Emma, mehelle komitét bashliqliri dégendek qilmaymu amal yoq idi. Derexlerni waqtida yötkimise, zira'etke dexli bolatti. Étiz üstidila bir terep qilishning imkaniyiti yoq idi. Shunga, ular derexlerni yötkishi, köteklerni chiqirishi kérek idi. Déhqanlar axir öz ishini qilmay bolmidi. Ularni hemmidin bekrek qorqitidighini jérimane idi. Téxi yerge sulyaw yopuq yépilmastinla nechche adem sulyawning egri tartilip qalghanliqi, qirining égiz bésilip qalghanliqi, sughurush ériqining ölchemlik, tanab boyiche chépilmighanliqi üchün küzde satidighan paxta pulidin jérimane töleydighanliqi heqqide aq qeghez üstige titrep turghan qollirini basti, elwette qol basqaniken, jérimane tölishi kérek, yene kélip yanchuqida taraqlap turidighan neq puli bolmighanliqi üchün buni küzde paxta satqanda tölishi kérek idi. Shunga, héchkimning jérimane töligüsi kelmeytti.
Derexler türküm — türkümlep késilgechke mehelle xuddi bir kéchidila cholliship qalghandek körünetti. U yer — buyerdila qélip qalghan derexler ademge mazar béshidiki sheddini eslitetti. Bu yer bina bolghandin kéyin, her yili orman tikilip kelgenidi, buni hemmeylen biletti. Emma, héliqi yillarda polat tawlashta ketmen'ge sap bolghuchilik derexlerning hemmisi késilgenidi, yéshi chonglarning déyishiche, shu waqittimu mehelle mana mushundaq chölderep qalghaniken. Kéyin teklimakanning qumi mehellining térilghu yerlirini bésip ketkenti, 20 — 21 yildin buyan arqa — arqidin köchet tikish arqiliq qum ünümlük tizginlen'gen bolsimu, bu dorem yenila...
Aqup Saxta derex késilgendin buyan xélila aldirash bolup qalghanidi. U birnechche ademni egeshtürüwélip, hedep soda qilmaqta idi.
— Bu dérixingni satamsen Sulayman?— Dédi u aldirash ishlewatqan Sulaymanning qéshigha kélip.
— Satimen, — dédi Sulayman béshini kötürmeyla.
— Qanchidin bérisen?
— Özüng de.
— Yaghach séning, sen baha qoy.
— Yigirme yüen.
Aqup Saxta yerde qalaymiqan yatqan derexlerge mundaqla qarap qoyghandin kéyin dédi:
— Nechche tüp?
— 825 Tüp.
— Besh yüendin béremsen?
— Sende barmu? Men alay, — dédi Sulayman te'eddi bilen, — yaghachqa qarap béqip bir néme de.
— Qaridim, yaghach séning bolghachqa, bek chong körünup ketken gep, bolmisa ishletkili bolmaydu buni. Qandaq, béremsen?
— Yaq.
— Alte koy.
— Satmaymen.
— Yene beshmo qoshaymu?
— 15 Yüendin bir tiyin kem satmaymen...
— Emise özüng bil...
Aqup uning qéshidin néri ketti. U üch — töt kündin buyan xéli köp yaghach alghanidi. Shu küni alghinini utturluq nahiye baziridiki yaghach sodigirige ötküzup xéli payda aldi. Uningmu öz aldigha soda qarishi bar idi: " sodini namrat bilen qilish kérek. Ular köp baha talashmaydu. Emma, sel hallan'ghan adem bilen soda qilsang, sanga payda yoq..."
Mehellidikiler toxtimay ishleshti. Axir Qadir Yorgha belgiligen möhlet ichide késiwétilgen yaghachlarni bir terep qilip bolushti. Emdi yene ish chiqqanidi. Bikar bolghan yerlerge, hetta küzgi bughday térilghan étizlarghimu anar tikish üchün kichik ériqlar élinishi kérek idi.
— Men bughdayni buzmaymen, — dédi Rozi Qasim qir béshida turghan Sayim Pasargha qarap, — qarap turup bughdayni buzsaq, yazda hosul chiqsa bolar bu yerdin...
— Biz bughdayning hemmisini buz démiduq, peqet anar tikish üchün ériq al déduq, — dédi Sayim Pasar hürpiyip.
— Anar tikidighan adem küzde déseng bolmamdu emise,— dédi Rozi Qasimmu, — emdi qarap turup bizni qiynighuche.
— Géping bolsa, yézigha bérip Toxtishah shangjanggha de. Biz némini orunlashtursa shuni qilidighan adem, erz qilimen déseng, nahiyide töt derwaza ochuq.
— Méning erz qilish niyitim yoq. Eger shundaq niyitim bolsa, sen körsitip qoymisangmu bériwérimen.
— Emise ishingni qil. Bolmisa jérimane...
— Méni qorqitimen, dep oylima Sayimaxun, sen bashliqtin qorqqan bilen men qorqmaymen. Chünki, méning éliwétidighan emilim yoq. Déhqan dégen'ge ketmendin özge jazamu yoq. Lékin, gepni singishlik qil — he!
— Qandaq qilsam séning néme karing? Bilip qoy, bu dégen qarar... Men mehelle partiye yacheykisining qararini ijra qiliwatimen.
— Uningdin chongraq yerning qarari bolsimu meyli, lékin özüngni tutuwal.
Sayim Pasar Rozi Qasimgha gep tépip bérelmeydighanliqini hés qilip, néri ketti. Démisimu u Rozi Qasimgha gep tépip berelmeytti. Rozi Qasim orunluq, ilmiy sözliri bilen uni nechche qétim nurghun ademler arisida let qilghanidi. Bügün mehelle komitét ishxanisi aldigha xéli köp adem yighilghanidi. Yéziliq orman ponkitining texniki anar tikish qa'idilirini sözlewatatti. Lékin, déhqanlar uning sözini anglighandek qilsimu, öz gépi bilen bend idi.
— Hemme yerge anar tikiwetsek, kéyin ash — nan yémey anar yemduq néme, — dédi Sulayman ghodungship.
— Uni héchnéme dep bolmaydu, — dédi Zirip Kasa, — anarni mushundaq tiksek, belkim déginingdek bolar.
— Uni biz yémeymiz, bazargha epchiqip satimiz, hemmisini özüng yéseng pul xejlimemsen?
— Hemme ademde anar tursa, uni kim alatti.
— Alidighan yer barken. Wilayette bir zawut barmish, mexsus anarda haraq yasarmish, bazarda eng erzan bersimu, bir jingi 150 koymish.
— Halalni haram qilidiken — de, emise...
— Diqqet qilayli yoldashlar, mayerde ma adash silerge paydiliq gep qiliwatqandikin, birdem qisip olturayli, — dédi Qadir Yorgha warqirap, — emdi kim gep qilsa, iza ishitidu mendin.
— Telep shundaq yoldashlar, emdi anar köchiti tarqitilip bérilidu. Baya dégendk tiksenglar bolidu. Qaldisi Qadir shujining qoshumche qilidighan gépi bolsa... — Dédi texnik Qadir Yorghigha qarap.
— Yoq.
— Emise anar köchiti bar jaygha béringlar...
Déhqanlar ornidin gürride turushti. Ular Qadir Yorghining arqisidin mehelle komitét ishxanisining yan teripidiki étizliqqa döwilep qoyulghan köchet yénigha kélishti. Qasim Samsaq köchet tüwide bir depterni tutup turatti. Héchkimningmu uning bilen kari bolmidi, hemme anar köchitini körüsh üchün aldiraytti. Shu esnada ularning yénida yerdin ün'gendekla Exmet Yaqup peyda boldi — de, déhqanlargha égilipqina salam qilghandin kéyin, uttur anar köchiti döwilep qoyulghan yerge kélip éngishipla bir tal köchetni qoligha élip asta egdi. Tuyuqsizla ademning kichik barmighichilik kélidighan köchet qarsside sunup ketti. Exmet Yaqup köchetning sun'ghan yérige taza inchikilep qarighandin kéyin, uni asta yerge tashlap, yene bir tüpni élip egdi.
— Undaq qilsila sunup kétidu shangjang, — dédi Qadir Yorgha uning yénigha kélip xushametkoyluq bilen hijiyip .
Exmet Yaqup uni hazirla körüwatqandek taza obdan bir qariwalghandin kéyin soridi.
— Bu köchetlerni qachan ekelgen?
— Tünügün kech.
— Nedin.
— Piyalmidin.(izahat: Piyalma — yer nami)
— Uni ejeb kömüp saqlimapsilerghu?
— Bügün tikidighan bolghandikin dep emdi... — Dédi Qadir Yorgha özige mas kelmigen bir xil yasalmiliq bilen béshini lingshitip.
— Qurup ketse qandaq qilisiler?
— Bir kéche dégen'ge qurup qalmas shangjang.
— Emise siz buni sundurup béqing, — Exmet Yaqup qolidiki köchetni uninggha tenglidi, — qorqmay sunduriwéring, pulini men töleymen...
Qadir Yorgha köchetni qoligha aldiyu, lékin némishqidu sundurmidi.
— Qarap turisizghu, bolmamsiz?
— Emdi shu... Azraq shamaldighan gep shangjang, lékin chataq yoq. Telep boyiche tikip obdan perwish qilsaqla choqum yüzde — yüz tutidu.
— Him, shundaqmu? Shundaq bolarmu? — Dédi Exmet Yaqup, — mana özingiz qarap béqing, qarighanda besh — alte kün mushu yerde turghandekmu qandaq?
— Yaq... Axshamla téxi... — Qadir Yorgha némishqidu kékechlep qaldi.
— Hazirche tarqatmay, kömüp qoyung Qadir shuji, yiltizi qurup qalmisun, qalghan gepni chüshtin kéyin déyisheyli.
Exmet Yaqup örülüpla mangdi. U üch — töt qedem élipla, yene keynige örüldi.
— Tarqatmay turung — he! Bolmisa hemme mes'uliyet sizdin sürüshtürülidu.
Qadir Yorgha turghan yéride dangqétip turupla qaldi. U Exmet Yaqupning bundaq déyishini oylimighanidi. " Emdi qandaq qilghuluq? Toxtishahqa qandaq jawab bergülük?..."
— Bu yerde birer jin barmu néme? — Dédi Sulayman,— bolmisa awu shangjang bunche achchiqlimaytti.
— Way tangey...
— Bu ishlarni bilip bolghili bolmaydu.
— Choqum bir jin bar.
— Rast deysen...
— Boldi qilish, bérip ishingni qilish,— dep warqiridi Qadir Yorgha,— bu yerde senlerge ish yoq, chaqirghanda kélish...
Déhqanlar Qadir Yorghining elpazigha qarap heyran bolushti. Uning chéke tomurliri köpüp chiqqan, chirayi özgirip, adem qorqqidek bolup qalghanidi. Ular birdin — ikkidin tarqashti. Biraq, Qadir Yorgha qéqip qoyghan qozuqtek turupla qaldi.


8

Yéziliq hökümet mejlisxanisi bügün adem bilen liq tolghanidi. Yighin sehnisining aldinqi retide yéziliq partkom, hökümetning mes'ul rehberliri jimmide olturushatti. Toxtishah aldidiki yoghan istakan'gha qéniq qilip demlen'gen chayni pijghirim issiqta changqap ketken ademdek ghurtulditip ichkendin kéyin, pestikilerge tekshi qaridi. Ikki — üch sa'ettin buyan Toxtishahning sözidin sel zérikken mehelle komitét mes'ullirining beziliri tamaka chekkech sehnige tikilip oltursa, beziliri közini yerge tikip alliqandaq xiyal bilen olturatti.
— Gep shu yoldashlar, — dédi Toxtishah etey gélini qirip yötilip qoyup, — bügün jiddiy achqan, qisqa yighinning mezmunini yighinchaqlighanda, mesile peqet birla, u bolsimu bu yil tikken anar köchitining pulini töt kün ichide yéziliq hökümetke yighip tapshurush. Hazirqi ehwaldin qarighanda, Oybagh kenti yérimdin köprekini yighip bolghan. Qalghan kenttikiler téxi jim. Shunga, yoldashlar, yéziliq hökümet muzakire qilip, barliq pulni töt kün ichide yighip bolghanlargha omumiy pulning besh pirsentini mukapat bérishni qarar qildi. Eger déhqanlardin yighiwalmisanglar, bankidin hazirche qerz élip, kéyin déhqanlardin yighiwalsanglarmu bolidu. Rasttini éytqanda, bizmu uni shexslerdin nési alghan'gha toyduq. Shunga, qandaq qilip bolmisun anar pulini...
Toxtishah dégen sözlirini yene bir qétim tekrarlap chiqqandin kéyin, yénidikilerge qayrilip soridi:
— Silerning bashqa qoshumche pikringlar barmu?
Sehnidikiler " yaq " dégendek bashlirini lingshitishti.
— Emise gep shu yoldashlar, anar köchiti pulini töt kün ichide — he!... Bashqilarning gépi bolmisa yighin tamam...
Kent mes'ulliri peqet shuni kütüp turghandek aldirap orunliridin turushti — de, bir — birlirini ittirgendek yighin zalidin chiqip kétishti. Toxtishah ularning herikitidin narazi bolghandek, tamiqini chakilditip qoydi. Shu tapta uning achchiqi kelgenidi.
Toxtishah hemme kishi yighin zalidin chiqip bolghandin kéyin eng axirida chiqti — de, udulla ishxanisigha qarap mangdi. Shu'an kallisidin kechken oy bilen hökümet qorasidin chiqiwatqanlargha qarap towlidi.
— Qadir'axun... Hey Qadir shuji...
Qadir Yorgha özini Toxtishahning chaqiriwatqanliqini anglap arqisigha yandi. Buni körgen Toxtishah ishxanisigha qarap mangdi...
Ular ishxanisigha kirip olturushqandin kéyin, xéli uzun'ghiche bir — birige qarishipla olturdi. Ishxana dérizilirige qizil perde tartilghachqa, küchluk kün nurida ishxana ichi qizghuch rengde körünetti.
— Ishlar qandaq? Bayam sizdin ehwal igilimeyla, bezi geplerni dewettim. Sizni bir néme dep qalarmikin, dep ensirigenidim, emma sizmu gep qilmidingiz.
— Menmu buni bilgen shangjang, — dédi Qadir Yorgha yerge chirttide birni tükürüwetkendin kéyin.
— Sili bilen bardi — keldi qilghili uzun yil boldi, bayamqi gepliri " qizim sanga dey, kélinim sen angla " dégenlikqu. Men shunimu bilmisem, töt putluq bolup ketmemdimen.
— Ha... Ha... Ha... Qarang dégen gépingizni, mushu künde xéli chaqchaqchi bolup qéliwatisiz juma, mehellining ishliri qandaqraq?
— Bir xil kétip baridu. Téxi anar köchiti pulidin ming yüenmu yighqinimiz yoq. Qarighanda bu yil tes oxshaydu, hemme adem anar köchitining chala quruq bolup qalghanliqini bilip boldi, mushundaq chaghda ulargha köchet pulini ber dések bolmaydighandek qilidu. Shunga, qandaq qilsaq bolarkin, dep köp oylanduq.
— Rast, bu oylinishqa tégishlik mesile, — éghir xorsindi Toxtishah tamakisigha ot yéqiwétip, — her halda éhtiyat qilghan yaxshi, bolmisa...
Bu gep bilen tengla Qadir Yorgha Toxtishahning chirayigha qaridi. U ipadisiz halda gépini toxtitip , aldidiki üstelni yénik chikip olturatti. Emma, Qadir Yorghining shu tapta taqiti — taq bolup, tézrek Toxtishahning özige meslihet bérishini, eqil körsitishini bekmu ümid qilatti. Ademler shundaq oxshaydu. Bezide shirdek hörkürep jahan'gha patmay qalsimu, emma aldigha tosaq chüshkende chashqan töshüki saray körünidiken. Qadir Yorgha Oybaghda özini yurtning atisi, hemmining nochisi hésablap, térisige patmay kérilip yüretti. U mushu qétimqi derex késish, anar tikish ishida xéli awarichilikke uchridi. Az dégende on adem bilen yaqiliship, on besh adem bilen tillashti. Shundaq qilip yürüp Toxtishah uninggha tapshurghan wézipini orunlidi, anar köchiti tikildi. Emma, uning pulini yighish xélila tes bolup qaldi. Bazardin alsa, zorlap bolsimu ikki yüen'ge béridighan bir tüp köchet hazir alte yüen tursa, uning pulini qandaqmu yighqili bolsun? Yene kélip bu téxi az emes, 30 ming tüp, dégenlik 180 ming yüen dégen söz. Bu bir a'ilige 300 yüendin sel éshipraq toghra kélidu. Mushundaq yilik üzülgen waqitta birkimning yanchuqidin 300 yüen'emes, üch yüenmu xélila teste chiqidu, eger emdi pul dések, ot üstige yagh chachqanliq bolmay néme?!...
Qadir Yorgha Toxtishahqa ümid, ishench bilen tikildi. Biraq, Toxtishah aldidiki üstelni chikip olturghini olturghanidi. Uning ipadisiz közliridin ademni heyrette qaldurghuchi bir xil nur chaqnap turatti. Qadir Yorgha éghir uhsindi. Uning hazir heqiqeten béshi qatqanidi. Qandaq qilishini, bu ishta qandaq chare bilen otkeldin ötüwélishini bilmeytti, u Toxtishahning özige eplik chare körsitishini bekmu arzu qilatti. Chünki, Toxtishah uni mehellining kassirliqidin tartip hazirqi ornigha chiqquche nurghun qétim mushundaq müshkülatlardin qutquzghanidi. Emdi yene...
— Bu ishni aldi bilen muzakirige qoyung , — dédi Toxtishah özige tikilip turghan Qadir Yorghigha qarap,— mehelle komitétidikiler bir bash qaturup béqinglar, " üch mozduz bir yerge kelse bir Jugelyang peyda bolidu " dégen gep barghu, nahayiti belen charilerni tépip qalamsiler téxi...
— Menmu shundaq oylighan shangjang, emma ularning kallisining unchilik ishlishige ishenmeymen. Deslipide héliqi Exmet Yaqup dégen adash ishni buzmisighu bir nori idi. Emma, ishtin chataq chiqti, silining yardemliri bilen anar köchetlirini mut bérimiz, choqum tikisiler, dep gollap tiktürüwalduq. Tünügün qarisam, ehwal xélila chataq, onning biri köklise köklermikin, bolmisa bir tüpmu köklimeydighandek. Shunga, özümche oylap qaldim, mehellide bu ishni muzakire qilimiz dések, hazirqi künde tamningmu quliqi bar, alimadis bu gep jarastan'gha chiqip ketse, tesiri yaxshi bolmasmikin.
— Him, bu déginingizmu toghra, bu yérini oylashmisaqmu bolmaydu. Emmaze, pulni bek süylewatmamdu,— Toxtishah tengqisliqta qalghandek ikki qolini kérip, mürisini kötürdi, — mangimu amal yoq.
— Mundaq qilamduq ya,— dédi Qadir Yorgha, — hazirche pulning yérimini ötne qilip bolsimu bersek, qalghinini asta — asta...
— Bolmaydu, hemmini bermisingiz, méning yüzümni qilmighan bolisiz Qadir shu axun. Ishqilip bir amal qiling.
— Maqul emise, — béshini qashlidi Qadir Yorgha, — hazir hésabta bar pulning hemmisini ajritayli, yetmise bankidin qerz alarmiz. Lékin, köchetning bahasini chüshürmisek bolmaydu, bundaqta ziyan chiqishi mumkin. Buni asta — asta déhqanlarning özidin tirildürüwalarmiz.
— Mana mushu gépingiz jayida. Mushundaq yerliringiz bolghachqa, ishenchlik deymen'ghu sizni. Emise untup qalmang — he! Waqti töt kün...
— Maqul, xatirjem bolsila, men qachan silining lewzilirini yerde qoyup baqqan.
Qadir Yorgha xushametkoyluq bilen hijaydi. Shu chaghda ishik tekellupsizla échilip, Awut kirdi — de, Qadir Yorghigha béshini lingshitip qoyup, udulla Toxtishahning yénigha bardi.
— Qandaq, mangamduq shangjang?
Ular ishxanidin chiqip, mashinining qéshigha keldi. Qadir Yorgha bu ikkiylen bilen xoshliship mangghandin kéyin, Toxtishah mashinining aldi orunduqigha chiqip dédi:
— Heyde Nurem, heyde, qanchilik téz mangsang meyli...
Mashina qozghaldi. Toxtishah bir tal tamaka tutashturghandin kéyin, mashina köznikini échiwetti. Salqin shamal mashina ichige uruldi. Nuri un'alghuni qoydi. Lirik muzika bilen ademni mehliya qilidighan naxsha yangridi. Toxtishah gewdisini orunduqqa tiridi. U axsham xushalliqida köp ichiwetkechke, bügün béshi loquldap aghrip turatti, u etigen aghriq peseytish dorisini yégen bolsimu, lékin kar qilmighanidi. U qoli bilen ikki chékisini uwulap qoydi — de, közlirini yumdi. " Axsham özümni sel tutuwalsam yaxshi bolattiken, özümni chaghlimay ichiwériptimen, etigen tas qaldim qopalmighili. Bügün yene ichidighan gep... Hey, mushu haraq dégenni ichkende gep — söz bolmighini bilen azabi etisi ". Mashina bir xil ritimda mangatti... Nuri rolni ching siqimdap olturup, aldigha mixtek tikilgenidi. Toxtishah öz xiyali bilen, keynidiki orunduqta olturghan Awutmu öz xiyali bilen bend idi. Axsham Toxtishahning mestlikide dégen bir éghiz sözi uni bir kéche uxlatmighanidi. ""Bir yézigha shangjang bolush asan qolgha kelmeydighan purset. Bundaq amet hemme ademge nésip boliwérmeydu." Shangjangning gépi rast bolsila, amet qushi béshimgha qonay dep qaldi, yene töt ay, yaq besh ay sewr qilsamla mushu pütün — sürük bir yéza, nechche ming tutünlük bir yéza alqinimgha ötidu. Déginim dégen, qilghinim qilghan bolidu. U chaghda bu Qumbaghda kim qéni méning gépimge hört — pört déyeleydu. Biraq, menmu az — tola heriket qilishim kérek. Toxtishahtek nahiyidin, wilayettin özümge yölenchük tépishim kérek ".
Mashinining qattiq silkinishi bilen tengla her ikkiylenning achchiqi keldi. Awut chandurmighini bilen Toxtishah Nurigha alaydi, lékin Nurining uning bilen kari bolmidi, u aldigha qarighan péti olturatti. Mashina ichige soghuq hawa demmu dem urulatti. Ün'alghudin qoyuq yerlik puraqqa ige naxshilar anglanmaqta idi. Toxtishahning xiyaligha tosattin bügün kechtiki ish kechti. " Az kem besh yüzming yüenlik köchetni pul qilip bergendikin obdan razi qilar — he! Ikki botulka haraq bilen ikki texse seyni aldimizgha qoyupla bezirip olturuwalsichu? Yaq, Yasin Chong bundaq chüpeylerdin emes. U ademgerchilikni bilidu, ademning qedrige yétidu. Bolmisa men sarang bolup qalmisam uninggha egeshkili. dégen bilen chong hoquq tutqan ademning eqlimu chong bolidiken, eger mushu qétim téz turmighan bolsaq, bir taxta qoghun tasla qalghan bir tiyin bolghili. Némila dégen bilen közümge qadalghan mix yoqaldi. emdi tézla öz ishimni püttürüwalsam bolatti. Biraq yuqiridin héchbir xewer yoq... Qizil bashliq höjjet chüshidighanla bolsa, qalghan ish asan bolatti. "Kelmigen teleyde anangning heqqi barmu" dep ular pétir nandin qil sugharghandek ishni tesleshtürüwatidu ya. Qachanla bolmisun, bolidighan ish bolghandikin, bir kün bolsimu téz bolsa bolmamdighandu?"
Toxtishah shularni xiyalidin ötküzup, " ah Xuda özüng bar, hemme ishlirimni ongushluq qilghaysen " dep pichirlidiyu, Awut anglap qalghanmikin dégendek bir xil endishe bilen keynige qaridi. Biraq Awut bexiraman halda özini orunduqqa tashlap, öz xiyali bilen bend idi. Uning ensizlik chulghuwalghan yüriki izigha chüshti — de, közini yumdi. emdi uning köz aldida Exmet Yaqupning meyüs halda qarap turghan chirayi gewdilendi. " Exmeq, men bilen étiship néme qilatting! "Chaqchaq qilmang chonggha, étip qoyidu tonggha" dégenni anglimighanmiding — he! Jahanda burnigha yémeydighan kim bar, tejribe dégen shundaq toplinidu..." Toxtishah miyiqida küldi.
Exmet Yaqup Oybaghda anar köchitini tarqatmasliqni jékilepla motsiklitqa minip udulla yéziliq hökümetke keldi — de, Toxtishahning ishxanisigha kirdi. Toxtishah uninggha qaridi. Exmet Yaqupning güren tomurliri köpken, chirayi öngüp ketkenidi.
— Néme boldi Ey shangjang?— Dédi Toxtishah uning eptige qarap.
— Néme bolatti, chataqning chongi chiqti. Oybaghda qurughan köchetlerni déhqanlargha bermekchi boluwétiptu, — dédi Exmet Yaqup qiziship, — bu qarap turup déhqanlargha ziyan salghanliq emesmu?
— Bérip boptumu ya...
— Yaq, téxi tikmeptu, emdiletin tarqitimiz, dep turuptiken, men toxtitip qoyup, siz bilen körüshey dep bu yerge keldim.
— Him, emise ensirigüdek ish yoqken'ghu?
— Eger köchet tarqitilip ketsichu? U chaghdiki ziyanni mölcherligili bolmaydu shangjang, — dédi Exmet Yaqup aldighiraq kélip,— bu yil köchet pulini déhqanlar özliri töleydu, shunga bu köchetlerni nedin ekelgen bolsaq shu yerge apiriwétish kérek.
— Pulni tölep bolghan bolsichu?
— Bu asan, pulini yanduruwélip, munasiwetlik kishilerning mesilisini oylashsaq bolidu. Bumu kar qilmisa, sot mehkimisige barimiz...
— Kichik bala — de, siz Ey shangjang, hazir qandaq chagh, köchetni ekilip boptu, éhtimal pulni bérip bolghandu. Deslipide arilashmay, emdi palan — pustan désingiz qamlashmaydu, shunga méning meslihetim, siz arilashmang. Ular köchetni tikiwersun, küzde hemmisi tutamdu téxi, buni bir némidep bolmaydu.
— Yaq, bundaq ishqa arilashmaymen, déyelmeymen. Men mu'awin yéza bashliqi bolsammu déhqanlargha, déhqanlarning menpe'itige mes'ul bolushum kérek, sizmu hem shundaq. Shunga, tézdin tedbir qollanmay bolmaydu.
Toxtishah Exmet Yaqupqa emdi gep ötküzelmeydighanliqini hés qilip, sel turuwalghandin kéyin dédi:
— Sizning déginingizche qilayli emise, men bir ehwal igilep baqay, shuninggha qarap bir nerse déyisheyli.
Exmet Yaqup " maqul " dégen ménide béshini lingshitip chiqip ketti. Toxtishah u chiqip ketkendin kéyin xéli uzun'ghiche midir — sidir qilmay bir nuqtigha tikilip olturdi. Uning pikri chéchilghan bolup, qandaq qilishni, bu körünmes tuzaqtin qandaq ötüp kétishni bilelmidi. Eger bu ishni Exmet Yaqup bayqimighanda idi, u chaghda hemme ish öz yoli bilen yürüshken, uningmu béshi qatmighan bolatti. emdi yoshurushning orni yoq, peqet birer eplik chare tépip, bu ishni tézlikte bir terep qiliwétish kérek. Bolmisa nurghun awarichilikler térilishi, ishning axirini yighishturuwélish tes bolushi turghanla gep.
Toxtishah axir bir qarargha kélip, üsteldiki telefon turupkisini qoligha aldi.
— Wey, Ya shenjangma? Bu men, Toxtishah, qandaq, obdan turuwatamla? Bala — chaqilar amanmu?... Menmu her halda yaman emes, Xudagha shükri, herqaysilirining iltipati bilen... He, mundaq gepti hakim, héliqi... Héliqi...
Toxtishah bir kim anglap qalmisun dégendek awazini peslitip, bayam ishxanida bolun'ghan geplerning hemmisini dégendin kéyin qoshup qoydi:
— Ehwal sel chataqtek turidu Ya shenjang, shunga silini eqil körsitemdikin, dep, aware qildim.
Toxtishah, Yasin Chong ning éghir pushuldishidin uning achchiqi kelgenlikini bildi — de, jim boldi.
— Siz xatirjem bolung, men bu ishni hazirla toghrilaymen.
— Maqul emise, tenlirini asrisila — he! — Toxtishah telefon turupkisini qoyup, sel yenggillep qalghandek kérildi.
Shu küni nahiyidin Exmet Yaqupning wilayetlik partiye mektipige yérim yilliq oqushqa baridighanliqi, etisila tizimgha aldurush kérekliki toghrisida telefon keldi. Toxtishah heyran boldi. On besh, on alte kün ilgiri wilayette kurs échilidighanliqini, emma Qumbaghdin birmu ademning yoqluqini yéqinliri arqiliq anglighanidi. Mana emdi Exmet Yaqup baridighan boptu. Ehtimal bu Yasin Chong ning " töhpisi ". Exmet Yaqupni u yerge toghrilash uning xiyaligha qandaq kelgendu?... Toxtishah buni qanche oylapmu tégige yételmidi.
Mashina nahiyilik hökümet derwazisining aldigha kelgende, Nuri éghiz achti:
— Nege heydeymen shangjang?
— " Wisal meyxanisi "gha.
Nuri ündimey, mashinini u dégen jaygha apirip toxtatti. Ular etigen kélishiwalghini boyiche, da'im uchriship turidighan ayrimxanigha qarap mangdi. Bu chaghda Yasin Chong alliqachan kélip bolghan bolup, ularni körüpla ornidin turdi.
— Qéni kélinglar, yuqiri ötünglar — he!
Toxtishah üsteldiki qorumilarni körüp, sel xijil bolghandek teleppuzda:
— Sizni aware qiptimiz mana, biz özimiz teyyarliq qilattuq emesmu, baya yolda kélgüche Awut shangjang bilenmu shundaq déyishken,— dédi.
— Rast, bayam biz déyiship bolghan hakim, bu ish qamlashmaptu, — dédi Awutmu derhalla.
— Meyli, kérek yoq, öz adem emesmu, uning üstige bu anche chong ishmu emes. Qéni yuqiri otunglar.
Toxtishah bilen Awut jaylishiwalghandin kéyin, Yasin Chongmu ularning udulida olturdi.
— Way ésim qurusun, — dédi Toxtishah ornidin turup,— jindek turup turunglar, men sirtqa chiqipla kirey.
— Néme ish? — Dédi Yasin Chong heyran bolghandek.
— Sirtta shopur qalghanidi, men uni bir yerge ewetiwétey.
— Boldi, menla chiqay, sili olturiwersile,— dédi Awut chaqqanliq bilen.
— Sizni aware qilamdimen?
— Yaq... Hergiz undaq démisile.
Awut sirtqa chiqip kétip, hayal bolmayla qaytip kirdi — de, dédi:
— Hazir oynap, sa'et on birlerde bizni alghili kéling, dep qoydum.
— Yaxshi boptu, qéni olturup, tamaqqa baqayli, sowup qalmisun.
Ular uni — buni déyiship, aldidiki seylerge éghiz tégiwatqanda, Awut tuyuqsiz sorap qaldi:
— Hakim, men bir gepni anglaymen'ghu?
Yasin Chong aghzidiki göshni teslikte yutuwétip, qaysi gepni deysiz, dégendek menada uninggha tikildi.
— Silini nahiyige birinchi qol hakim bolidiken deydighu, rastmu?
— He'e, yéqindin buyan shundaq gepler talada köpqu tang, men'ghu bu ishlardin xewersiz.
— Bolmighan gep sirtqa chiqamdu désile, choqum bolghan gep bu. Bolmisa kochidikiler nedin anglaydu buni? Yaxshi boptu, mana emdi hökümetning közi adem tonuptu.
— Hay, pesrek jumu To shangjang, — dédi Yasin Chong sirliq qiyapette, — awazingizni pesrek qiling, hazir tamningmu quliqi bar.
Uning bu qiliqidin Toxtishah pixildap küldi, u külke bilen teng kelgen yötelni teslikte bésip üsteldiki botulkining aghzini özi achti — de, üch romkigha béliq közi qilip quydi.
— Bu nahayiti yaxshi xush xewer iken, tebrikleshke erziydu. Shunga, men qa'idisini buzup, bu botulkini qolumgha aldim. Bügün herqandaq ishni qoyup, qulaq midirlighuche bir icheyli. Bu birinchidin, Ya shenjangning téximu örlishi üchün; ikkinchidin, üchimizning dostluqining téximu chongqurlishi üchün; üchinchidin, A shangjangning kéyinki ishlirining ongushluq bolushi üchün.
Ücheylen romkilirini qollirigha élip orunliridin turushti.
— Yene bir ish qaldighu? — Soridi Yasin Chong tuyuqsizla.
— Qaysi ish?— Soridi Toxtishah heyran bolup.
— Özingizning ishichu?
— Ughu bar, lékin bu kéyinki ish...
— Undaq démeng, ametning waqtida kélgini yaxshi. Qéni emise, tunji romkini sizning kéyinki istiqbalingiz üchün kötüreyli.
— Menmu... — Dédi Awut aldirap.
— Qéni emise xoshe...
— Xosh.
— Singsun.
Romkilar bir — birlirige yénik tégishti, ular öre turghan péti romkilarni boshatti.
— Yene birni...
— Quyung, bügün puxadin chiqquche icheyli, — dédi Awut, — mushundaq chaghda ichmigen haraqning anisini ming igekim.
— Mana oghul balidek gep qildingiz, qandaq dédim Ya shenjang?
— Toghra, belen gep... Belen gep... Qéni emise...
Ular yene orunliridin turushup, romkilirini bir — birige tengleshti, shu chaghda üch jüp köz bir — biri bilen uchrashti, üch dil birdinla birliship ketkendek boldi. Herxil xiyallar egip yüridighan qelbler némishqidu bir — biri bilen mehkem halda körünmes bir xil yip bilen baghlinip ketkendek körünetti.


9

Quyashning tepti küchlük idi, hawa xuddi tonurdek issip ketken, bu yerde ne shamal, ne ademge saye bolghudek nerse yoq idi. Negila qarisa égiz — pes qum döwiliri, u yer, bu yerde közge tashlinip turidighan qomush we yantaq, ademni özige tartqudek birmu nerse yoq. Mömin Saqal égizrek bir döngning baghrigha tikilgen chédir ichide yalghuz yatatti. Shu tapta uning pütün bedini xuddi mushu hawadek qizip ketkenidi. Biraq amal yoq, u etigen yéziliq shipaxanidiki panaq burun doxtur bergen ikki, üch tal dorisini soghuq su bilenla ichiwetkenidi, emma ünümi bolmidi, pütün bedini, ustixanliri qizishqini qizishqan. Bedinidin terning aqqini aqqanidi. U sel öre bolup, putidiki téngiq etrapigha olishiwalghan chiwinlerni érincheklik bilen ürkütti. Mushu janggaldimu ademni aramida qoymighinini qara, xuddi uni bozek qilmighan mushu chiwin qalghandek... Mömin Saqal putini midirlatti, chiwin uchup ketti, emma u aghriq destidin tolghinip ketti.
Buningdin besh kün burun Mömin Saqal baliliri bilen paxta yérige chigit séliwatqanda, Sidiq Peshtaq hasirap — hömidep uning yénigha keldi.
— Qop adash, emdiki ishlarni Oghulxan bilen balilar qiliwetsun, bügünla Döngsatmigha pütün yéza boyiche baridikenmiz.
Mömin Saqal bu toghridiki xewerlerni anglighan, emma bunche téz méngishini oylimighanidi.
— Bügünche ruxset ber Sidiq axun — dédi Mömin Saqal ötün'gendek, — özüng körüp turupsen, yerning némi tügeptu, herbir katekke su qoyup, uruq chéchiwatimiz mana. Eger yene kéyin qalsaq küziche paxta emes, shada bolidu. Su yéqin bolsimu bir nori idi, harwilar bilen töt — besh kilométir néridiki östengdin ekelmisem bolmaydu. Balilar kichik, anisi japa tartip qalmisun.
— Buning bilen karim yoq méning, — dédi Sidiq Peshtaq jahilliship, — bu dégen yézining — Toxtishah shangjangning buyruqi, hemme kishi emgekke toluq qatnishishi kérek, birmu ademning barmasliqigha ruxset yoq, bolmisa künlikige 30 yüendin töleydu.
— Qarighuni tar yerde qistighandek gep boptighu bu, Sidiq axun. Men barmaymen démidimghu, men qachan hashardin qalghan? Peqet bir künlükla ruxset ber, ete nedila bolsam ish ornigha bérip bolimen.
— Yaq bolmaydu, hazir teshkilde nurghun adem saqlap qaldi...
— Manga qara....
— Meyli dadisi, bériwersile, — dédi Oghulxan érining tengqisliqta qalghanliqini körüp, — balilar bilen bir amal qilarmen.
— Biraq su...
— Xatirjem bolsila.
Mömin Saqal bir közi arqisida öyige keldi — de, xurjun'gha nan qachilap, yotqan — körpini chirayliq téngip mehelle komitét ishxanisi aldigha keldi. Traktorning kozupigha 30 — 40 che adem chiqqan bolup, ular öz'ara parangliri bilen meshghul idi. Mömin Saqal öshnisidiki nerse — kéreklirini Sulayman'gha uzitip bergendin kéyin, özimu kozupqa chiqti. Shu esnada birnechcheylenmu kélip orun élishti.
Traktor qash qarayghanda ularni Döngsatmigha ekeldi.
Bu nahiye kölemlik hashar bolghanliqi üchün ademler chümülidek mighildaytti. Ular bir qum döwisining yénigha kélip traktordin chüshüshti — de, olash — cholash chédir tikishke bashlidi.
Döngsatmidiki ish anche qiyin emes idi. Herqaysi yézilargha wézipe teqsim qilip bérilgen bolup, yézilarmu mehelle komitétlargha bölüwétkenidi. Ular deslipide bir östengni élishti. Ikki kün ötkendin kéyin, lay éqitish üchün bir döngning baghrigha keldi. Döng égiz idi. Döngning yénidila bir ériq su éqip turatti. Oybaghliqlar mushu ériqtiki sugha döng topisini tashlishi kérek idi. Bu qétimqi emgekke mes'ul bolup kelgen Sayim Pasar ezalarni ikki guruppigha böldi — de, lay éqitishqa buyridi. Shu chaghda kimdur biri warqiridi.
— Qaranglar, hakim... Hakim keldi.
Sayim Pasar u körsetken terepke qaridi. Rasttinla hakim, Toxtishah we u tonumaydighan birnechche ademning himayiside bular terepke kéliwatatti.
— Qéni chépinglar, téz bolunglar — he! — Dédi Sayim Pasar ikki sekrepla döngning yénigha bérip, Qadir shuning qolidiki ketmenni élip.
— Hey Mömin Saqal, néme adem körmigendek turisen, ketminingni chapmamsen, téz bol Obul Yaghaq, ejeb bez yégen müshüktek qarap kettingya, ketmen chap.
Uning dewiti bilen hemmeylen bar küchi bilen ketmen chépishqa bashlidi. Bu chaghda hakimmu ularning qéshigha kélip bolghanidi.
— Oybaghning ademliri, — dédi Toxtishah chüshendürüp.
Hakim béshini lingshitip qoyupla méngiwerdi, uning arqisidin songdishipla kelgen telewiziye istansisining muxbiri bu körünüshni süretke élishqa bashlidi.
— Téz he, yoldashlar... Téz.
Shu chaghda Mömin Saqal " wayjan " Depla warqiridi. Hemmeylen birdinla toxtap qélishti. U aldirashchiliqta özining putigha ketmen chépiwalghanidi, késilgen yerdin toxtimay qan chiqip turatti.
— Bolmaptu, téz, yataqqa élip béringlar, — dédi Sayim Pasar hakim körüp qalmisun dégendek yénidikilerni aldiritip, — Sulayman bilen Sabir, uning qoltuqidin yölenglar!
Sulayman bilen Sabir Möminni qoltuqidin yölep chédirgha ekeldi. Biraq qan xélighiche toxtimaywatatti. Ular qanni qandaq Toxtitishni bilelmey, birdem turup qélishti.
— Maz... Maz... — Dédi aghriqqa berdashliq berelmeywatqan Mömin Saqal ingrap.
Ular shundila ésige keldi — de, bir yotqandin azraq paxta élip, uni köydürüp, qan chiqiwatqan jaygha basti. Qan hayalishmayla toxtidi. Emma, aghriq toxtimighan bolup, éghir azab Mömin Saqalni qiynimaqta idi. Shu küni kechte yéziliq shipaxanining doxturi panaq burun yigit uning putini pakiz sürtkendin kéyin tikip qoydi — de, birnechche tal dora berdi. Mömin Saqal tünügün pütün bir kün we bügün dora ichip yatqan bolsimu, lékin puti yenila zingildap aghrip turatti. U bügün etigende qétip tarishidek bolup ketken kakchini soghuq sugha chökürüp, azraqla nashta qilghanidi. Mana emdi qorsiqi échip korkirap ketken bolsimu, lékin midirlisila putining aghrip kétishidin qorqup turatti. U yan teripige qoyup qoyulghan kichik sulyaw bakqa qol sozup, teslikte aldi — de, asta uning éghizini boshitip bir — ikki yutum su ichti. Lékin, issiq hawa sunimu xélila issitip, ilman qilip qoyghanidi. Ussuzluq uni yenila su ichishke dewet qilghandek qilatti. Mömin Saqal etigendin béri demmu dem nechche ret su ichti. Biraq özidiki teshnaliqmu, hawaning issiqliqimu yaki suning tuzluqluqimu, éytawur héch ussuzluqi qanay démeytti.
Mömin Saqal sulyaw bakni qoyup, asta béshigha yastuq ornida qoyulghan yotqan'gha yölendi. U bundaq yalghuzchiliqtin zérikkenidi. Öyde birdem bikar qalsimu ichi siqilip qalidighan Mömin’ge bu jimjitliq bilen yalghuzluq éghir kelgenidi. Emma qandaq qilghuluq, ya u mangalmisa... Etigen panaq burun doxtur yene ikki — üch kün midirlimay yétip berse, ketmen kesken yer yallughlinip yiringdap qalmisila, mangalaydighanliqini dégenidi. Öyde bolsighu ikki kün emes, ikki ay yatsimu, ayali uni zériktürmeytti. Héch bolmisa, radi'o anglap yatsimu özige emek tapalaytti. Emma bu yerde undaq shara'it bolmisa... Déhqanlar etigen chiqip ketse, qash qarayghan waqitta qaytip kéletti. Chüshtimu qaytip kelmeytti. Ular tamiqini ish ornidila yep, ishini dawamlashturuwéretti. Mömin Saqal közlirini yumdi, uning shu tapta tatliq bir uxlighusi, mushu uyqu bilen zérikishtin birdem bolsimu qutulghusi keldi. Biraq, uyqu kélidighandek emes idi. U shu halette uni — buni xiyal qildi, biraq némishqidur héchqaysi xiyalini dawamlashturalmidi. He désila achchiq eslime, köngülsiz ishlar uning köz aldigha kéliwatatti. U yene közini achti, tonush chédir... Tonush muhit...
Tosattin chédir sirtidin yalang ayagh birsining yénik qedem tawushi anglandi, hayal ötmey chédirgha Sabir kirip keldi. U Mömin Saqal yatqan jaygha yéqinraq kélip soridi:
— Mömin axun, oyghaqmu sen?
Mömin ikki qoligha tayinip, yotqan'gha téximu égizrek yölendi — de, küldi.
— Qandaqmu uyqu kélidu bu yerde.
— Qandaq, aghriwatamdu?— Dédi Sabir téximu yéqinraq kélip.
— Azraqla, lékin tünügünkidek emes.
— Barghansiri ongshilidu, — Sabir uning yénida olturup qolidiki qachini yerge qoydi, — qéni , buni issiqida ichiwal.
Mömin Saqal qachigha qarapla xush boldiyu, lékin tézla:
— Sen özüng ich, men hazirla tamaq yédim,— dédi.
— Néme yeding?
— Su bilen nan.
— Bu oxshimaydu, men séning mijezingni obdan bilimen. Boldi tartinma, sen ichkin — he! Menmu bayam bir qacha ichip obdanla toyuwaldim.
Sabir uning jawabini kütmeyla chédirdin chiqip ketti. Shu tapta Mömin sabirgha ich — ichidin minnetdar boldi. Birer wax chay ichkili bolmaydighan bu qumluqta birer qacha suyuq'ashning tépilishi yoghan gep idi. U sel yantu bolup ashni ishtiha bilen ichishke bashlidi. Gerche ashta birnechche tal chamghurdin bashqa un bilen sula bolsimu, lékin Mömin’ge bekla tétip ketkenidi.
Mömin Saqal emdi oyghan'ghanda kün olturay, dep qalghanidi. U asta ornidin turup, tünügün Obul Yaghaq yasap bergen hasigha tayinip, dingguslighan péti chédirdin chiqti. Yiraqlargha qaridi, köz yétim yerde nurghun ademler hedep ketmen chépiwatatti. U astaghine chédirdin yiraqliship, kichik teret qilish üchün olturdi.
— Mömin .... Hay Mömin Saqal...
Bir kimning özini chaqirghanliqini anglighan Mömin Saqal aldirapla ornidin turup, chédir aldigha keldi.
— Nege ketting? Ejeb ensiretting ademni, — dédi Rozi Qasim, — men téxi séni kettimikin, dep oylaptimen.
— Teret qilay dep...
— He... Qéni qolungni yu ukam...
Mömin némishqa qolini yuyidighanliqini uqalmay, sel heyran bolghan bolsimu, lékin tézla qolini chayqidi. Shuningghiche Rozi Qasim gézit parchisigha oralghan mushtek nersini uning qoligha tutqazdi.
— Me, buni yigin.
— Néme bu?
— Gösh. Mehellidikiler chiqartiptu.
— Sizchu?
— Men nésiwemni yep boldum.
Mömin asta gézit parchisini achti. Rast dégendek qazan'gha sélin'ghan musht chongluqida bir parche loq gösh turatti. Rozi Qasim uninggha qarap qoshup qoydi.
— He rast, ete mehelle terepke kétidighan traktor bar iken, biz Sayim Pasar bilen déyiship qoyduq. Sen qaytip kétidighan boldung, teyyarliq qilip qoyarsen. Men ishligen jaygha baray, bügün ishni sel kechrek yighidighan oxshaymiz.
Rozi Qasim chiqip ketkendin kéyin, Mömin turghan jayidila olturdi. Uning öre turiwérip, saq puti talghanidi. U qolidiki göshke qarap, birdinla ishtihasi qozghaldi — de, aghzini yoghan échip chishlidi. Emma géli ghiqqide bolup qélip, yene qolini tartti. Shu tapta uning balilirigha géli siqilghanidi.
Qurban héytta u qurbanliq qilalmidi. Oghulxan idare bashliqi Sadiq ekélip bergen kona kiyimlerni yuyup, yamap dégendek kiygüzgen bolsimu, emma öyide toxu chaghliq bir nerse yoq idi. U héyt namizidin qaytip kélip, öy ishi bilen meshghul boluwatqan oghul — qizlirigha qarap uh tartti.
— Dada... Dada... Qoshnimiz yoghan bir qochqarni öltürüptu, bizmu qoy öltürmemduq? — Dédi Patime taladin yügürüp kirgen péti.
Mömin qizigha gep qilmidi, uning möldürlep turghan közlirige qarap, ichi siyrildi. U qizini asta aldigha tartip, baghrigha basti.
— Dada, manga qoy öltürüp bérisen — he! — Patime yene soridi.
— Xuda buyrusa kéler yili öltürüp bérimiz, — dédi Oghulxan közliridiki yashni Mömin körüp qalmisun dégendek tetur qarap, — kichik bala dégen atikarchi bolmaydighan.
— Emise biz gösh yémemduq?
Mömin emdila besh yashqa kirgen balining bundaq so'al sorishini kütmigenidi.
— Yeysen, choqum yeysen, — Mömin qizini qoyup berdi — de, ornidin turup sirtqa mangdi. U bashqilardin Aqup Saxtining qurban héytta öltürüp sétish üchün kala bordighanliqini anglighanidi. Shunga, udul shu yerni közlep mangdi. dégendek Aqup Saxtining öyining aldida nurghun adem yighilip qalghanidi. Aqup bir tereptin gösh parchilap jinglisa, bir tereptin pulini utturluq élip, yanchuqigha sélip turatti. U bashqilarning buyrutmilirini aldirash beja kéltürüp, saqlap turghanlarni birer chay qaynitim waqitta yolgha sélip boldi. Kanarida 20 — 25 jingche gösh qalghanidi, Mömin nechche qétim éghiz échishni niyet qilghan bolsimu, lékin aldirap éghiz achalmidi.
— Sanga nechche jing? — Soridi Aqup özige ümid bilen qarap turghan Mömin’ge bir chaghda.
— Alte — yette jing alaymikin?
— Pul élip kelgensen?
Mömin Aqupning shundaq déyishidin qorqup, bayidin béri jim turghanidi.
— Yaq, lékin pulungni uzaqqa sozuwetmeymen.
— Paxta pulidin bérersen heqachan.
— Tirik jan bolghandikin uningghichilikmu qalmas.
— Belkim shundaqtur Mömin axun, men bu kalinimu neq pulgha sanap alghan, yérimini kéyin bérey désem, igisi unimighan, bayatidin béri özüngmu körding, héchkimge nési qilmidim. Xapa bolma — he!...
Mömin uning sözini anglap qattiq iza tartti — de, arqisigha örülüpla öyi terepke mangdi. Uning qelbi dolqunlan'ghan, közliridin monchaqtek yash tamchiliri ikki mengzini boylap domilimaqta idi. U bashqilar yighlighinimni körüp qaldimikin dégendek, ittik uyan — buyan qarighandin kéyin qolining dümbisi bilenla yéshini értiwétip, bir tal tamaka oridi... U öyge kelgende Oghulxan uning chirayigha qarapla éghir uh tartti. Uning shu tapta Mömin Saqalgha teselli bergüsi, könglini awundurghisi keldi. Emma, ot üstige yagh chachqandek ish qilmasliq üchün özini tutuwaldi.
— Essalamu eleykum...
Ishikning tosattin échilip, Rozi Qasimning tekellupsizla öyge kirishi bilen tengla Mömin ornidin turdi — de, uninggha qosh qollap qol sözdi.
— We'eleykum essalam... Qéni yuqirigha...
— Yaq, boldi. Men aldiraymen, qéni buni...— Rozi Qasim qoltuqidiki chit dastixanni supa üstigila qoyup, aldirapla achti — de, besh — alte jing kélgüdek göshni élip, Mömin’ge sundi, — az bolsimu balilargha pishurup ber ukam. Balilarning héytta boyni qisilip qalmisun.
Mömin néme déyishini bilelmey qaldi. Uning közlirige yene yash kelgenidi.
— Yaq, sizmu kümeklik, bundaq qilsingiz...
— Tekellup qilma. Boldi, qéyin — buyanlar kelmekchidi, men mangay...
Rozi Qasim qandaq aldirap kirgen bolsa, shundaq aldirap chiqip ketti...
Mömin éghir uhsindi, balilar héytta gösh yégenche üch — töt aydin buyan gösh didari körüp baqmighanidi. U ete kétidighan bolghachqa, göshni yémey élip kétishni oylidiyu, lékin hawa issiq bolghachqa, buzulup qélishidin ensiridi — de, qolidiki göshni asta chishlidi.