< <

<

Yettinchi bab

Ötne alem

1

May aylirining axirqi künliri Oybaghliqlarning aldirash mezgili, Oybaghliqlar toghay chuchulimasta ornidin turup étiz béshigha chiqsa, kech kirgende andin öylirige kiridu. Lékin, bu yil ehwal aldinqi yillardikidin téximu özgiche boldi. Ular tinmay ishleyttiyu, héchbir ishning ayighi chiqay démeytti. Kün chéchilmastila mehelle teshkilidiki kanay sayrashqa bashlisa, déhqanlarning özi tüzgen bir künlük pilani yoqqa chiqatti.
— Oybaghliq ezalar, diqqet qilayli, diqqet! Hemmeylen paxtiliqqa bérip yer yolwisi tutayli.
Mana mushuninggha oxshash uqturushlar kanayda bir künde az dégendimu üch — töt nöwet anglitilidu. Hélila paxtiliqtin chiqip, bughdayliqqa emdila barghan déhqanlar yene ghudurashqiniche kéwezlikke kélishidu. Eger birkimning dégen möhlette kéwezlikte yoqluqi sézilse, mehelle komitét bashliqliri bir demdila étiz béshigha ünüp bolidu, tirnaq astidin kir kolighandek, étizning u béshidin bu béshigha birnechche mangidu — de, déhqanning sewenlikini birdemdila tépip jérimane qoyushidu. Mushu künlerde Oybaghliqlar hemmidin bek qorqidighan nerse jérimane. Ular küzde satidighan paxta pulining qanchilik bolidighanliqini éniq uqmisimu, lékin paxta pulidin tutup qalidighan jérimanining sanini éniq bilishetti. Biraq, yanchuqtin taraqlap turidighan aqcha chiqmighandikin, aq qeghezge qizil suruqqa milen'gen qolni basmaqtin özge néme amal?!...
Biraq, bügün ehwal bashqiche boldi. Kanaydin bughday arisigha qonaq tikish uqturulghanidi. Mömin Saqal etigendila étiz béshigha chiqqanidi. Kanayda eger qonaq tikilmise, bughdayning dan süyini bermeydighanliqi éniq eskertilgen bolghachqa, u sel aldirap qaldi — de, öyge yénip kélipla ötken yili mexsus uruqluq üchün élip qoyghan bash qonaqlarni uwashqa bashlidi. Bu halni körgen Oghulxanmu uninggha yardemleshti. Ular hayalshimayla ikki charek kélgüdek qonaqni uwap, xaltigha qachilidi.
— Sen ishingni qiliwer, — dédi Mömin Saqal xaltini öshnisige artip.
— Bundaq ish dégen er kishining ishi emes, boldila, sili aram alsila, — dédi Oghulxan.
— Taza dégendek saqiyip bolalmiding, — dédi Mömin Saqal ayalining chirayigha qarap, — késel dégen'ge sel qarashqa bolmaydu.
— Undaq démisile, bügün xéli ongshilip qaldim.
— Meyli emise, barghung kelse bar.
Ular öydin chiqip, hödde yéri terepke mangdi. Mömin Döngsatmidin qaytip kélip, anche uzun kün'ge qalmayla saqayghanidi. Lékin, qérishqandek Oghulxanning ashqazan yallughi qozghilip qaldi. Mömin yéza bazirida dukan achqan téwiptin dora ekélip qaynitip bérip, Oghulxan bir az yaxshi bolghanidi.
— Nege Mömin Saqal, ejeb aldirashqu?
Sidiq Peshtaqning tosattin gep qilishi ularni chöchütüwetti. Mömin yan teripige qarapla ériq boyida, térek sayisida olturghan Sidiq Peshtaqni körüp dédi:
— Étizliqqa, bughday arisigha qonaq tikkili.
— Uruqni teshkildin aldinglarma?
— Yaq, bultur özimiz xillap élip qoyghan.
— Emise bu uruq bolmaydu. Bayam Qadir shuji dédighu, bu yil bizning mehellige bir xil sort tériymiz. Uruqni nahiyilik uruqchiliq shirkitidin tünügün ekelgen, shu uruqtin ishlitinglar.
— U uruq azmishqu?
— Kim shundaq deydu? Biz tünügün mogha hésablap ekelgen.
— Bumu yaxshi uruqqu, bultur biz térighan, hosulimu obdan boldi, bir tüpte ikkidin bash... — Dédi Oghulxan.
— Ayal kishi er kishining ishigha arilashmaydighan, — dédi Sidiq Peshtaq qoshumisini türüp, — méngingla Sakyamunining butidek qetip turmay. Qonaq uruqini teshkildin ekélinglar.
Mömin Saqal ayaligha qaridi, Oghulxan érining néme démekchi bolghanliqini chüshinip ixtiyarsiz béshini irghitip qoydi.
— Sen qaytip tur xotun, men bérip kéley, — dédi Mömin Saqal ayaligha, öshnisidiki xaltini élip yerde qoyghach.
— Maqul...
Mömin Saqal Sidiq Peshtaq bilen mehelle komitét qorasigha kelgende birnechcheylen takallashmaqta idi.
— Qandaq alahide uruqkin, deptimen. Bultur biz térighan qonaqning uruqi iken'ghu. Boldi, men almaymen, — deytti Zirip Kasa qiziship.
— Némishqa almaysen? Bu séning ixtiyaringdiki ish emes, yéziliq hökümetning orunlashturushi, uqtungma? Biz buni uruqchiliq shirkitidin bughday kölimige hésablap ekelgen. Alsangmu alisen, almisangmu alisen, — deytti yéngila mehelle komitétining kassirliqigha teyinlen'gen Sultan Péti,— bu yerde undaq madagol ish yoq.
— Qarap turup ziyan tartamduq emise, — dédi Obul Yaghaq,— qarang mana, xamken'ghu bu uruq.
— Her qaysingning közi torliship qalghan gep, uruq shirkiti hergiz déhqanlarni ziyan'gha uchritidighan ishni qilmaydu, aghzingni chayqiwétip gep qil.
Ular birdem talashqandin kéyin, Mömin Sultan Pétidin soridi.
— Kilosi qanche pul iken bu uruqning ukam?
Sultan Péti uning ukam déginige achchiqi kelgendek alaydi — de, zerde bilen dédi:
— Töt koy yettimu.
— Qimmetken'ghu,— dédi Mömin Saqal perwasizla,— ötken yilimu shundaq qimmet alghan, biraq bazargha aparsaq charikini sekkiz yüendinmu almidi.
— U dégen qonaq, bu dégen uruq, — dédi Sultan Péti,— bikar gepni qoyup, uruq élinglar — he!
— Men almaymen, — dédi Zirip Kasa xaltini qoltuqigha qisip, — bizning öyde mushu qonaqning jiringlap pishqinidin bar, men shuni tériymen.
— Meyli, ixtiyaring emise, kéyin pushayman qilmisangla bolattighu.
Zirip Kasa chiqip ketkendin kéyin, yene ikki — üch kishi uninggha egeshti. Mömin Saqalningmu chiqip ketküsi keldi, emma kéyin alimadis birer chataq chiqip qélishidin ensirep dédi:
— Manga béridighiningni jinglighine ukam...
Mömin Saqal uruqni sélip bolghilimu ikki kün boldi. U bu jeryanda öz étizlirining ériqlirini bir qur chapti, nechche yerge tugh saldi. Lékin, sudin xewer yoq idi. Hawa issiq, uning üstige bughdaygha su kirmigili xéli waqit bolghachqa, bughday maysiliri solashqanidi. Möminning ensireydighini bula emes, eger su nöwiti yene nechche kün kéchikse, bughday maysisining dan tutush chéchiki éqipla ketse hosulgha éghir tesir yetküzetti. U chaghda chiqqan mehsulat dölet wézipisi bilen ötken ayda Aqup Saxtidin alghan sekkiz charekke on ikki charek bérishke kélishken bughdayghimu chiqish qilmaytti.
Etisi kechte mehelle komitét tewésige su nöwiti keldi. Hemme kishi ketmenlirini kötürüshüp étiz bashlirida yürüshetti. Möminmu xéli burun étizliqqa kéliwalghan bolup, bügün kéche özige nöwet kelmeydighanliqini bilip tursimu, Oghulxanning sözige unimay kelgenidi. ériqta shildirlap su éqip turatti. Qeyerdindur paqilarning korkirashliri anglinatti. Mömin özige su baridighan tarmaq ériqqa sélin'ghan tugh yénidila yanpashlap yatqanidi. Kech kirishi bilen pütün jahan xuddi qazan kömtürüp qoyghandek qarangghu bolup ketti. Asman sethide chaqnawatqan yultuzlar uninggha köz qisiwatqandek bilindi. Yéqinla yerdin allikimlerning bir — birini chaqiriwatqanliqi anglinip turatti. Biraq, Mömin ongda yatqan péti asman'gha qarap yatatti. Tosattin uning quliqigha shipirlap mangghan ayagh tawushi anglandi. Mömin quliqini ding tutti.
— Bu yerde japa tartip qalila Awut shangjang, birer öyge bérip birdem közlirini yumuwalamla?
Mömin bu awazni tonudi, u Sayim Pasarning awazi idi.
— Öyge barsaqmu némish qilimiz mudir, bérip birer parche kigiz tépip kélsile, quruqraq bir yerge sélip, étiz béshidila uxlay.
— Néme dégenliri bu Awut shangjang, pütün — sürük bir Oybaghda sile yatquchilik birer öy tépilmasmu? Undaq qilsila könglümge kélidu jumu.
— Könüp qaptimen, — Awut xirildap küldi, — bu yil sugha mes'ul bolghandin buyan japa tartipla keldim. Bizge issiq yotqan nede deyla.
— Chiqip qalar, bashqa yerde bolmisimu, Oybaghda yéngi mallar xéli köp juma, köngüllirini achalaydu, birla bérip qalsila, buningdin kéyin Oybaghni chörgilep kételmey qalamla téxi.
— Shundaq bolarmu?
— Way bolmamdighan, janlirini élip, janggalda qoyidighanlardin köp juma bu yerde.
— Ha... Ha... Ha...
— Hi... Hi... Hi...
— Emise qarap turmay yol bashlimamla, ademning ichige ot salghandikin....
— Mangsila emise, shangjang...
— Chatiqi chiqmas — he!
— Xatirjem bolsila, chatiqi bar yerge men aparmaymen silini...
Mömin bularning sözini anglap, ghezepke keldi. Shu'an ornidin turup, ulargha qattiq warqirghusi, tillap anisidin tughulghinigha pushayman qildurghusi, gélini boghup turup bayamqi gépige towa qildurghusi keldi, emma özini bésiwaldi.
" Way showichi, emdi sen qilmighan mushu solamchiliq qaptiken — de, qérighinini tuymighan hezilek...". Mömin shularni xiyalidin ötküzgendin kéyin, asta ularning keynidin mangdi. U ketminining sépini ching tutuwalghanidi. Némishqa ketmenni éliwalghinini Mömin özimu bilmeytti. Etrap qarangghu bolghachqa, u héchnémini ilgha qilalmidi. Peqet sezgülirige tayinipla özidin xélila uzap ketken ikkiylenning arqisidin tiwish chiqarmay egiship kétiwatatti. Tuyuqsiz aldidiki ikkiylen toxtidi. Möminmu turghan jayidila jim turuwaldi.
— Arqimizdin birsi egiship kéliwatamdu, néme?
Bu Awutning awazi idi.
— Yaq, qorqqan'gha qosh körünuptu, dégen shu shangjang, xatirjem bolsila.
Ular yene mangdi. Möminmu ulargha egeshti. Ular bughdayliqtin chiqip, yolgha chüshti, uzun mangmayla mehellining chétidiki yalghuz öy yénida toxtashti. Öy ichidin xire yoruqluq chaqnap turatti. Sayim Pasar tiwish chiqarmay ishik tüwige keldi — de, ishikni pes urdi.
— Kim?... Öy ichidin Zirip Kasining ayali xelchemxanning awazi anglandi.
— Men Sayim Pasar, ishikni éching.
Ishik hayalishmayla échildi. Ular öyge kirip ketkendin kéyin Mömin Saqalmu öyning arqisigha ötüpla dérize tüwige keldi.
Mömin Saqal baya Ziripning bügün kéche su tutimen, dep ketkenlikini körgenidi. Mana bular... Way bichare Zirip, nede yürüydighansen? Öyügge qaytip kelgen bolsangchu... Mömin xiyalini dawamlashturalmidi. Öy ichidin Sayim Pasarning awazi anglandi.
— Zirip téxi kelmidima?
— Bayam su tutimen, dep chiqip ketken, bizge nöwet tang atargha yéqin kélermikin.
— Su ulugh, uningghiche qalmas... He rast, Awut shangjang ussap qaptiken, shunga bashlap kirgen. Öyde qiziq qaynaqsu barmidu?
— Bar, téxi bayila qaynatqan...
— Emise éghizida qélishliq qilip chay demleng singlim, men chiqipla kirey...
Ishik échilip, yépilghan awazi anglandi. Möminning taqiti taq boldi. U gerche öy ichini éniq körelmisimu, lékin hemmini anglighanidi. Shu tapta Xlchemxanning bughday öglük, ademni meptun qilidighan chirayi uning köz aldida gewdilendi. " Tughmighandin özge gunahi yoq uning, — deytti Zirip Kasa bala toghrisida gep bolghanda ayali üstide toxtilip, — toy qilghinimizgha ikki yil boptu. Bir — birimizge aliyishqinimizni bilmeymiz....".
— Qéni chay ichsile, shangjang... Way qolumni qoyuwetsile.
— Quruq chaynila ichmeyli xénim, birdem mungdashmamduq.
— Qöyuwetsile deymen, héli warqiraymen.
— Warqirsila... Bu yerde adem yoq, erliri étizliqta...
— Sili adem bozek etmisile, bolmisa...
— Qorqutmisila xénim, kölge paqining izi chüshmeydu, bumu amet désile...
— Yaq... Yaq... Bolmaydu.
Mömin Saqal emdi chidap turalmidi — de, öyning aldigha ötüp ishikni achay déyishige öy ichidin Awutning warqirighan awazi anglandi.
— Wayjan, adem barmu?
Mömin shartla qilip keynige yandi we tamning yénigha kélip mökündi. Shuningghuche ishik échilip, Awut yügürgen péti chiqti — de, yügürdi.
— Hu izzitini bilmigen buzuq... toxta deymen...
Xelchemxan birdem turghandin kéyin ishikini yépip kirip ketti. Möminmu bu yerde turushning artuqche ikenlikini hés qilip, baya kelgen yoli boyiche étiz béshigha qaytti.
Etisi kün chashka bolghanda, Mömin’ge su nöwiti keldi. U suni étizgha bashlap qoyup bir tal tamaka oridi — de, ériq béshidila turup chékishke bashlidi. Emma, tamakisi yérim bolmayla ériqtiki sugha tashlidi — de, ériq yaqilap mangdi. Su barghansiri azlawatatti. " Birer kim échiwalghanmidu yaki birer yer yar epketkenmidu?" dégenni xiyalidin ötküzgech qedemlirini tézletti. U aldirap mangdi. Su barghansiri azlawatatti...
Mömin oq östeng béshigha chiqqanda Qadir Yorgha, Sayim Pasar, Awut we yene mehelle komitétining mirabi östengdiki taqaq yénida turatti. Qadir Yorgha Awutqa gep qilmaqta idi.
— Yiqilip chüshüp yaman qipla shangjang. Ya bizmu bir élektir (izahat: élektir — qol chiragh démekchi) bermeptimiz, xapa bolmisila....
— Him. Bu xapa bolush emes, prinsip, silige béridighan su nöwiti 12 sa'et, hazir 13 sa'et boldi.
— Ughu shu, suni besh ériqtin bashlap sugharduq. Bayam hésablisaq birer yüz moche yer qaptu, shunga...
— Bundaq qilsaq yéziliq hökümetke qandaq jawab bérimen?
— Toxtishah shangjang silining geplirini yirmaydu. Ikki — üch sa'et su bersile, uningghiche nashta qiliwalayli.
— Shundaq qilsila Awut shangjang, men hazirla qirqilmighan oghlaqtin birni tonurgha séliwétip keldim, — dédi Sayim Pasar gep qisturup.
Awut Sayim Pasargha alaydi. Qarighanda uning axshamqi achchiqi chiqmighandek idi. Sayim Pasar tézla yerge qariwaldi. Bu halni körüp, Möminning yürekliri oynap kettiyu, lékin külüwetmeslik üchün léwini ching chishliwaldi.
— Shangjang, bolsa mushu bir qétim....
— Emise, artuq sugha pul tölenglar.
— Maqul, su aqidighanla bolsa, sile néme désile shu.
— Emise pul... — Awut Qadir Yorghigha qolini sozdi.
— Sili xatirjem bolsila, tamaq yep bolghuche qollirigha tekküzimen.
— Meyli emise, — Awut béshini asta lingshitip, qolini shiltidi.
Uning yénida turghan mirab, östengdiki taqaqni kuluch bilen asta boshatti. Su Mömin Saqalning yéri bar ériq terepke lömüldep éqishqa bashlidi.
— Mangsila shangjang, tamaq yeyli.
Ular mangghandin kéyin, Qadir Yorgha téxiche bayamqi ornida turghan Sayim Pasargha jikilidi.
— Emise Qasim Samsaq bilen Sultan Pétini tépip, derhal déhqanlardin pul yighing. He rast, mehelle gurup bashliqlirigha deng, bu qétim bizdin uruq almighan déhqanlarning bughdiyigha bir temimmu su kirmisun, qachan bizdin uruq élip tikse, shu chaghda suning amalini qilip bérimiz. Eger bu qétim su quyuwalghanlar bolsa, her mogha 50 yüendin jérimane tölisün, uqtingizmu?
— Uqtum.
— Emise téz ménging.
Qadir Yorgha tézla Awutning keynidin yétishwaldi. Mömin bu ishlarni körüp sel ejeblen'gen bolsimu, lékin öz yérige su mangghanliqini oylap, keynige örüldi — de, ériq yaqilap mangdi.


2

Bügün yekshenbe bolghachqa, Exmet Yaqup yataqta birdem olturghandin kéyin, ishikni quluplap sirtqa chiqti. Meyin shamal yüzini sipidi. U özini sel segip qalghandek hés qilip, asta kocha boylap mangdi. Uning yénidin mashinilar ghuyuldap ötüp turatti. Kochidiki ademlermu bir — birige yol bérishküsi kelmigendek téz — téz mangatti. Exmet Yaqup xiyal sürgech uyan — buyan qarap asta mangatti. Tosattin uning közige tonush bir chiray chéliqti. Exmet Yaqup uni bir qarapla tonudi. Biraq, u kishi Exmet Yaqupni körmigendek közini yerdin üzmey ildam méngiwatatti.
— Hapiz'axun, — Exmet Yaqup uni pes awazda chaqirdi, biraq Hapiz Kaski anglimighandek yenila méngiwerdi. Exmet Yaqup yügürgendek méngip tézla uninggha yétishiwaldi — de, yelkisige asta shapilaqlighach dédi,— Hapiz'axun...
Hapiz Kaski shundila béshini yerdin kötürüp, arqisigha qaridi — de, Exmet Yaqupqa qarap turupla qaldi.
— Méni tonuyalmidingizmu Hapiz axun, — dédi Exmet Yaqup uning saqal basqan chirayigha, oychan közlirige qarap külüp.
Hapiz Kaski birdem qarap turdi. Derweqe u Exmet Yaqupni tonuyalmighanidi. Ular yéziliq hökümette bir qétimla uchriship, söhbetleshkendin bashqa uchriship baqmighanidi. U Exmet Yaqupning retlik taralghan chachlirigha, chirayliq galstukigha, hazir dezmal sélin'ghandek körünidighan kastum — burulkisigha, maylap parqiritiwétilgen betinkisige qarap turupla qalghanidi.
— Men Qumbaghning mu'awin yéza bashliqi Exmet Yaqup, tonuyalmidingizmu Hapiz'axun? Biz ikkimiz héliqi chaghda obdan paranglashqan idiqqu, ésingizdin kötürülup qaptu — he!
Shundila Hapizning chirayigha külke yügürdi — de, qollirini keng yaydi.
— He ésimge keldi. Ésimge keldi...— Dédi u aldirap, — sili bizning yézidiki Ey shang...
— Exmet Yaqup dewersile...
Ular quchaqliship körüshti, yolda kétiwatqanlar ulargha heyran bolghandek qarap qoyup méngishatti.
— Sili qachan kelgen? — Soridi Exmet Yaqup qizghin ehwal sorashlardin kéyin.
— Kelginimge töt künche boldi, — dédi Hapiz sel ongaysizlan'ghandek.
— Birer ish bilenmu?
Shu'an Hapizning bayamqi chirayi eslige keldi, u hazirla yighliwétidighandek ümcheydi. Uning bu eptige qarap bir némini sezgen Exmet Yaqup tézla gepni yötkidi.
— Pemimche chüshlük tamaq yémidile heqachan, mangsila...
— Boldi, qorsiqim toq. Etigen chayni xéli köp ichiwalghan.
— Mangsila deymen, mungdashqach olturup tamaq yeyli.
Exmet Yaqupning keskin sözi Hapizni arisaldiliqtin qutuldurdi. Ular sheherning awat yérige jaylashqan ashxanigha kirishti. Yekshenbe bolghini üchün ashxanida adem köp idi. Exmet Yaqup etrapqa tézla köz yügürtkendin kéyin, bulungdiki bashqilarning neziri chüshmeydighan üstelning bosh ikenlikini körüp, Hapizni bashlap bérip shu yerge jaylashti.
— Néme yéyishidila méhmanlar?— Ular orunduqta olturushigha bir cheynek chay bilen ikki piyalini kötürüp kelgen mulazim edep bilen soridi.
— Néme yégüngiz bar? — Hapizdin soridi Exmet Yaqup.
— Néme bolsa meyli, — dédi Hapiz ongaysizlan'ghandek.
— Emise ikki texse leghmen.
Mulazim ketkendin kéyin Exmet Yaqup piyalilarni chayqiwétip chay quyup, Hapizning aldigha birni sürüp qoydi.
— Qachan kétisiz? — Soridi Exmet Yaqup piyalini qoligha éliwétip.
— Bügün kéteymikin, — dédi Hapiz sel meyüslen'gendek,— bu yerdimu choylamgha chöp chiqmidi, bikar yürsem taza qamlashmighudek, shunga öyge kéteymikin deymina.
Exmet Yaqup gep qilmidi. U baya Hapizning néme meqsette kelgenlikini sorighanda, uning ongaysizlan'ghanliqini éniq sezgen bolghachqa, emdi uni tenglikte qaldurmasliq üchün jim olturdi.
— Silimu bir ishqa kelgenmu shangjang?— Dédi Hapiz qiziqqandek.
— He'e, oqushqa kelgen, ikki ayche boldi.
— Emise yene bir mezgil turidikenla — he!
— Yene töt ay qaldi...
— He..., — Dédi Hapiz sozup, — men téxi silini oynighili kelgen oxshaydu, deptimen.
Exmet Yaqup gep qilmidi. U shu tapta Hapizning ötkenki ishining qandaq bolghanliqini bilgüsi kelgenidi.
— Héliqi ish qandaq boldi Hapiz axun?
— Qaysi ishni deyla? — Yandurup soridi Hapiz Kaski.
— Ötkende sile bilen déyishken gepchu?
Hapiz ongaysizlan'ghandek morisini kötürüp qoydi. Rastini dégende uning ikki kündin béri zerdisi qaynapla turatti. Birer tonushini tépip derdini éytqusi, ich baghrini örtendürüp turghan barliq pighanni biraqla tökküsi bar idi. Emma, wilayet merkizi bolghan bu natonush jayda birermu tonushi uchrimidi. U pütün — sürük ikki künni piyade kocha arilash bilenla ötküzdi. Mana emdi Exmet Yaqup sorawatidu, qandaq qilish kérek? U qandaq qilishini bilelmey téngirqidi. Ikkiylen yéziliq hökümette ehwallashqanda, Hapiz Exmet Yaqupni az — tola chüshen'gendek bolghanidi. Emma, yéqindin buyan arqa — arqidin yüz bergen ishlar Hapizni " emeldar emeldarning qayashi, ularning birsigimu ishen'gili bolmaydu " Deydighan tonushqa kéltürüp qoyghanidi. Shundaqtimu sorighan iken, jawab bermise qandaq bolar? Hapiz sel oyliniwalghandin kéyin, gepning neq özini démey, egitip gep qilishni oylidiyu, biraq Exmet Yaqupqa yalghan sözligüsi kelmey, gepni ochuqla dédi.
— Yene shu burunqidek shangjang, bu jahanda déhqanning sözini anglaydighan bashliq yoqken. Héchbir ilgirilesh yoqqu tang.
— Undaq emestu Hapiz axun, men sözlirige qoshulalmaymen.
— Öz bashlirigha kelmigendikin ishenmeyla heqachan... Nahiyimiz da'iriside erz sunup barmighan yérim qalmidi. Chirayliq gep tashni éritidu, dégini yalghanken. Méning barmighan yérim, chirayliq gep qilmighan bashliqim qalmidi. Emma yene shu...
— Qéni éniqraq désile, Hapiz'axun, men anglap baqay — he! Yardimim tégip qalsa ejeb emes.
Exmet Yaqup uning yénigha sürüldi. Hapiz uning chirayidiki semimiylik we ich aghritish ipadisini körüp heyran bolghandek birdem turuwalghandin kéyin, piyalisidiki sowughan chayni ghurtulditip ichiwetti. U piyalini üstelge qoyup bolghuche, Exmet Yaqup yene liqlap qoydi.
— Sözlisem gep tola shangjang, — dédi Hapiz uninggha qarap qoyup, — mehellidikiler méni Hapiz Kaski dep atishidu. Dadam rehmiti aq — qarini ayriymen, naheqni tügitimen, depla eyni yillarda mehelle bashliqliri bilen tola zakonlishattiken. Bezide özige munasiwetsiz ishlar bolsimu, bashqilar bilen yaqiliship, nechche qétim tayaq yeptiken. Kön’gen xuy désile. Bichare rehmiti dunyaning xowluqini körmey japa tartipla bu alemdin ketti, biraq men bir kim méni bozek etmisila bashqilarning herqandq ishini körsemmu bighem yüriydighan bende, shundaqtimu " Kaski " dégen leqem manga ata miras bolup qaldi. ötkende silige déginimdek qerz majirasi bilen mehellidikiler bilen urushup, on besh kün yétip chiqqandin kéyin, naheqchilikke peqetla chidimidim. Meyli xeyriyet, oghul balining béshigha néme kün kelmeydu, bu künlermu ötüp kéter, dep oylap hemmini boldi qiliwetmekchimu boldum. Emma, bikardin — bikar tayaq yep turup, qamilishim ghururumgha bekmu tegdi. Bolupmu yéziliq saqchixanidiki héliqi daraza adash... Ismi némiti... Héliqi qarimutuq, ghaz boyun, egizi... Toghra, xatalashmisam bashqilar uning ismini Sedirdin dégendek qiliwédi... Ashu Sedirdin qarap turup shunche yalwursammu heq — naheqni tekshürup körmeyla " bizning yéza nahiye boyiche omumlashturup tüzeshte ilghar orun idi. Sen Oybagh mehelle komitétining kadirliri bilen urushup, chong délo sadir qilding, bu déloni nahiyilik jama'et xewpsizlik idarisidikilermu anglaptu. Mushu qilmishing üchünla üch — töt ay soliwétish kérek idi, emma biz séning burun jinayet sadir qilmighanliqingni nezerde tutup, 2000 yüen jérimane qoyupla boldi qilidighan bolduq " dep turuwaldi. Men yalwurdum, yélindim, hetta ikki putini quchaqlap, kichik balidek höngrep yighlidim. Insan éghizidin chiqidighan eng tatliq sözlerning hemmisini dédim, biraq unimidi. Mende pul yoq, emise nege solisanglar solanglar, men türmide yétishqimu razi, dédim. Emma, u yenila nurghun bahane — sewebni körsitip, öz gépide ching turdi. Axir bolmay séning meqsiting pul élish iken'ghu, dep xuddi éshek sodilashqandek sodiliship yürüp, 750 yüen tölep aran qutuldum. U méning höjjet yézip bérish télipimni ret qildi. Uningche bolghanda, höjjet yazsa 2000 yüenni saq tölishim lazimken. Shu waqitta oylimaptimen, kéyin qarisam bu méni bozek qilish, ap'ashkara bulash iken qarisila... Biz déhqan xeqni gol körüp, emdi shularmu bozek qilsa buninggha néme dégüluk?... Saqchi dégen xelqning derdige derman bolsa, ajizlarni yölise, yamanlarni qanun boyiche jazalisa, andin xelqning saqchisi bolmamdu? Bezide téléwizorlardin körüp qalimen. Nurghun saqchi qanunning izzet — hörmitini qoghdash yolida qurban bolidiken, emma u saqchi qandaq ademdu? Hökümet bundaq saqchilargha ma'ash bérip, némishqa baqidighandu deymen...
Hapiz Kaski gépini toxtitip , aldidiki chaydin bir yutum ichkendin kéyin jim bolup qaldi. Exmet Yaqup uning chirayidiki herbir özgirishlerge qarap olturatti. Shu tapta uningmu achchiqi kelgen bolsimu, emma Hapizning sözini bölüwetmeslik üchün özini tutuwalghanidi.
— Mana ash keldi, — dep towlidi mulazim.
Exmet Yaqup üstelge qoyulghan ikki texse leghmenning birini Hapizning aldigha sürüp qoyghandin kéyin dédi:
— Qéni tamaq yeng.
Hapiz tekellup qilmayla chokini qoligha aldi.
Ular ghizalinip bolghandin kéyin, ashxanidin chiqip aldigha birnechche yüz mangdam méngipla yol boyidiki kichikrek bir baghchigha kirdi — de, söget sayisidiki orunduqta olturdi.
— Kéyin Sedirdin bilen körüshtingizmu? — Soridi Exmet Yaqup uning sözini dawamlashturush meqsitide.
— Yaq, körüshmidim, körüshsemmu béribir bikar idi. Uning manga bikardinlar jérimane qoyghan chaghdiki ehwalidin qarighanda, uning manga hésdashliq qilish niyiti esla yoq. Shunga, göherni tashqa urmay, unimu bashquridighan adem bardu bu jahanda, dep oylap Toxtishah shangjanggha ehwalni melum qildim, biraq umu gepni anglapla ret qildi. Uningche bolghanda, men Oybagh mehelle komitétining xizmetlirige tesir yetküzüptimen, qesten soqushup, bashqilarni küch körsitishke teshkilleptimen. Méning sewebimdin nurghun déhqan boynidiki qerzlirini bergili unimighanmish... Qarisila, men yéziliq xelq hökümitining bashliqlirigha öz derdimni eytsam, manga kiygüzgen qalpiqigha, hélimu hazir medeniyet inqilabi dewri emesken, bolmisa neq eksil'inqilabchi dep nechche on yilliq késiwéterken. Xelq hökümitining bashliqi dégen xelqning haligha yetmise buni néme dégüluk emdi... Bu tülkidin qutulup, yolwasqa tutulghandek bir ish emesmu?
Hapiz yanchuqidin chirayliq késilgen gézit qeghizini chiqardi. Uning tamaka orimaqchi bolghanliqini sezgen Exmet Yaqup ittikla bir qap tamakisini aldi — de, tenglidi.
— Buningdin chéking.
— Boldi rehmet. özümningkinila chékey. Öginip qaptimen, uning üstige bu tamakilar boshken.
— Meyli emise...
Hapiz tamaka tutashturup birnechchini shoriwalghandin kéyin sözini dawamlashturdi:
— Kéyin nahiyigimu bardim, erziyet idarisi, intizam tekshürüsh, siyasiy qanun komitéti dégendek yerning hemmisidiki bashliqlar bilen körüshtüm. Ular xuddi meslihetlishiwalghandekla gunahni manga artti. Kéyin bashqilar nahiyining birinchi qol hakimi xelqperwer, her shenbe küni derdmenlerning derdini anglaydu, dep meslihet bérishti. U adem bilenmu körüshtüm. Hakimning mu'amilisige qarap emdi ishim hel bolidighan boldi, pütün — sürük bir nahiyini bashqurghan adem choqum méning ishimni onglap qoyalaydu, dep oylidim, kéyin üch qétim bérip körüshelmidim. Tötinchi qétim barghanda, bextimge u kishi bar iken, özi chay demlep, aldimgha qoyup, xizmitining aldirashliqi sewebidin Qumbaghqa özi bérip, tekshürüshke purset bolmighanliqini, shunga özige wakaliten mexsus adem ewetkenlikini éytti. Uningche bolghanda, gunah yenila mendiken. Qarisila bu ishni, gunah bashqilarda turup, men bozek qilin'ghuchi turupmu gunahkar bolup qaldim.
Hapiz tamakini qattiq shorighandin kéyin, qalduqini zerb bilen yerge atti. Buni körgen Exmet Yaqup ornidin turupla köyündini élip, besh — alte qedem yiraqliqtiki exlet sanduqigha apirip tashliwétip, yene ornida olturdi.
— Set ish qiptimen — he! — Dédi Hapiz xijil bolghandek ongaysizlinip.
— Yaq, anchiki ish, kérek yoq,— dédi Exmet Yaqup,— shundaq qilip hakim bilen körüshkiningizningmu ünümi bolmaptu — de?
— Shundaq boldi,— dep éghir xorsindi Hapiz.
— Sizning bu ishingiz jérimane töligen pulni qayturuwélishmu, qandaq?
— Néme dédile?— Hapiz yan'gha örülüp, Exmet Yaqupqa tikildi. Uning közliridin chaqnighan nurni körüp, Exmet Yaqup ongaysizlandi, — sile méni shu pulgha ich aghritip, erz qilip yüridu dep qaramla, shangjang?...
— Yaq... Shu... emdi deymina...
— Pütünley xata oylapla shangjang, eger men shu pulni dégen bolsam, bundaq erz qilip yürmigen bolattim. Bilemla, men bu ishqa bel baghlighandin buyan shu puldinmu köp pul xejlep boldum. Pul dégen qolning kiri, uni adem tapidu, yene adem xejleydu. Emma, heqiqetni tapmaq tesken. Men emdi qet'iy niyetke keldim. Eger bu yerdimu ehwalimni anglaydighanlarni tapalmisam öyümni sétip bolsimu aptonom rayon'gha, hetta merkezgiche barimen.
Exmet Yaqup uning ishench bilen éytqan sözini anglap ichide xushal boldi. Biraq, uning ashu 750 yüen pul üchün shunche herej tartqanliqini oylap ökündi.
— Déginingizghu toghra, biraq.
— Men silining néme démekchi ikenliklirini chüshendim shangjang, — dédi Hapiz Kaski yiraqlargha közini tikip, — sili méni japa tartiwatidu, esli bundaq qilish ketmeytti, démekchi, biraq méning oylaydighinim pul emes, adalet! Men japa tartsammu, esli — weslimdin ayrilsammu meyli. Bu ishni qilghinim qilghan. Bu méningla emes, Oybaghdiki pütün déhqanlarning ümidi.
— He, bu gepche, hemmeylen sizni qollaydiken — de? — Soridi Exmet Yaqup ishenmigendek.
— Qollaydu, men Oybaghliqlarning jebir — japa tartmasliqi üchün yol méngiwatqan tursam...
— Emise...
— Men bu qétim déhqanlarning alwan — seliq, jérimane seweblik barghansiri halidin kétiwatqanliqini, shunga tekshürüp bérish lazimliqini munasiwetlik orunlargha dédim, hakimgha sun'ghan erzimde mushu muddi'ayim éniq bar idi, lékin hakim bu mesilige étibarsiz qaridi. Shunga, men kichik deryada aqquche, biraqla chong deryada aqay, dep bu yerge kelgen.
— Qandaq boldi? — Aldirap soridi Exmet Yaqup.
— Kelgen künümla, wilayetlik intizam tekshürüshke bardim. Shu yerning mu'awin shujisi bar iken. U ehwalni uqqandin kéyin, bizning nahiyige telefon berdi. Ete éniq jawab bermekchi.
— Yaxshi boptu, — dédi Exmet Yaqup Hapizgha mesüki (izahat: mesüki — zoqi) kelgendek dolisigha yénik shapilaqlap qoyup, — ete jawabini alsingiz qaytip kétidikensiz — de, emise.
— He'e, — dédi Hapiz.
Ular birdem jim olturghandin kéyin, Exmet Yaqup ötkende özi tikkili qoymighan anar köchitining qandaq bolghanliqini soridi.
— Hemmisini tikküzdi, — dédi Hapiz, — deslep héchkim unimidi. Kéyin köklisimu, köklimisimu pulisigha mehelle komitétt ige dep tikküzdi. Bir küni zérikip qélip, étizliqqa chiqip qarisam birsimu köklimeptu. Ishenchlik ademlerdin anglisam pulini yigharmish.
Bu gepni anglap Exmet Yaqupning ichi siyrildi. U shundaq bolidighanliqini aldin pemligenidi. Bu qarap turup déhqanlarni ziyan'gha uchritishqu?... Mushundaq boliwérse déhqanlarni béyitimiz, halliq sewiyige yetküzimiz, dégen quruq gep bolup qalmamdu?... Tosattin uning yadigha bir déhqanning " yerlerni höddige bergende, künimiz xéli yaxshilinip, etlinip qalghaniduq. emdi halliq sewiyige yétimiz, dep küchinip ishligenséri öydiki qolgha chiqquchilik nersini sétip, hoyligha chiqip qéliwatimizghu tang " dégen sözliri keldi. U deslep bu geplerge anche éren qilip ketmigenidi. Mana emdi bügün bu sözni heqiqiy chüshen'gendek boldi.
Ular birdem ün — tünsiz olturushqandin kéyin, Hapiz ornidin turdi.
— Men yanay shangjang, ete kétimen. Mehellidikiler bezi nersilerni alghach kel dep buyrutqanidi. Kech bolup qalghuche tépiwalay.
— Maqul emise, — dédi Exmet Yaqup ornidin turghach, — kechte bizning yataqta yéting, men sizni saqlay.
— Yaq, aware bolmisila, — dédi Hapiz aldirap, — men töt künlük yataqning pulini biraqla töliwetken, shu yerdila yatay...
Exmet Yaqup uninggha köp gepning kar qilmaydighanliqini hés qilip, maqul boldi — de, uning bilen xoshlashti. Yatiqigha kelgüche köp oylandi. Hapizning shunche köp derd tartipmu yenila niyitidin qaytmighanliqi uni xushal qildi, emma özining bir mu'awin yéza bashliqi turupmu Hapizchilik bolalmighanliqidin ökündi. " Yaq, men bel qoyuwetmeslikim kérek, Qumbaghdiki ishlarni körüp turup yene mushundaq ling tasmiliq qilsam qandaq bolidu? Men choqum bu ehwallarni yuqirigha eynen melum qilishim, déhqanlarning derdige derman bolushum kérek!" U shu xiyal bilen yataqqa kélip, üstel aldida olturdi — de, qelimini ixtiyarsiz qoligha aldi.

3

Küzki bughdaylar örülüp bolghili xéli künler bolghanidi. Mehellining u yer — bu yerliride égiz — égiz enjüler közge roshen tashlinip turatti. Emma shunche, pijghirim issiqta enjülerni orup — chorup qurutidighan yaki dan ayrish mashinisi bilen xaman tépidighanlarni körgili bolmaytti. Hawa issiq, tinjiq idi. Mana mushundaq ehwalda Oybaghliqlarning hemmisi xuddi déyishiwalghandekla paxta étizlirida jiddiy ishlimekte idi.
Mömin Saqal herbir tüp kéwez tüwige kélip bashtin — axir qarighandin kéyin, qolidiki uchigha sipta qilip paxta oralghan kichik yaghachni dorigha milep, paxtining qulaqlirigha pem bilen sürtetti. U nechche qétim paxtigha chüshken pit yoqitish dorisi chapqan bolsimu ünümi bolmidi. Mana emdi töt — besh kündin buyan herbir tüp kéwezge dorigha chilan'ghan paxtini tekküzup yürüp bu apetning aldini élishqa atlan'ghanidi.
U etigendila étizgha chiqiwalghachqa, chüsh bolmayla qorsiqi échip ketti. Emma, bügün qandaqla bolmisun dorini kéwez gholigha sürkep bolush kérek idi.
U ülüshkün, birnechche künlük ishni aldin pilanlighan. Bügün bu ish tügise, ete xamanni tépiwélishi kérek andin...
Mömin Saqal bash — közidiki terlerni sürtti. Kéwezliktin bir xil issiq hawa urup, ademning ichini siqatti. Dorining sésiq puriqi ademning könglini aynitatti. Lékin, u léwini chishlep chididi. Bügün qandaqla qilip bolmisun, bu wézipini tügitishi kérek idi. U asta asman'gha qaridi. Kün tikleshkenidi. Quyash ghayet zor bir ot sharidek zéminni köydürüp, hedep issiqliq tarqitatti. U éngiship yene ishini dawamlashturdi. Kéwez gholidiki pitlar ademning könglini seskendüretti. Ghujmek — ghujmek boluwalghan pitlar kéwez gholida, yopurmaqlirida uwilashqanidi. Mömin Saqal herbir kéwezni awaylap tutup ishni asta, siliq qilatti. Shu tapta u bir nazuk sen'et buyumigha mu'amile qiliwatqandek, öz balisini pépilewatqandek qilatti. U shu turqida nechche retni bashqa élip chiqip bolghanidi.
— Mömin axun, qorsaqlirini toqliwalsila.
Ayalining awazi uni ishtin toxtatti. U béshini kötürüp, ayaligha qarighandin kéyin, kéwezlikke köz yügürtkech asta mangdi.
— Qollirini yuyuwalsila.
Oghulxan cheynektin uning qoligha su quyup berdi. Mömin qollirini nechche ret chayqap bolghandin kéyin, qolum yene dora puramdu dégendek asta burnigha apirip purap baqti.
— Kichik balidek ish qilidikenla, — dédi Oghulxan külüp.
— Bu kichik balining ishi emes, — dédi Mömin Saqal semimiy halda, — etigendin buyan ximiyiwi dora bilen hepileshtim. Rozi Qasim bu kasapetni zeherlik, sella diqqet qilmisa, ademni zeherleydu, déwidi, shunga...
Mömin Saqal zorigha külüp qoyghandin kéyin, sughirish ériqi ichidiki buzang topa üstidila olturdi.
— Azraq salqin yer bolghan bolsa — he!— Dédi Oghulxan etrapigha qarap,— birdem aram alghach chay ichiwalattile.
— Shuni dégine. Etiyazda hemmini késiwettuq. Köz yétim da'iriside bir tüp derex yoq.
Oghulxan oghut xaltisidin birni yerge salghandin kéyin, özi ekelgen dastixanni yaydi. Dastixan échilishi bilen tengla issiq nanning mezzilik puriqi Mömin Saqalning dimighigha güppide uruldi. U üstige siyadan, künjüt bésip yéqilghan, xuddi emdila reside bolghan qizning mengzidek qizirip pishqan nanni oshtup, ishtiha bilen yéyishke bashlidi. Uningghiche Oghulxan cheynektiki chaydin bir piyalige quyup, uning aldigha qoydi.
Oghulxan érining issiqta qizirip ketken chirayigha ösüp ketken saqallirigha, bortup chiqqan mengzige, oychan közlirige qarap éghir uh tartti. Etigendin kechkiche ishlesh Mömin Saqalgha harduq yetküzgendek qilatti. Emma, Oghulxan uning hérip qaldim yaki birer yérim aghriydu, déginini anglap baqqini yoq. Hetta Döngsatmida putini késiwélip qaytip kelgendin kéyin peqet bir künla yétip ornidin turup ketti. Oghulxan uninggha domsiyipmu, achchiqlapmu, hetta gep qilmay jim turuwélipmu dem alduralmidi. U dinggoslighan péti ketminini kötürüp birla chiqip ketse, kechliki qaytip kélidighan boluwaldi. Bextige yarisha, ketmen Möminning putini bek chongqur késiwetmigenidi. Azraqla yiringdap aghritqandek qilghan bilen nechche kün ichidila saqaydi.
— Xamanni qachan alimiz? — Soridi Oghulxan Mömin Saqal qolidiki piyalisini yerde qoyuwatqan pursette, — héli xaman'gha bérip keldim. Enjüler gugut télidek qurup kétiptu.
— Bügün bu ish tügise, Xudayim buyrusa, ete — ögün xaman'gha tutush qilsaq bolarmikin.
— Shundaq qilsila dadisi. Burnakün Sulayminaxunning ayali gep ariliqida öyde bir talmu bughday qalmidi, déwidi, özümchila xuduksirep kettim.
— Menmu aldirawatimen, ötkende Aqup Saxtidin alghan ösümi bar bughday bilen Sulayman axunningkini bériwetmisek bolmaydu. Eger Sulayman axun bérip turmighan bolsa, wézipini qandaq orunlayttuqkintang!
— Bizni bundaq qiynighuche xamanni alghili qoysa bolmamdu bu xeq, — dédi Oghulxan Mömin Saqalgha chay quyuwétip, — xaman'gha traktorni élip kirip bolghanda, " yéziliq hökümetning qarari, kéwezdiki pitni yoqitip, qonaqning tüwini otap, yumshitip, bashqurup bolmighuche xaman élishqa bolmaydu. Bolmisa 100 yüen jérimane qoyulidu " dep qorqutmighan bolsa, hélighiche xamanni élip bolghan, Sulayman axunning öyidin bughday ötne almighan bolattuq.
— Rast déding xotun, Sulayman dégen biz bilen qérindashtekla adem, öyde yégili bir nerse bolmisimu bizge chish yérip bir nerse démeydu. Biraq, Aqup Saxta dégen qarardin ötüp ketse, yene üch — töt charek bughdayning közi ochuq kétidu.
— Men bughdayning béshini soqaymu ya, — dédi Oghulxan eqil tapqandek, — teshkildin bizni xaman alghili qoymighan bilen, bughdayning béshini soqup, dénini ayrighilighu qoyar.
Shundaq qilsa... Hey, bu ishning japasini bir démeng, bir baghlam bir baghlamdin kaltek bilen soqup, alte charek bughdayni raslimaq asanmu?!...
— Japa tartma xotun, hemmini bir yolila qoshup bir terep qilayli...
— Lékin...
— Ketse Aqupqa kéter, bügün mushu ishni tügitiwalsamla etiletin bir gep bolar.
— Qadir shuji xaman élishqa yol qoyarmu?
— Némishqa qoymighudek, qonaqni ölchem boyiche bashqurup bolduq, bügün kéwezlikning ishi tügeydu.
— Emdi deymina...
Ular paranglishiwatqanda, Sidiq Peshtaq hasirighiniche keldi.
— Ya'alla Mömin Saqal, mökünuwalghan yéringni qara séning. Bayatin béri izdimigen yérim qalmidi.
— Qéni kéling, chay iching.
— Boldi, ishim aldirash, — dédi Sidiq Peshtaq dastixandiki nan'gha mundaqla qarap qoyup, — Mömin axun, ishinglar tügigen bolsa qopunglar emdi.
Mömin Saqal uning buyruq arilash sözlirini anglap soridi.
— Nege?
— Nege bolatti. Sögetlikke, bügün bizning etretning kéwizige dora chachimizken. Siler su toshup béridighan boldunglar.
— Téxi besh — alte kün ilgirila kéwezlerge dora chachqan'ghu?
— Way tangey, buni bilmidim. Tünügünki kéwez bahalishida bizning Oybagh arqidin sanighanda birinchi boptu, bizge yézidin 1500 yüen jérimane qoyuptu. 500 Yüenni Qadir shuji yanchuqidin töligenmish.
— Némishqa emdi? Néme jérimaniken u? — Mömin Saqal bilgüsi kelgendek soridi.
— Néme jérimane bolatti? — Térikti Sidiq Peshtaq, — kéwez ösüp kétiptu. Obdan bashqurulmaptu, dep qoymamdu.
— Etiyazda oghutni normida salghan bolsaq undaq bolmaytti. Mana emdi adem chöküridu, küzgiche hemmimiz birdin shota teyyarlimisaq, boyimiz yetmeydighan oxshaydu,— dédi Oghulxan.
— Siz ayal kishi bolghandikin er kishining ishigha arilashmang, — dédi Sidiq Peshtaq te'eddi bilen, — oghutni az salamdu, jiq salamdu, yézining ishi, bizning uning bilen karimiz néme? Déhqanlarni béyisun démise ularmu sarang bolmighandikin undaq qilmas... Qop Mömin , ular saqlap qalidu.
Mömin ornidin turghach soridi.
— Men némishqa ulargha su toshup bérimen, kimning kéwizige dora chachsa, suni özi toshumamdu?!
Sidiq Peshtaq bu gepni anglap, aldighiraq mangdi — de, uninggha alaydi.
— Ötkende sen Döngsatmidin burun qaytip kelgenmu?
— He'e.
— Bügün shuning ornigha su toshuysen.
— Méning bu yerde ishim tursa.
— Kimning hazirqi künde ishi yoqken, bu Sayim Pasarning sözi, méning sözüm emes.
— Héliqi ish bolmighan bolsa, men qachan hashardin qalghan Sidiq axun. Yene kélip bari — yoq shu ikki kün'ghu. Bashqilarmu yillap hashar dégenni körüp baqmaydu. Shulardin biri bügünche...
— Hey, sen özüngning ishini bile, — dédi Sidiq Peshtaq awazini qoyuwétip, — bu ishlarni ayrishqa Qadir shuji bilen Sayim Pasar bar. Qandaq, baramsen, barmamsen?
— Özingiz körüp turupsiz, mana emdi ashu...
— Emise, bir künlükingge 30 yüendin 60 yüen töligine, — dédi Sidiq Peshtaq qolini sozup, Mömin Saqal uning Döngsatmidin puti késilip ketken seweblik ikki kün burun qaytip kélginige pul töle dewatqanliqini sezdi — de:
— Mende pul yoq...
— Emise men bilen mang...
Mömin sel oyliniwalghandin kéyin, Sidiq Peshtaqning yéqindin buyan telpikini élip kel dése, uningdinmu chongini élishqa urunidighan bolup qalghanliqini köz aldigha keltürdi. Sidiq Peshtaq ya Mömin ni, ya pulni almisa bu yerdin ketmeytti.
— Bu ishni tügituwalghuche ruxset bersingiz bolmasmu Sidiq axun, — dédi Oghulxan yélin'ghandek, — etidin bashlap barsa.
— Men bu yerge sodilashqili kelmidim xénim. Éringizni ishqa heydep keldim. Qilsa, méning ishimni qilmaydu, Sayim Pasar buyrumisa kélidighan'gha béshim ishship qalmidi méning,— dep ghodungshidi Sidiq Peshtaq,— mushundaq chaghda méningmu özümge chüshluq ishim bar. Tünügün bikardin qonaqliqta ot bar'iken dep ot jérimanisi élishti. Mushundaqlarni heydeydighan ish bolmisa, menmu aramxuda ishimni qilmasmidim. He... Qandaq qilisiler adash, mazarliqning xadisidek gidiyip turmay, gep bolsa qilinglar emdi.
Mömin Saqal bir niyetke kelgendek, ayaligha qaridi.
— Sili bularni yighishturup, öyge kétinglar, qalghan ishni men kechte qiliwétey...
Ular ketkendin kéyin Oghulxan ularning arqisidin xéli uzun qarap turup éghir uhsindi — de, baya Mömin yerge sanjip qoyghan kéwezning quliqigha dora pürkeydighan yaghachni élip, kéwezlikke kirip ketti.
Mömin etisimu, öginisimu bikar bolalmidi. U deslipide epkesh bilenla ikki chélekte su toshquzup ülgürtelmigendin kéyin, etisi qolum — qoshnilardin 12 — 13 chelek su patidighan tömür tunglarni ariyetke élip chiqip su toshudi. Yol yiraq, uning üstige hawa issiq bolghachqa, u peqetla aram alalmidi. Dora chéchiwatqanlar hermo yer üchün mehelle komitét béridighan pulni oylidimu yaki Sayim Pasarning béshida qarap turup, sella sür'et asta bolsa towlap turushidin endiktimu, éytawur nahayiti téz heriket qilatti. U bu ikki künde hérip halidin ketkenidi. Her qétimda basidighan besh — alte kilométir musape, bir kündiki nechche qétimliq bérip — kélish uni hardurup, halini qoymighanidi.
Bügün u burunla qaytip keldi — de, supidiki kigizgila yanpashlidi. Uning bu halini körüp Oghulxanning ichi aghridi bolghay, törtamni boylitip qoyulghan orus sanduq üstige tiziqliq körpidin élip, kigiz üstige saldi — de, dédi:
— Qopsila, birdem yumshaqraq yétiwalsila.
— Aware bolmisangmu bolatti xotun.
— Shundaqtimu, " öz öyümning xushluqi, put — qolumning boshluqi " Deptiken. Birdem sozulup yétiwalsila harduqliri chiqidu.
Mömin Saqal ündimey ayali sélip bergen körpe üstige yanpashlidi. Shu tapta uning put — qolliri aghriwatatti, biraq buni ayaligha bildurgüsi kelmeytti.
Mömin etisi seherdila étiz béshigha keldi. U bir nöwet su ekelgende, dora chachidighanlar téxi ish ornigha kelmigenidi. Éshikining arghamchisini téqimigha qisturup, yerdila zongzaydi — de, tamaka orap tutashturghandin kéyin asta shoridi.
— Ejeb yalghuz xiyal sürüp olturup kétipsilerghu?
Mömin Saqal chöchüp qaridi, Obul Yaghaq uning eptige qarap külüwetmeslik üchün özini tutuwaldi — de, zorigha külümsiridi.
— Ejeb qorqtungla — he! — Dédi Obul Yaghaq yerde zongziyipla olturuwétip.
— He'e, özümmu xiyal bilen bolup qaptikenmen,— dédi Mömin Saqal ongaysizlan'ghandek, — tas qaldim arqamgha örülüp chüshkili.
— Yürikinglar ajiz oxshaydu — he!, Mömin axun. Men silini téxi xéli yüriki bar, dep yürüptimen.
— Burun shundaq idi. Emma, bu ay, bu künlerde bizdeklerning yürikini mujuwétishti, — dédi Mömin éghir uhsinip, — qeyergila qarisaq jérimane dégen. Ya béreyli dések qolimizda pul yoq, mushu gepni anglisamla yürikim sirqiraydighan bolup ketti méning.
— Bu gépinglighu toghra, burun siliningmu, bizningmu ata — animiz bar chéghida yürikimiz xéli tom idi. Adem ata — anisidin ayrilsa, qaniti yoq qushtekla bolup qalidiken.
Ular ün — tinsiz olturushti. Bügün némishqidur hawa salqin idi. Gherb tereptin sürülüwatqan qara bulutlar asta — asta yéyilmaqta idi.
— Yamghur yaghidighan oxshaydu, — dédi Obul asman'gha qarap qoyup,— héchbolmisa xamanni éliwalsaq meylitti.
— Rast yagharma? — Soridi Mömin ishenmigendek.
— Yaghidighandek, ene qara, asmandiki awu bulutlargha. Mushu yaqqa sürülüwatidu. Qarlighachlarning pes uchushigha qarighanda, ehwal shundaqtek...
— Hey, Qadir shuji xamanni alghili qoyghan bolsa bundaqmu bolup ketmeytti, — dédi Mömin ökün'gen teleppuzda, — mushu ay, mushu künlerde bu ademler némini oylaydikintang!
— Némini oylaytti, bizni birdem bikar turmisiken, birer ishni bilip qalmisiken, dégendin bashqini oylimaydu ular,— dep dimighini qaqti Obul Yaghaq etrapqa qarap qoyup,— burun Rozikamdin Balimasta (izahat: Balimas — yer nami) bir saranglar doxturxanisi barliqini anglighan, u yerge barghan saranglarni etigendin chüshkiche tam salghili salarmish, chüshtin kéyin yene buzghili salarmish eger saranglarning birersi doxturdin " biz némishqa etigendin chüshkiche tam sélip, chüshtin kéyin yene buzimiz " dep soriyalisa shuni saqaydi, dep chiqiriwétermish, dep anglighan, hazirqi ishlarmu shundaq boluwatidu qarang. Qadir Yorgha bilen Sayim Pasar bizni xuddi ashu saranglardk ishqa séliwatidu. Qonaqni otaysiler, dédi, otiduq, arqidin qopup bughdayning mondikini (izahat: mondek — qonaqning yiltiz qismi) térip epchiqiwétinglar, deydu, mana mushuning özidin chiqip turmamdu. Mondek dégen qonaqliqta tursa, uni ikki qétim uyan — buyan qilip, topigha arilashtursila qigh bolidighan gep. Ya ular sarangmu, ya biz sarangmu, héch bilelmidim. Uning üstige qarap turup ademni bozek etkinichu téxi, xuddi déhqan xeq u ikki ghojamning arpisini xam orighandek...
Bu geplerni anglap Mömin Saqal Obul Yaghaqning gépining tégide yene bir gep barliqini hés qildi. Emma, derhalla sorashni bi'ep kordi — de, uning özining éytip bérishini kütüp, Obul Yaghaqning aghzigha qaridi. Biraq, u tamakisini shorighiniche yerge qarap olturatti.
— Gépingni ochuq désengchu? — Dédi Mömin Saqal teqezza bolghandek.
— Deydighan gepmu emes idi, bu özi, — dédi Obul Yaghaq etrapqa bir qariwetkendin kéyin awazini peseytip, — birer kimge dep salma, maxma emise.
— Xatirjem bol, men shundaq ademma?
— Emdi mushu künde ademge ishen'gili bolmaydu maxma.
— Bashqilargha ishenmisengmu, mangighu ishinersen...
— Ughu shundaq, meyli dewérey, qorqidighan ishqu emes bu,— dédi Obul Yaghaq pichirlighandek pes awazda sözlep,— ötkende qonaq uruqi élish üchün nahiyilik uruqchiliq shirkitige barduq, Sayim Pasar bilen Qasim Samsaqmu bar idi. Qasim Samsaq ambarchigha talonni bergendin kéyin Qadir Yorgha bilen yoqap ketti. Biz sulyaw tagharlargha qachilighan uruqluq qonaqlarni traktorning kozupigha bésip bolup küttuq, biraq ular yoq, saqla — saqla bizningmu qorsiqimiz échip ketti. Bir chagh bolghanda Sultan Péti méni u ikkiylenni tépip kélishke buyrudi. Men ularni izlep tapalmidim. Kéyin yénip kéliwatsam, ular nahiye bazirini qap beldin késip ötidighan östeng boyidiki kawapxanigha kirip kétishiwatidu. Chaqiray désem ariliqimiz yiraq, shunga ularning arqisidinla kirdim. Ular ishikke arqisini qilip olturghachqa méni körmidi. Yéqin bérip qarisam, ular bir nersini talishiwétiptu. Ornumda turupla ularning gépige qulaq saldim. Sayim Pasar " bu ishtin birer chataq chiqmas — he!" Déwidi Qasim Samsaq " way, xatirjem bolunge, men bar yerde néme chataqken u. Öyingizdiki qonaqni bazargha ekelsingiz chariki aran yette, sekkiz koy, bügün kechte mangila ekélip bersingiz chariki sap saq 45 koy denga. Oruqluq qonaq, nahiyidin ekelduq, désemla ish pütti. Déhqanlarning oruqluq qonaqqa neq pul töleydighanliqini bilisiz. Ishta birinchidin, bazargha ekélip aware bolmaysiz; ikkinchidin, bahasi bazar bahasidin besh hesse yuqiri bolidu. Qandaq bolamdiken..." Démesmu, bu gepni anglap méngemdin tütün chiqip ketti. Lékin, u yerning kawapxana ikenlikini oylap ular körmeste astila arqamgha yandim.
— Kor ma ishni, bular bizning burnimizgha chülük ötküzüp yürüptu — de, nakesler, nepsi bala toymighurlar! Qan qusup ölishersen ilahim, — dédi Mömin Saqal achchiqini bésiwalalmay, — némishqa bughday arisigha kirishtürüp térighan qonaq ünmeydikin désem esli bultur pishmighan qonaqlirini oruqluq dep bizge sétip gollaptiken — de, bu gedenkeshler...
— Bundaq ishlar tola oxshaydu, — dédi Obul Yaghaq éghir xorsinip, — ötkende, képinek tutunglar, dep bizni peqetla aram alghili qoymidi. Her kechliki kéwezlikke chiragh yandurup yürüp, képinek tuttuq, téxi beziler jérimane tölidi. Kéyin ishenchlik birsidin anglisam, nahiyidiki idare — jem'iyetlerning kadirlirighimu képinek tutush wézipisi chüshürüptiken, bizning Qadir shuji biz tutqan képinekning danisini bir mochendin shulargha sétiptimish.
— Bizni taza baplaptu — de, kasapet, némishqa kéche — kündüz aram alghili qoymaydikin désem, jinning qesti shaptulda iken — de!
— Jahanning ishliri shundaq Mömin axun, hazir biz deklerge qiyin bashliqlargha oyun boluwatidu, — dédi Obul Yaghaq qolidiki tamaka qalduqini yerge paturuwetkendin kéyin,— mushundaq kétiwerse köridighan künimiz bar oxshaydu téxi...
— Undaqmu bolup ketmes, ötkende Rozi Qasim " jahan tüzülidighandek qilidu, hökümet yézilardiki naheqchiliqlarni tüzeydighandek turuwatidu " Déwidi, men téxi...
— Tes oxshaydu Mömin axun, menmu deslepte sendek oylighan, biraq hazirqi ehwallargha qarap, heyranliqta yaqamni chishligüdek boldum. Xudayim insanlarning könglige insap bermise, qaldisi bikar oxshaydu.
Ular birdem jim bolushti. Soghuq shamal kücheygenidi. Tuyuqsiz hawa güldürlep, " taraq — turuq "Awazlar anglandi.
— Mana yamghur quyuwétidighan boldi, — dédi Obul Yaghaq ornidin turup asman'gha qarighach, — taza chataq boldi —de!
— Emdi xamannimu élip bolduq, — dédi Mömin harwidiki tungni örüp, suni tökkech éghir xorsinip, — chongraq yaltiraq bolghan bolsidi, enjüni yögiwalghili bolsa... Isit. Bughdayning hemmisi su tégide qalidighan boldi...
U sözligech harwisigha chiqti — de, dédi:
— Chiqiwal Obul axun, öyge kéteyli.
Obul Yaghaqmu tartishmayla harwigha chiqti, Mömin Saqal éshekni déwitti.
— Xit, bizge oxshash göshi haram, küchi halal mexluq, qéni chape, chap...

4

Yasin Chong bash hakimning ishxanisigha kirgende, hakim kresloda olturghan ikki kishi bilen parangliship olturatti.
— Qéni kiring, bu yerde olturung, — dédi hakim özining yénidin jay körsitip, — bularni tonuysizghu deymen?
Yasin Chong uning yénidikilerge qaridi. Ularning birini Yasin Chong tonuytti. Uning bilen bir tonushining öyide wilayetke yighin'gha barghanda, bille hemdastixan bolghanidi, yene birini bolsa u körüpmu baqmighanidi.
— Bular wilayetlik intizam tekshürüsh komitétidin, — dédi hakim uninggha, — bularning siz bilen körüshidighan muhim ishi bar iken.
— He... — Yasin Chong chüshen'gendek béshini lingshitip, ornidin sel qozghilip qoydi — de, ularning her ikkisige közining quyruqida yalttide qaridi, — méning ishxanamgha chiqamduq ya.
— Hajiti yoq, — dédi hakimning yénidila olturghan égiz boyluq, sériq chiray yigit ittikla, — mushu yerde paranglishiwéreyli. Baya hakim dédi, biz wilayetlik intizam tekshürüsh komitétidin, siz méni tonuysiz, ismim Metsidiq. Biz ikkimiz az — tola esra bolghan. Bu yaqning ismi Sedirdin.
— Tonudum... Tonudum, — dédi Yasin Chong, — déginingiz berheq toghra, biz esra bolushqan.
— Mundaq gep idi Ya shenjang, — dédi Mesum qol somkisidin bir depterni chiqarghandin kéyin qelimini qoligha élip,— biz yéqinda siz toghriliq inkas angliduq, shu heqte sizdin ehwal uqup baqayli dégen...
Yasin Chong bu gepni anglap, sel hoshyarlandi. U Mesumning qaysi ishni soraydighanliqini qiyas qilalmisimu, emma xélila muhim ish ikenlikini hés qildi.
— Siz bu yil anar köchiti satqanmu?— Soridi Metsidiq gepni tüzla qilip, — biz anglighan inkasta sizni " anar köchiti sodisi bilen shughullinip, töwen'ge bésim ishletti, aridin payda élip, déhqanlarning menpe'itige ziyan saldi " Déyiliptu.
Yasin Chong bir tal tamakini aldirimay tutashturup shorighandin kéyin, ornidin turup tégige Xoten gilimi sélin'ghan ishxana ichide asta mangdi. " Méni mushu ish bilenla chaqirtqanmidu yaki yene bashqa ishmu barmidu?... Men téxi bu ishni ishenchlik bir nechchimizla bilimiz, dep yürsem, bulargha kim chaqqandu méni? Meyli, kimla bolsa bolsun, eger shu ademni biliwalidighanlar bolsam..." Yasin Chong shularni xiyalidin ötküzgendin kéyin, turghan yéride shaqqide toxtidi — de, chirayigha külke yügürtti.
— Bu mesilini meyli kim silerge inkas qilishidin qet'iynezer, bu manga qilin'ghan bohtan. Siler oylap béqinglar, men xizmetning aldirashchiliqida ikki qolumni töt qilalmaywatsam, anar köchiti élip — sétip payda tapqudek nede waqit deysiler? Ishenmisengla hakim turuptu mana. Eger shundaq ish bolidighan bolsa, hakimmu anglar idi. Qandaq dédim hakim? — Yasin Chong hakimgha so'al neziride iltija bilen tikildi.
— Menmu bayam bu yoldashlargha shundaq dégen, — dédi hakim uning meqsitini chüshinip, — biraqze, men bu waqitqiche uqmaydighan ish bolsa, mushu yerde dewéring, bizla uqup qalayli, prinsipal mesile bolmisila, yépiq qazan mushu yerdila yépiq petichila qalsun, " qol sunsa yeng ichide, bash yérilsa, bok ichide " Emesmu?!...
— Bu dégenlirighu nawattek gep boldi özi, — dédi Yasin Chong ornigha kélip olturuwétip, — men bundaq ishni rasttinla qilmidim. Buning partiye prinsipigha xilap ikenlikini obdan bilimen. Buni qoyup turghandimu men bir rehbiriy kadir. Eger rasttinla deng désenglar meyli men dey. Bu ishta peqet méning tosumighanla gunahim bar.
Bu gepni anglap hakim heyran boldi. Héliqi ikkiylen bolsa, olturghan yéride asta qimirlashti.
— Emise, bu qandaq gep özi Ya shenjang? — Dédi Mesum aldirap.
Yasin Chong miyiqida külüp qoyghandin kéyin, uninggha qaridi.
— Bu mundaq gep, — dédi u aldirimay, — méning bir inim bar, u sépi özidin déhqan, uni hakimmu tonuydu.
— Men tonuymen, — dédi hakim derhalla béshini lingshitip, — Shehitköldiki (izahat: Shehitköl — yer nami) Abdullani dewatamsiz?
— Del özi. Ikki — üch yildin buyan Abdulla yer kötüre élip, köchet yétishtürüsh bilen hepilishiwatidu. Özümghu xizmet aldirashchiliqi seweblik u yerge birer qétimmu yolap baqmidim. Emma, anglisam örük, alma, anar, shaptul köchetlirini yétishtürüp sétiwétiptu. Éhtimal silerge inkas qilin'ghan mesile shu bolsa kérek.
— Bu ishta siz peqet qol tiqmidingizma? — Soridi Mesum qolidiki qelemni depterge asta chékip qoyup.
— Yaq, men bir partiyilik kadirliq meydanim bilen kapalet béreleymen, — dédi Yasin Chong chortla qilip, — ishenmisenglar, tekshürüp korsenglar bolidu.
— Uni kéyin qilarmiz, — dédi Metsidiq bir nersini xiyal qilghandek birdem turuwalghandin kéyin, — men démekchi, iningizning shu ishida sizning yardem bergen yaki alaqiliship bergen ishliringiz barmu?
— Yoq, Abdulla ezeldin öz ishi toghriliq mendin meslihet sorap baqqan emes. Méningmu uning ishi bilen karim yoq.
— Undaqta boptu, — dédi Mesum,— rasttinla undaq ish bolmisa, siz xizmitingizni qiliwéring. Waqtingizni élip aware qilip qoyduq.
Yasin Chong ishxanidikilerge tekshi qarap chiqqandin kéyin, ularning chiray ipadisige qarap, " gépimge ishendi " dégenlerni xiyalidin ötküzdi — de, soridi:
— Yene bashqa ish barmu?
— Yoq, — dédi Metsidiq béshini irghitip, — mushu ishnila uqmaqchiduq. Eger birer ish bolup qalsa, kéyin yene izlermiz.
— Maqul emise, men chiqay, — Yasin Chong ornidin turup, ishik tüwige keldi — de, ishik tutquchigha qol sozup bolup toxtap qaldi. U keynige qayrilip soridi,— siler yene birnechche kün barmu?
Metsidiq uning bu so'alini néme meqsette sorighanliqini oylinip turmayla jawab berdi.
— Yene ikki kün turimiz, bashqa ishlirimiz bar.
— Silerni kechte izlisem qeyerdin tapimen?
— Nahiyilik méhmanxanidin.
— Boptu emise, men chiqay...
Yasin Chong ishxanidin yénip chiqqandin kéyin, qarisa ademning öz eksini eynen körsitidighan parqiraq üstilining yénidiki xurum bilen qaplan'ghan yölenchüki égiz orunduqqa özini tashlidi — de, közlirini yumdi. Gerche bayamqilar sorighan so'al uni endiktürgen bolsimu, emma qorqutalmighanidi. Chünki, Yasin Chong bundaq bolushini xéli burunla oylighan, alimadis mushundaq bir ish bolup qélishini pemlep, " yéqin — yoruq "lirigha bu heqte éniq körsetme bergini bilen özi otturigha chiqmighanidi. Uning üstige u Abdullaning nechche yildin buyan köchet tijariti bilen shughullinishini özi orunlashturghan bolup, buningdin xélila nep körgenidi. U hemishe birer ish qilmaqchi bolsa payda — ziyanni obdan dengsiwalghandin kéyin, Abdullanila aldigha chiqiratti — de, özi héch ishni uqmaydighandek bexiraman yüriwéretti. Hazirqi shara'itta héliqi ikkiylenningmu Abdulla bilen körüshse, héchqandaq ishni bashqa élip chiqalmaydighanliqi Yasin Chonggha besh qoldek ayan idi. Shundaqtimu " su kelgüche toghan sélish "qa adetlen'gen Yasin Chong emdi qandaq qilish kérekliki üstide bash qaturmaqta idi. " Bularning héchnémige érishelmeydighanliqigha yüz pirsent ishinimen. Bu gep qeyerdin chiqti? Awwal shuni éniqlash kérek. Awwal wilayettiki buraderlerge telefon bérip baqay, ular belkim bu ishlardin xewer tapqandu. Qaysisini izlisem bolidikin?... Mushu künlerde ademlergimu ishen'gili bolmaydu. Ademdin nep körmise bez yémigen müshüktekla tügiliwélishidu. Eng yaxshisi abley bilenla körüshey. U adash intizam tekshürüshtiki adettiki xizmetchi, yéni terjiman bolghini bilen quliqi uzun, ayighi ittik, qolidin ish kélidu. Belkim u birer shépini sezgendu...". Yasin Chong yanchuqidin bir telefon nomuri deptirini élip, birdem waraqlighandin kéyin telefon'gha qol sozdi.
— Wey, Ableyma? Men Yasin... Yasin Chong, qandaq ehwaling? Öy ichi ténchliqtu?... Menma?... Herhalda yaman emes... Xudagha shükri, mushunchilik... Yaq... Yaq... Yaq, untup qalamdighan, eslepla turuwatimen. Biraq, yüz turane körüshüshke purset bolmidi — de, hey, boldi qoy, könglüm aramida emes... Néme boldi demsen? Bu mundaq ish qara, silerning idaridin Metsidiq bilen héliqi... Néme? Néme dewatisen, séning bu ishtin xewiring barmu? Yaxshi... Yaxshi... Hazirghu undaq ish yoq. Ular mochinda kolisimu, hergiz chataq tapalmaydu, emma ademge ishenmigendek ish qilip yürse. Köngül bi'aram bolidiken qara... Maqul emise, bashliqing bilen obdanraq körüshüp baq, héliqi chéqimchi kim iken, uqup bir jawabini bériwetersen ... Boldi... Boldi... Hazirche quruq rehmet emise — he! Xosh...
Yasin Chong telefon turupkisini qoyup, özichila kérildi — de, bir tal tamaka tutashturghandin kéyin, gewdisini orunduqning yölenchükige tiridi. " Qarighanda bular héchnémini uqmisa kérek, peqet bir — ikki bet nersigila qarap, mundaqche tekshürüp baqqan oxshaydu. Ableyning déginige qarighanda, chong ish bolmisa kérek. U öz éghizi bilen éytti, hergiz yalghan sözlimeydu. Uning üstige u shujining terjimani emesmu? Herqandaq yighin'gha qatnishalaydu, bilidighini, anglaydighini köp. Qaldisini ete telefon béridighan boldi, shu chaghda éniq uqarmen..." Yasin Chong öchüp qalay dégen tamakini shorighandin kéyin, üsteldiki telefon'gha qaridi. " Emdi qandaq qilish kérek? Abley telefon bergüche kütüp turushqa bolmaydu. Bügün kechte bu ikkisini birer joza teyyarlap kütüp qoyay, ular mestchilikte hemmini déwétemdu téxi... Biraq, ular chaqirghan yerge bararmu? Metsidiqtighu gep yoq, gep héliqi Mesum dégini... Belkim umu unap qalar. Men dégen yerge ularni apiriwaldimmu, ölümdin bashqisi tamasha. Asta — asta eyweshke keltürüwalimen. Ulargha bir — ikki mingdin yüz körüshüsh sowghisi bersem alarmu?... Eger alghili unimisichu? Jahanda bez yémeydighan müshük yoq. Yaq, aldi bilen bügün ularning tomurini tutup baqay, musulmanchiliqmu asta — asta deptiken. Kéyin, könglümni aldirimay izhar qiliwalsammu bolidu emesmu?!... Hey, untup qalghili tasla qaptimen. Ular ikki kün turimiz dewatatti. Töwendikilerge herhalda dep qoyay, chataq chiqirip yürmisun yene..."
Yasin Chong gewdisini kötürüp, telefon turupkisini qoligha aldi...
Toxtishah telefon turupkisini qoyghandin kéyin, némishqidu shük bolup qaldi. Mushundaq chaghda, bu ishning yüz bérishi uni bi'aram qilghanidi. " Téxi aldinqi heptidila wilayetlik teshkilat bölümidikiler ehwalimni uqup kétiwidi, mana emdi bu ish chiqti. Mendighu chong ish yoq. Emmaze, Yasin Chong hakimgha birer ish bolup qalmisila bolattighu, u méning ishimgha az yol mangmidi. Mushundaq chaghda azraqla bir ish bolup qalsa, sun'ghan chinini qadisimu ornigha kelmigendek bir ish bolidu jumu. U ishlarnighu ins — jin bilmeytti. Mehelle komitétidikiler Abdulladinla köchet aptikenmish. Menmu pulni özüm almay, Seydullani alghuzup Abdullagha ewetkenidim. Bu ishim obdan boptiken. Bezide méning kallammu ishlep qoyidu jumu... He, rast, Qadir Yorgha özi barmay, héliqi Sayim Pasar dégen adashni ewetkenning gépini qiliwatatti. Bashqilardin chataq chiqmisimu, Sayim Pasar dégen gomush bir néme, uninggha ishen'gili bolmaydu. Özüm bérip körüshüp kéleymikin ya...
Toxtishah bir qarargha kelgendin kéyin, ishxanini quluplap yéziliq hökümet qorasigha chiqti. Nuri mashinini sürtüwatatti. U gep — söz qilmayla mashinining aldi orunduqigha chiqip olturdi. Buni körgen Nurimu yéza bashliqining bir yerge baridighanliqini pemlep, qiliwatqan ishini toxtatti — de, mashinigha chiqip ot aldurdi.
— Oybaghqa, — dédi Toxtishah mashina yéziliq hökümet qorasidin chiqip bolghandin kéyin.
Nuri chüshen'gendek béshini lingshitip qoydi — de, xot yenggüshlep, mashinining sür'itini ashurghandin kéyin ün'alghuni basti. Bir ayal kishining tembur bilen dutargha tengkesh qilip éytqan naxshisi anglandi. Biraq, bügün Toxtishahning naxshigha hepsili yoq idi.
— Boldi, öchürüwet.
Nuri ilajsiz ün'alghuning kunupkisini basti. U Toxtishahning mashinisigha chiqip bolghuche, naxsha anglaydighan aditini obdan biletti, bolupmu u bu léntini yénish — yénishlap anglisimu héch zérikip qalidighandek emes idi. Shunga, heyran bolghandek Toxtishahqa qaridi, emma uning ipadisiz chirayidin bir némini hés qilalmidi — de, közlirini tézlikte yötkep aldigha qaridi. Shu tapta Toxtishah öz xiyali bilen bend idi. Aldinqi heptidiki sirdishish, yoshurun pikir élishlardin kéyin, u tolimu xiyalchan bolup qalghanidi. Uning pütkül es — yadi Qumbaghdin yötkilip, nahiyige kétish, ketkendin kéyin chaqirsa éti, tutsa sépi bar ademge aylinish idi. "Bu dorem choqum kétimen. Emma, qeyerge östürerkin, da'imiy komitétqimu yaki siyasiy kéngeshke?..." U bu toghriliq köp oylan'ghan bolsimu, lékin qiyas qilalmighanidi.
Mashina Toxtighanda, Toxtishah xiyal qaynimidin qaytip chiqti. Nuri uningdin sorimayla mashinini Qadir Yorghining öyining aldida toxtatqanidi. Toxtishah mashinidin chüshti — de, Nurigha sel téxir qilip turushni tapilap, ishikliri ochuq turghan hoyligha kirdi. Hoylida adem tügül, toxu — ördeklermu körünmeytti. U udulla özige tonush bolup ketken öyning ishikini achti.
— Adem barmu?
Toxtishahning awazi bilen tengla, kariwattiki körpe üstide qosh yastuqni béshigha qoyup yatqan Jennetxan béshini kötürdi.
— Way, silimidile, qéni kirsile, yuqiri ötsile. Qandaq shamal uchurup keldi silini?— Jennetxan sözligech ornidin turdi.
Uning naz bilen éytqan sözliri bügün Toxtishahni némishqidu xushal qilalmidi. U Jennetxanning küchlük séghinish, ishtiyaq, shehwet nurliri eks etken közige qarap qoyghandin kéyin dédi:
— Qadir shuji yoqma?
— U bolmisa men bolsam bolmamdiken? — Dédi Jennetxan qash — közlirini oynitip, — xéli boldi kelmidile, silige néme boldi zadi? Yollirigha qarap, közüm téshilip kétey dédi. Qéni üstige chiqip behuzur oltursila.
Toxtishah uning kariwat üstige körpe salmaqchi bolghanliqini körüp tosti.
— Boldi, aware bolmang, men aldiraymen, qéni denge, Qadir shuji nege ketti?
— Waytang, etigende chiqip kétiwidi, "Bügün kechrek kélimen", dégen, nege baridighanliqini éniq eytmidi.
— Sizningche nege bara?
— Uqqili bolmaydu, qéni oltursila, kech kirgüche kélip qalar, — dédi Jennetxan Toxtishahqa yéqinraq kélip, uning göshlük, sémiz qollirini tutup, — bügün kechlep kétela — he?
— Bashqa chaghda kéley, — dédi Toxtishah qiriqlardin ashqan bolsimu, hélihem ademni mehliya qilidighan Jennetxan'gha tikilip, — rasttini désem, menmu sizni bek séghindim, emma bu yerge kelgüdek aram tapalmidim, bolmisa...
— Yalghan gépini... — Jennetxan astaghine uning meydisige béshini qoydi.
Uningdin taralghan ayallarghila xas, Toxtishahqila tonush bir hid uning sezgülirini ixtiyarsiz heriketke keltürdi. Emma Toxtishah özini tutuwélip, Jennetxandin özini qachurdi.
— Kéyin Jennetxan, kéyin. Hazir waqti emes.
Bu waqitqiche özige toshqan alghan qarchighidek étilipla turidighan Toxtishahning bu qiliqi Jennetxanni heyran qaldurdi.
— Qachan emise?
— Purset bolsila, özüm kélimen.
— Maqul, yollirigha qaraymen.
Toxtishah uninggha tikilip qarighandin kéyin, ayrilghusi kelmigendek terzde asta keynige yandi — de, öydin chiqti. Toxtishahni körgen Nuri mashinini ot aldurdi. Toxtishah Nurining özige so'al neziride qarighanliqini körüp, uninggha qarimayla dédi.
— Jigde kéchikke heyde.
Mashina qozghilip, topa — chang tozutqiniche yürüp ketti. Toxtishahning arqisidin chiqqan Jennetxan némishqidur yürikini tutup, téz sür'ette ketiwatqan mashinigha qarighiniche ünsiz nida qildi.
— Men sizni saqlaymen, Toxtaxun...

5

Mömin Saqal ayalining nechche qétim sorighan so'aligha jawab bermidi. Uningmu oylighini bar, lékin könglidikini ayaligha eytqusi kelmigenidi.
— Mehellidikilerning hemmisi qonaq chapqili ketti. Biz qachan chapimiz?— Dédi Oghulxan érining bexiraman halda tamaka chékip olturghanliqini körüp térikip.
Mömin Saqal ayaligha lappide qaridi, emdi yene gep qilmisa, qamlashmaydighanliqini oylap, éghiz achti:
— Bizmu barimiz xotun, lékin bügün emes.
— Etimu emise?
— Yaq.
— Ögünlükkimu?
— Yaq?
— Zadi qachan?
— Üch — töt kündin kéyin.
Oghulxan uning zadi némini oylaydighinini bilmisimu, emma te’ejjüplendi. Sidiq Peshtaq ikki künningyaqi besh — alte qétim kélip, qonaqni derhal orup, yerni aqartish lazimliqini, bughday yérini bir tutash aghdurushqa putlikashang bolmasliqini, bolmisa jérimane töleydighanliqini éytip qoyup ketkenidi. Téxi bir ash pishim ilgirila kélip hazirning özide qonaqliqqa chiqmisa, teshkilning alahide chare bilen bir terep qilidighanliqini éytti. Mömin Saqal buni popoza dep chüshen'gen bolsimu, lékin Oghulxan undaq dep qarimaytti.
— Bashqilar qonaqlirini orup boptu musulman, bizmu...
— Méning qonaqni chapqum yoq emes, — dédi Mömin Saqal aldurmighinigha xéli uzun bolghan saqalliq éngikini tatilap,— etigen qonaqliqqa bérip keldim. Qonaqning beshtin biri pishsa pishiptu, qalghini téxi kökwash péti. Hazir oruwetsek, qishiche kökwash yepla kün ötküzgili bolmas?
Oghulxan érining sözini anglap jim boldi. Mömin Saqalningmu özige yarisha oylighini bar idi. U mehelle komitétidikilerning yol qoymasliqi bilen xaminini waqtida alalmighachqa, bughdiyi yamghurda qélip ziyan tartqanidi. Yamghur toxtishi bilen enjülerni qurutush üchün heriket qilghan bolsimu, emma yer yüzige chüshken bughdaylar alliqachan höl bolup ketken, hetta ünüshke bashlighanidi. U Aqup Saxtigha, Zirip Kasigha béridighinini bergendin kéyin özige peqet ikki tagharla bughday qalghanidi. Shunga qonaq yaxshiraq piship berse, bughday bilen qonaqni arilashturup yürüp kéler yilqi xaman'gha ulishiwalmaqchi bolghanidi. Emma, ikki kündin buyan mehelle komitétining kaniyi üzlüksiz sayrapla turdi, Qadir Yorgha bar awazi bilen warqirap, yéziliq hökümetning qarari boyiche on kün ichidila bughdaylarni térip bolidighanliqini, shunga qonaqni oruwétishning zörürlikini qayta — qayta uqturuwatatti. Uningsizmu Sidiq Peshtaqning bu öyge qatrighini qatrighanidi. Bu ish Mömin Saqalning oylighinidek bolmaywatqan bolsimu, bir — ikki kün bolsimu keynige sürsem qonaq az — tola pishiwalar, dep oylaytti.
— Dégenlirighu toghra, biraq...
— Xatirjem bol...
Rasttini éytqanda, Oghulxanmu qonaqlarning kök péti orulushini xalimaytti. Shunga, u chish yérip bir nerse démidi. Shu esnada öyning aldidiki yolda bir traktor toxtidi.
— Mömin , hey Mömin Saqal...
Mömin ornidin turup, hoylidin chiqti — de, yoldila toxtitilghan kichik traktorning yénigha keldi. Sultan Péti qolidiki depterni waraqlighach soridi:
— Bu yil bughday tériydighan yéring ikki mo, shundaqmu Mömin ?
— He'e, ikki mo, — dédi Mömin traktor kozupidiki ximiyiwi oghutqa qarighach.
— 100 Kilo, — dédi Sultan Péti depterni Mömin’ge tenglep, — bir mogha ellik kilodin...
— Néme bu? — Soridi Mömin chüshenmigendek.
— Néme bolatti, oghut teqsimati, bu yil bir mo yerge ellik kilodin ximiyiwi oghut quyimiz, bu yézining, yaq nahiyining qarari. Shunga, sanga oghut ekelduq. Mana bu yerge qolungni qoyuwet.
— Ötkende Qadir shuji "déhqanlargha uni téri, buni téri démeymiz, néme térisa, qandaq bashqursa ixtiyari, qigh quyamdu, oghutmu, karimiz yoq" dewatatti. emdi bu...
— Way exmeq, shunimu bilmey yürüpsen — de, — özichila hijaydi Sultan Péti, — beshte bir tutash emeldin qaldi. Bu dégining rast. Qadir shuji yalghan eytmidi. Emma, beshte bir tutash tügigini bilen beshte mulazimet peyda boldi — de!
— Qandaq gep boldi bu, uni wilayetning qarari dégen'ghu emise...
— Shu qararni chiqarghan wilayet bu qararni chiqardi qara. Men bilen tola kejleshmey, bu yerge qolungni bésip bérip oghutungni al. Ikki sekkiz on alte, köpeytsengmu, qoshsangmu oxshash...
Mömin Saqal Sultan Péti tengligen depterge we bir qolidiki qizil soruqqa qarap qoyghandin kéyin dédi:
— Siyasetning bir demdila özgirip qalghini némisi? Men almaymen, öyde oghut bar.
— Oghut bolsimu alisen, uni ishlitishke bolmaydu maxma, — dédi Sultan Péti aliyip, — u burunqi oghut, hazirqisi mexsus bughdayning. Shunga buni ishlitisen, uning üstige biz hazir sanga mulazimet qiliwatimiz.
— Oghutni mushundaq zorlap sétipma? — Soridi Mömin Saqalmu bosh kelmey.
— Buning bilen séning karing bolmisun, déhqanlargha mulazimet qil dédimu, boldi, qandaq mulazimet qilsaq ixtiyarimiz.
— Sen undaq dégen bilen mende pul yoq.
— Paxta pulidin ber.
— Bu yilqi paxta puli bu oghutqa chiqish qilmaydu.
— Buning bilen méning karim yoq. Bizdin oghut aldingmu, boldi, biz sendin pulni qandq élishni obdan bilimiz. Qandaq, qol qoyamsen?
— Yaq.
— Qol qoysangmu, qoymisangmu meyli, lékin oghut qalidu, — Sultan Péti alliqachan kozupqa chiqip bolghan traktorchi yigitke warqiridi, — ikki qap tashla.
Traktorchi shuni kütüp turghandekla, ikki qap ximiyiwi oghutni yerge pokulditip tashlidi.
— Yaq, yaq, manga oghut lazim emes, men almaymen,— dédi Mömin Saqal aldirap.
Sultan Péti uning sözini anglimighandek, traktorni ot aldurup rolgha chiqip bolghan shopurning yénidila olturdi — de, buyruq qildi.
— Heyde.
— Ma birnémengni eket, manga bu lazim emes.
Mömin Saqal towlidi. Lékin, ular anglighandek emes idi. U ikki xalta oghutqa qarap xorsindi. Shu esnada Turup Qariy uning yénigha hasirighiniche yügürüp keldi.
— Chataq... Chataq boldi Mömin , qonaqliqqa chapsan bar.
— Néme boldi? — Soridi Mömin Saqal uning alaqzadilik chiqip turghan chirayigha qarap.
— Barghanda bilisen, téz bol...
Möminning yüriki qartla qildi. U oghutlarni öyge ekiriwétishnimu untup, qonaqliqqa yügürdi... U qonaqliqqa kelgende mehelle komitétining "Shangxey 55" tipliq traktori uning étizliqida turatti. U yéqin kélishigila traktorning yénidiki ikki qoli bilen belige tayiniwalghan Sayim shopurgha buyruq berdi:
— Heyde...
Traktor qonaqlarni yanjip payxan qilip baratti. Bu menzirini körüp Möminning jan — péni chiqip ketti — de, warqirap towlighiniche traktorning aldigha özini atti.
— Aldi bilen méni basturuwétip, andin qoniqimni basur...
Shopur traktorni tormuzlap aran ülgürdi. Uning chirayi qorqunchtin sarghiyip ketkenidi.
— Néri tur, bizge ölüp bermekchima?— Qeyerdindu peyda bolghan Sidiq Peshtaq uning qolidin tutup tartti,— nechche qétim öyüngge bérip süylidim, unimiding, mushundaq qilidighan yérige yetken zadi...
Mömin uning qolidin boshinip, yene traktorning aldigha yügürdi. Bu qétim Sayim Pasarmu yardemge keldi. Ikki jüp küchluk qol uni midirliyalmas qiliwetkenidi. Traktor yene qozghaldi. Bu chaghda Möminning achchiqtin közige héchnéme körünmidi — de, birla yulqunup, Sayim Pasarning qolidin ajridi. Bosh qoli bilen Sidiq Peshtaqqa küch bilen musht atti. Héchqandaq teyyarliqsiz turghan Sidiq Peshtaq zangiqigha tekken musht bilen arqisigha diringngide uchup chüshti. Sayim Pasar buni körüp Mömin’ge étilmaqchi bolghanda, Mömin birla üsüp unimu yiqitiwetti — de, traktorni qoghlap mangdi.
— Toxta, xotun talaq jalapning balisi! Méning qonaqlirimni basturma, bolmisa...— Mömin Saqal gépini tügetmeyla, traktor yenjip ötüp ketken, emma gholi üzülmigen qonaq pasirigha putliship yiqilip chüshti. Bu chaghda Sayim Pasar bilen Sidiq Peshtaq uning arqisidin tap basturup kélip, musht — tépikni yaghduruwetti. Mömin warqiridi, ingridi. Emma, étizliqta adem bolsimu, traktorning awazi uning awazini bésip ketkechke, héchkim uni qutquzghili kelmidi.
— Boldi emdi, ölüp qalmisun yene, — dédi Sidiq Peshtaq Möminning burnidin chiqqan qanni körüp.
— Asan ölmeydu bu ebgar, — dédi Sayim Pasar uning qorsiqigha birni tépiwetkendin kéyin, — toye mana, bizge musht kötürgen'ge hu hezilek...
Ular Mömindin yiraqlashti. Mömin küch bilen béshini kötürdi. Traktor qonaqliqta aylanmaqta idi. U ornidin turmaqchi bolup, küchündi. Emma, qorsiqining qattiq aghrishi bilen ingrap tashlidi — de, asta béshini qoyuwetti...

6

Bextixan yéziliq doxturxanining koridorida uyaqtin — buyaqqa qanche qétim mangghanliqini bilmeytti. Mengiwérip uning putliri taldi. Emma, uning bir jayda turghusi kelmeytti. Emma zadi némishqa bundaq qilidighanliqining sewebini özimu éytip berelmeytti. Shu tapta uning nérwiliri toxtap qalghan bolup, bir mudhish ensizlik uni öz iskenjisige éliwalghanidi. "Ah Xuda, qaysi gunahim üchün méni mushundaq jazalaydighansen? Zadi qaysi gunahim üchün?!... Rast, men namaz oqumaymen, sanga atap du'a — tilawetmu qilmaymen. Biraq, men séning barliqinggha, pütün jahanning, on sekkiz ming alemning igisi ikenlikingge ishinettimghu?!... Biraq bu ish némishqa méning béshimgha kélidu... Eger bir karamet yüz bérip, bular bir chüsh bolsichu? Ah, Xuda!...". Bextixan közidin yipi üzülgen marjandek chüshüwatqan yash tamchilirini biraw körüp qalmisun dégendek, könglikining yéngi bilen sürtüwetti — de, yene aldigha qarap meqsetsizla mangdi. Uning közi orunduqta yerge qarap olturghan Nisagül ge chüshüshi bilenla, birdinla juduni tuttiyu, bu yerning doxturxana ikenlikini ésige élip özini tutuwaldi.
— Bextixan xanim, bu yerge kirsile, — dédi tör tereptiki ishxanidin chiqqan uzun chach doxtur uni qoli bilen sheretlep.
Bextixan ishxanigha kirgendin kéyin, doxtur ishikni yépiwetti — de, Bextixanni olturushqa teklip qildi, andin özi xizmet üstilining yénidiki orunduqta olturdi. Bextixan uni néme derkin dégendek uninggha tikilgen bolsimu, emma doxtur Bextixan'gha emes, üsteldiki qeghezge qarap olturatti.
— Netijisi chiqiptima?— Soridi Bextixan taqet qilalmay.
Doxtur uninggha ich aghritqandek terzde qarighandin kéyin, béshini lingshitti.
— Qandaqraq? Shundaqmiken?
— Özingizni tutuwéling xanim,— dédi doxtur üsteldiki qeghezni qoligha élip, köz yügürtkendin kéyin,— bu netije belkim sizni bi'aram qilar, shundaqtimu ré'alliqqa toghra qarang. Süydük tekshürüshtin qarighanda, qizingiz hamilidar iken.
— Rast shundaqmiken? Yaq... Yaq... Men ishenmeymen, — Bextixan awazini qoyuwétip warqiridi, — ah, Xuda! Qaysi gunahim üchün méni bundaq jazalaydighansen?!...
Doxtur Bextixanning özini kachatlap uruwatqanliqini körüp, ornidin turdi — de, uning yénigha bérip, ikki qolini tutuwaldi.
— Boldi qilsila Bextixan xanim, özlirini tutuwalsila, bashqilar körüp qalsa set bolidu.
— Meyli, set bolsa boliwérsun, men... men...
Ishik échilip, ishxanigha Nisagül yügürgendek aldirap kirdi — de, anisining yighlawatqanliqini körüp aldigha bardi.
— Néme boldi, ana? Manga dégine, sanga zadi néme boldi?
Nisagül ning sözini anglap, Bextixan téximu ésedidi.
— Sewr qilsila xanim, her ish bolsa yeng ichide...
Bu gepni anglap, Bextixan ésedeshtin toxtidi — de, yéshini sürtüwétip talagha mangdi.
— Birer yardem kérek bolsa, manga désile xanim,— dédi doxtur uning arqisidin songdishipla chiqip,— salametliklirini asrisila.
Bextixan uningdin minnetdar bolghandek béshini lingshitip, öz rehmitini bildürgendin kéyin mangdi. Nisagül mu doxturgha qarap qoyghandin kéyin uninggha egeshti.
Bextixan öyge kiripla özini kariwatqa tashlidi. Shu tapta uning köz aldini bir qewet tuman qapliwalghan bolup, néme qilishini bilelmey qalghanidi. U etigen nashta qiliwatqanda Nisagül ning tuyuqsiz quruq hö qilghanliqini körüpla könglige guman chüshkenidi. U öz tejribisige asasen höküm chiqarghan bolsimu, lékin doxturxanigha apirip tekshürtup béqishni oylap, Nisagül ni doxturxanigha apardi. Uzun chach doxturning Bextixanning quliqigha shiwirlap dégüdek süydük tekshürup körüshning zörürlikini dégenidi. Mana emdi... Bextixanning özini özi urghusi keldi, biraq emdi qanche qilghan bilenmu ornigha kelmeytti. Hazirqi mesile, bu haram törelmining kimning ikenlikini bilish idi. Bextixan uyan oylap, buyan oylap buni Nisagül din sorash niyitige keldi — de, héchnémidin xewersiz halda özige qarap olturghan qizigha qaridi.
— Birer kim bilen toy qilay, dep oylap baqtingmu qizim?— Soridi Bextixan özini tutuwélip.
Nisagül anisining bu so'alni ushtumtut tüzla sorighanliqidin ejeblen'gen bolsimu, biraq uning közliridiki özi bu waqitqiche körüp baqmighan bir xil sogh ipadini körüp hoduqti — de, tézla béshini lingshitti.
— Kim u?
Bu gepni anglap, Nisagül yerge qaridi. U shu taptiki héssiyatini némishqidur kontrol qilalmidi. Yasin Chongning oghli Perhat bilen uning arilishiwatqanliqigha xéli uzun bolghanidi. Ular deslipide ulugh wedilerni bériship, menggüü ayrilmasliqqa qesem ichken bolsimu, emma Perhat on nechche kündin buyan tuyuqsiz özgiriwalghanidi. Téxi ülüshkünla Nisagül uni izlep sheherge bérip, uni héch yerdin tapalmidi, öyige, dostlirigha telefon berdi, nechche chaqirghumu qildi, biraq Perhattin sada yoq idi. Del shu chaghda, Perhatning bir dosti uninggha uchrap qaldi — de, Perhatning "Aqqu" resturanining ayrim xanisida ikenlikini éytip berdi. Nisagül u yerge bérip öz közige ishenmeyla qaldi. Perhat yérim yalingach dégüdek kiyin'gen bir qizni quchiqigha élip söyüwatatti. Ishik échilip, Nisagül ayrim xanigha kirgendin kéyin Perhat uni héchqachan körüp baqmighandek, bashtin — ayagh bir qur sepsilip chiqqandin kéyin dédi:
— He néme boldi? Qandaq edepsizlik bu? Ishikni chékip kirishnimu bilmigen... Qonaqliqqa mozay kirgendk üsüp kirip...
Uningsizmu özini aran tutup turghan Nisagül Perhatning sözini anglash bilen ün sélip yighlidi.
— Boldi, bu yerde yundangni éqitip turmay yoqal. Méning sen bilen héchqandaq munasiwitim yoq. Buningdin kéyin emdi keynimge kusuk ittek kiriwalma.
Bu gepler Nisagülning titang tomurigha tekken bolsimu, némishqidu bir éghizmu gep qilalmidi. U birde Perhatqa, birge uning quchiqida olturghan, chachlirini sériq boyuwalghan, meydisi asasen dégüdek ochuq qizgha qarap qoyghandin kéyin ishikni taraqqide yapti — de, ayrim xanidin yügürüp dégüdek chiqip ketti. Shu ishtin kéyin deslipide Nisagül Perhattin aghrinip "Boldi, emdi ikkinchi izlimeymen" dep oylighan bolsimu, lékin aridin ikki kün ötüpla "U choqum mendin epu sorap kélidu, shu chaghda..." dep oylighanidi. Biraq, bu ishqa nechche kün bolghan bolsimu, Perhatning qarisi körünmidi.
— Sanga gep qilwatimen, matang chishliwalghandek olturmay, bir néme dememsen? — Bextixanning zerde bilen éytqan sözliri bilen tengla, Nisagül anisigha qaridi, xijil bolghandek yene tézla yerge qariwaldi. Emma mushundaq olturiwerse bolmaydighinini bilip, éghiz achti.
— Perhat bilen.
Nisagülning shunchilik pes awazda éytqan sözi Bextixanni te’ejjüplendürüp qoydi.
— Qaysi Perhat u? — Aldirap soridi Bextixan.
— Yasin Chong taghamningchu?
— He, shuning bilen, — Bextixanning pütün bedini ixtiyarsiz titrep ketti, — undaqta qorsiqingdiki shuningma?
— Néme, qorsiqimda barmiken?
Nisagül chaqmaq tézlikide béshini kötürüp anisigha tikildi. U shu'an hüppide qizirip, néme qilishini bilelmigendek uyan — buyan qaridi. Etigen anisining tuyuqsizla süydük tekshürtup baqayli dégen sözi uni te’ejjüplendürgen bolsa, hazirqi sözi uninggha bir chélek muz süyini pütün bedinige chachqandek endiktürüwetti. U anisining ghezep achchiqtin bozarghan chirayigha qaridi — de, béshini asta lingshitqanliqini körüp, arqisigha tiringngide uchup chüshti. Bextixan ornidin turup, bir piyale soghuq su ekelgendin kéyin, Nisagülning yüzige pürkidi. Soghuq su uni sel ésige keltürdi. U asta közlirini échip, özige qarap turghan anisini körüp, birdinla uning boynini quchaqlidi — de, ün sélip yighlidi. Bextixan qizini birdem quchaqlap turghandin kéyin dédi.
— Boldi qizim, yighlima, manga dégine qorsiqingdiki u... Rasttinla Perhatningma?
Nisagül anisining bu sözini anglap, qollirini sel boshatti — de, béshini lingshitti. Bextixanning némishqidur qollirining maghduri qachqandek, pütün bedini maghdursizlan'ghandek boldi — de, köz aldi qarangghulashti.
— Eblex...
Nisagül anisining kimni tillighanliqini bilelmidi. U anisining bir nersini ilgha qilghili bolmaydighan ipadisiz közlirige qarap, birdem olturghandin kéyin, öz xanisigha chiqip ketti. Bextixan olturghan ornida xéli olturdi. Uning pikir — xiyali gadirmachliship ketken bolup, qandaq qilishini bilmeytti. Tuyuqsiz uning xiyaligha bir ish keldi. U ornidin turup telefon turupkisini qoligha alghandin kéyin, özige yada bolup ketken nomurni basti.
— Wey, bu sizma? Men Bextixan, waqtingiz bolsa bir kélip ketsingiz, qanche téz bolsa shunche yaxshi... maqul... Qalghinini kelgende bilisiz.
Bextixan telefon turupkisini qoyghandin kéyin, meqsetsizla öy ichini birnechchini chögiliwetti — de, yene bayiqi ornigha kélip olturdi. Uni yigha tutti, emma özini tutuwaldi. Shu tapta Bextixan bu ishlarning bir chüsh bolup chiqishini xalaytti, lékin bu chüsh emes idi. Teqdir uninggha chaqchaq qilmighan, yene kélip jayida kélishtürüp, bir testek salghanidi. Bu ishlar Bextixanning yashliqidiki bengwashliqining jazasimu yaki teqdirning orunlashturushimu, buninggha özimu éniq bir nerse dep bérelmeytti. Alahazel, ikki ash pishim waqitlardin kéyin, öyning aldida mashinining Toxtighan awazi anglinip, hayal ötmeyla öyge Yasin Chong kirip keldi.
— Ya'alla Bextixan, shunche aldirash chaqirtqudek néme ish idi u? Ya siz séghinip bolalmay...
Bextixan qolini éghizigha apirip, sheret qilishi bilen Yasin Chong birdinla toxtap qaldi — de, Bextixanning yighidin qizirip ketken közlirige, solghun chirayigha qarap, heyran bolghandek soridi.
— Néme ish boldi Bextixan?
Bextixan gep qilmayla, yanchuqidin uzun chach doxtur yézip bergen, purliship ketken qeghezni élip, Yasin Chonggha tenglidi.
— Néme bu?— Soridi Yasin Chong chüshinelmey.
— U... U... Hamilidar bolup qaptu,— dédi Bextixan özini tutuwélishqa tiriship.
— Kim?— Soridi Yasin Chong téximu chüshinelmey.
— Nisagül .
— Kimdin?...
Bextixan birnechche deqiqe turuwalghandin kéyin, Yasin Chonggha qarap, éghir xorsinip qoydi — de, dédi:
— Perhattin... Sizning Perhattin... Öz akisidin...
— Néme... Néme... Néme?— Yasin Chong ishenmigendek warqiridi,— bu mumkin emes.
— Rast shundaqken, Nisagül manga hemmini dédi. Menmu ishenmidim, biraq...
Yasin Chong birdinla béshini tutup olturup qaldi. Shu tapta uninggha pütün öy chörgilewatqandek bilinetti. U burun mushu yézida turghanda, Bextixan bilen chiqiship qalghan. Uning hamildar bolup qalghanliqini bilgendin kéyinla, Toxtishahqa uni bir amallar bilen nikahlap qoyghanidi. Mana emdi... Ah Xuda!...
Del shu waqitning özide, Nisagülmu bu ishlardin xewerdar bolup bolghanidi. U anisining Yasin Chong bilen qandaq munasiwiti barliqini éniq bilmisimu, emma Bextixanning sözliridin Perhatning öz akisi ikenlikini chüshen'gen, bilgenidi. U ökünüsh, échinish bilen léwini qattiq chishlidi. Shu'an uning népiz lewliridin qan sirghip chiqishqa bashlidi. U bu ishlarning bundaq murekkepliship kétishini oylimighachqa, hazir qandaq qilishini bilelmey qalghanidi. Shu tapta ochuq hawada chaqmaq cheqilghandek, mengisidin tütün chiqip kétiwatqandek tuyuldi — de, alliqandaq bir ghayiwi küch bilen ishikni échip talagha yügürdi.

7

Öktebir ayliri kirip qalghan bolsimu, lékin hawa xélila issiq idi. Mömin Saqal Palang'ériqtiki kéwez yéride Oghulxan balilar bilen tergen paxtilirini xaltilargha qachilighach yiraqlargha qaridi. Bu yerlerning hemmisi buyil bir yap kéwez térilghan bolghachqa, negila qarisa paxtining échilghan haliti közge roshen tashlinatti. Küzki bughdaylar térilip bolghan chagh bolghachqa, hemme adem kéwezlikke köchüp chiqqandek körünetti. Mömin Saqal özige harduq yetkendek sezdi — de, taghargha qachilan'ghan paxta üstidila olturdi. Héliqi chaghda Sayim Pasar bilen Sidiq Peshtaq uni qattiq uruwetkechke, u yette — sekkiz kün talagha chiqalmidi. Oghulxan uning tÉritige das tutup yürüp, xélila qiynaldi. Xudagha shükri, uning herhalda yeydighan rizqi, köridighan küni bar iken, asta —asta tüzülüp ketti. Emma, shu waqittiki ishimu yaki quwwet yétishmeywatamdu, bunisi namelum, éghir ish qilalmaydighan, azraqla heriket qilsila béshi qéyip, pütün bedini uyushidighan bolup qaldi.
— Dada, qayghine, men jik teydim.
Patiméning awazi bilen Mömin Saqal yénigha qarashqa mejbur boldi. Patime könglikining péshidiki ikki — üch siqimche paxtini uninggha tenglep turatti.
— Yéqin kél, ap'aq qizim, paxtini bu yerge tök, — dédi Mömin Saqal ornidin turup, xaltining éghizini achqach, — senmu kargha kélip qapsen mana.
Shu esnada Ghappar bilen Japparmu birdin xaltini kötürüp uning yénigha keldi.
— Dada, paxta pulidin méning kitab pulumgha on koy béremsen?— Dédi ghappar dadisigha tikilip turup, — bizning mu'ellim "Kitab pulini ekelmisenglar, közümge körünmenglar" dédi.
Bu gepni anglap, Möminning yüriki échishti. U oghlining bicharilik chiqip turghan chirayigha qarap béshini lingshitti.
— Mangichu dada, manga néme élip bérisen? — Soridi Jappar aldirap.
— Maqul balam, sangimu élip bérey, — dédi Mömin oghlining ösüp ketken chachlirini küchsiz qolliri bilen silap qoyup, — sen néme déseng shuni élip bérimen balam.
— Manga ayagh élip bére dada, bolmisa qishiche putum tongup qalidu.
— Maqul, — Mömin Saqal béshini lingshitti.
— Way — wuy, ejeb xush bolushup kétishiptighu bular?— Dédi Oghulxan étizliqtin chiqip, ular terepke kéliwetip, balilarning chehridiki külkisini körüp mestliki kelgendek.
— Dadam, manga on koy béridighan boldi.
— Manga, ayagh élip bérisen — he, dada!
Balilarning aghzi — aghzigha tegmey wichirlashlirini körüp, Oghulxan ishning tégige yetti — de, dédi:
— Ish esli mundaqken — de! — Oghulxan qolidiki kichik xaltidiki paxtini Mömin échip bergen chong xalta ichige töküwetkendin kéyin, érige lappide qarap qoyup soridi,— bu qétim qolimizgha ashama?
— Ashidu anisi, ashidu. Aldinqi üch térimde bankigha, dadüyge qerz töliduq. Pemimche az — tola izlashti. Budoqisida su heqqini üzüwalsaq, qolimizgha az — tola téger.
— Dégenliri kéler ilahim, ishqilip qerzimizni tügitiwalsaqla bolattighu, — dédi Oghulxan Mömin Saqalning xaltining éghizini étish üchün yip izlewatqanliqini körüp, yanchuqidin bir boghunchini éliwétip, — özlirimu kördile, emdi kéwezde ümid yoq, ghoza asasen tügidi. Ghozidin paxta chiqsa, balilargha nahayiti bolsa qishliq kiyim pütermikin.
— Ölmigen janda ümid bar xotun, boldi. Bu ishlarni tola oylimighina, bu yerde üch badang boptu, öyde yene ikki badang bar. Besh badang paxta dégen kemide 250 kilo kelse, kilosi töt koydin bolsimu ming koy dégen gep, qolimizgha ashidu.
Oghulxan érining könglini awundurup dégen gépini anglap gep qilmidi — de, etigendin éshikini chiqarmighan harwisini ekélish üchün mangdi.
Mömin Saqal yéziliq paxta ponkitigha kelgende, kün tiklen'genidi. U paxta ponkit derwazisi aldida éshikini harwidin chiqirip, yol boyidiki qara térekke baghliwetkendin kéyin, harwisini ittiripla paxta ponkit qorasigha kirdi. Ghappar bilen Jappar dadisining etigenki wedisini untumighachqa, bille barimiz, dep jédel qilip egiship kelgenidi. Ular harwa shotisining ikki teripide birdin turup harwini ittirmekte idi. Mömin paxta yayidighan meydan'gha qarap, bir nersini jezm qilghandin kéyin, harwini bulung tereptiki kigiz ornichilik bosh yerge ekélip toxtatti, andin shotisini yerge qoyup, badang xaltilarni élishqa bashlidi.
— Hey, Mömin Saqal, paxta ekepsen — he! — Dédi uning yénigha ün'gendekla peyda bolghan Aqup saxta hijiyip,— biz bir mehellilik bolghandikin haytla dewetsengla bolmamdu? Öz adem bolghandikin ziyan tartmaytting, bu yerge kélip awarimu bolmaytting. Qandaq, hazirmu kéchikmeysen, mangila sétip béremsen?
— Meshegila sataya, — dédi Mömin uninggha qarighusi kelmigendek öz ishi bilen meshghul bolup, — bu yerdimu manga ziyan chiqmas...
— Héli korisen, emma ashu Aqupjanmu toghra deptiken, deysen maxma.
— Meyli.
— Mangila satqina, kilosigha üch yérim köydin bérimen, nechchilik bolsa manga hésab.
— Yaq, — dédi Mömin késipla, — payda tapsammu, ziyan tartsammu bu yerge kélip boldum, özümla meshegila sataya.
— Meyling, ishqilip ziyan tartip qalmisangla bolattighu, eger ziyan tartidighan ishing bolsa, ménila izle — he?!
Aqup Saxta ketkendin kéyin, Mömin Saqal paxtini yerge tökti — de, harwisini nechche on qedem yiraqliqtiki bosh yerge apirip qoyup, paxtigha yépishiwalghan kichik exletlerni térishke bashlidi. Shu esnada uning yénidiki paxta satqili kelgenler öre — töpe bolushup ketti.
— Aka, méning paxtamni körüp béqinge.
— Hoy ukam, mana bu bir talmu sériq ghozisi yoq paxta!
— Méningkining exliti yoq.
Mömin Saqal boyundap qarap, shap burut piryomchining kilolawatqanliqini kördi. Ghappar bilen Jappargha paxta yénidin ayrilmasliqni jékilep, özi shu yaqqa qarap mangdi.
— Way boldi toxtanglar, warang — churung qilmanglar. Men bir adem, bir yaqidin körey, maqulma?...
Paxtikarlar héli uni, héli buni déyishetti. Beziliri piryomchining péshidin tartatti.
— Maqul, men aran bir adem. Bir bashtin — he, bir bashtin...— Piryomchi özi xalighan bir döwe paxtining qéshigha keldi — de, bir siqim paxtini élip örüp — chörüp körgendin kéyin, bir tal chigitini élip chishlidi.
— Boptu, hazir xéli qurughandek, — u qolidiki talon'gha shartilditip bir némilerni yézip, bir déhqanning qoligha tutquzghandin kéyin, yene bir döwe paxtining qéshigha bardi — de, mundaqla qarap qoyghandin kéyin dédi:
— Bu paxta kimning?... Her kimning bolsa, birdem yéyinglar, paxta nemken.
— Bu méning ... — Yerdin ün'gendekla peyda bolghan Aqup Saxta towlidi, — way, Mamutjan ukam, qara, bu paxta nedimu höl bolsun.
Mamutjan isimlik piryomchi paxtigha éngiship, paxta döwisini inchikilik bilen közetkendin kéyin, bir tal chigitni élip chishlidi.
— Bayatin közümge bashqichirek körünüwédi, quruqken emesmu, bolidiken.
— Bolmay emise, qarap turup bolmaydighinini sanga körsetmeymiz uka, talon yéziwéte.
Mamut uningghimu talon yézip bérip, bashqa yaqqa mangdi. U qayaqqila barsa bashqilarmu, Mömin Saqalmu shuning keynidin egishetti. Xéli uzundin kéyin, Mömin Saqalghimu nöwet keldi.
— Bu shebnemde térilgen paxtiken,— dédi Mamutjan,— birdem yaymisa bolmighudek.
— Undaq emestu ukam, obdanraq körüp béqing.
— Yene désem shu, yayamsiz, yaymamsiz, ixtiyaringiz, — dédi Mamutjan térikkendek bolup.
Mömin gep qilmidi. U aldinqi qétim uning bilen gep taliship ziyan tartqanlarni körgenidi. Mamutjan shu chaghda xushi kelgenlerning paxtisining dérijisini yuqiri, özi bilen takallashqanlarning paxtisining dérijisini töwen békitkenidi.
— Mana mushundaq gep,— dédi piryomchi uning qéshidin ketkendin kéyin Aqup, — bayam gep qilsam unimiding, yene bir qétim dey, paxtangni mangila sate boldi.
— Yaq.
— Emise, ikkinchi dérijige ötküzup bérey, 50 koy béremsen?
Mömin bu gepni anglap, sel oylinip qaldi. Chünki, hazir üchinchi, tötinchi térim paxtilarning dérijisini undaq békitishke ishenmeytti.
— Shundaq alama? — Soridi u ishenmigendek.
— Etigendin béri men shundaq ötküzdüm, buning jajisi pul, qandaq, shundaq qilamduq?
Mömin béshini irghitti. Buni körüp Aqup Saxtining qoshumisi türüldiyu, emma birnechcheylenning özi terepke kéliwatqanliqini körüp:
— Emise meshede aptap sunup yat, — déginiche néri ketti.
Mömin paxtini örüp — chörüp qoyghandin kéyin, tamaka chekmekchi bolup, yanchuqigha qolini saldiyu, lékin baya ishiktin kirgende serenggisining derwaziwen teripidin élip qélin'ghanliqini ésige élip, qolini tartti.
— Dada, qorsiqim échip ketti, — dédi Ghappar uninggha yélin'ghandek qarap.
Mömin yanchuqidin bari — yoq alte mochenni chiqardi.
— Me, al balam. Bir girde élip ukang bilen ye.
— Yaq, men girde yémeymen, héli paxta pulini bergende manta yeymen, — dédi Jappar birde dadisigha, birde akisigha qarap.
— Hazirche girde yep tur balam, héli paxta pulini élip manta élip bérey — he! — Dédi Mömin Saqal oghlining qolini tutup.
— Maqul.
Balilar ketkendin kéyin, Möminning közlirige némishqidu yash keldi. Etiyazdin béri mushu balilar chonglar bilen kéwezlikte teng ishligenidi. Uruq sélish, otash, uchini üzüsh, térish dégenlerni mushular qilghan. Emma, ular ata — anisining derdini chüshenmeytti. Aldinqi ikki qétim satqan paxta pulining mehelle komitétining qerzini üzüshkimu dal bolmighanliqini, bu qétimqisidin qoligha yene nechchilik tégidighanliqini uqmaytti, ular dadisi bilen anisining bir tiyinning töshükidin nechche ming qétim ötidighanliqini tesewwur qilalmaytti. Teyyarni yéyish, oynash, mektepke bérish, chamisi yetken ishlargha yardemlishish... Mana bular balilarning hazirqi ré'alliqi. Eger ularmu chong bolsa, hazirqi ehwallarni chüshense, u chaghda qandaq bolarkin?... Mömin özining baliliq chaghlirini eske aldi. U chaghda rehmetlik ata — anisi uni yémey yégüzüp, kiymey kiygüzüp chong qilghanidi. Biraq, Mömin ning qoli ishqa tigip uzaq bolmayla, ular bu dunya bilen widalashti. Ah, rehimsiz jahan, sen qachanmu insanlarning arzu — armanlirini ré'alliqqa aylandurushqa purset bérersen?...
Mömin éghir uhsinip qoydi. Uning tamaka xumari tutqanidi, lékin amal yoq, u yerde tamaka chékish cheklen'gen, eger tamaka chekkendimu uning höddisidin chiqmaq tes idi. Uning közi birdinla Mamutjan'gha chüshti. U bu terepke kéliwatatti. Mömin ornidin turdi, biraq Mamutjan uni körmigendek, uning yénidiki paxta döwisining yénida toxtidi — de, paxtini körüp baqmayla talon yazdi. Mamutjan'gha songdishipla kelgen Aqup Saxta uni körüp hijaydi.
— Obdan qilding ukam, ish dégenni mana mushundaq shaq — shuqla qilghan yaxshi.
— Ejeb géping jiq aka séning, bügün mushuning bilen nechche boldi?
— Ya alte, ya yette,— dédi Aqup gedinini qashlap,— taza ésimde yoq ukam, emma xatirjem bolghin, meyli nechche bolsa bolsun, nésiweng kem qalmaydu.
— Emise qachan körüshimiz?— Soridi Mamutjan uninggha tikilip, — hélimu nechche kün boldi. Bir künde yette — sekkizdin bolsimu, 20 — 25 ke barghandu?
— Bügün kechte birsige obdanraq teyyarliq qilishni tapilap qoydum. Shu yerde aldirimay... — Aqup uning béqinini chimdidi,— qandaq, mijezing bardu?
— Bek quw juma sen, chashqan'ghimu képek aldurmaysen, hi... Hi... Hi...
— Sendin ögendim uka, sendin...
Ular külüshken péti keynige yandi. Mömin Saqal ümid bilen Mamutjanning aldigha bardi — de, dédi:
— Méningkini emdi körüp baqqan bolsang ukam.
— Hazir ishim bar. Birdemdin kéyin — he! — Mamutjan shundaq depla méngiwerdi.
Aqup buni körüp bir némini oylighandek toxtap qaldi — de, téz — téz méngip, Mamutjanning pishini tartip, uning quliqigha bir némilerni pichirlidi. Ularning ariliqi yiraq bolghachqa, Mömin Aqupning zadi néme dégenlikini bilelmidi. Peqet Mamutjanning özige ghil — palla qarighanliqini körüp, Aqupning özi toghrisida bir nerse dégenlikini hés qildi. Mamutjan Aqupning gépi tügigendin kéyin, keynige örülüpla Möminning yénigha kélip soridi:
— Ismingiz?
— Mömin Saqal, — dédi u aldirap.
Piryomchi qolidiki depterlerge bir némilerni yézip, tengligendin kéyin dédi.
— Aqupkam bilen bir mehellidin ikensiz, u arigha kirdi, bolmisa...
Mömin bügün Aquptin razi bolghandek, uninggha qarap külümsiridi — de, dédi:
— Rehmet ukam, mendin yanmisa Xudayimdin yanar.
Mamutjan kétip uzun ötmeyla balilar qaytip keldi. Mömin paxtilarni xaltilargha qaytidin qachilap, jinglatqandin kéyin, belgilen'gen orun'gha töküwétip, pul tarqitidighan töshükning yénigha keldi.
— He, keldingizma? — Dédi Qasim Samsaq pul bérish üchün waqitliq ariyetke élishqan öyidiki kichik töshüktin qarap, ish üstilidiki depterni waraqlighach.
— He... — Mömin susla jawab berdi — de, talonni uninggha tenglidi. Qasim Samsaq özining yénighila orunduq qoyup, yéziliq amanet qerz köpiratipigha wakaliten pul tarqitiwatqan Sultan Pétige dédi.
— Hesablap baq, uka.
Sultan Péti talon'gha qarap qoyghandin kéyin, üsteldiki chotning uruqlirini uyan — buyan sürüp, birdemdila hésablap boldi — de, talonning bir bürjikige bir némilerni yazdi. Shu ariliqta Qasim Samsaqmu deptirini élip, öz aldigha bir némilerni hésablidi. U elektronluq hésablighuchni nechche ret bésip, qana'et qilghandin kéyin béshini kötürdi.
— He, Mömin axun, hemmini alemsen, ya yamisi qalamdu?
— Bolsa hemmisini béring, öyning kem — kütisini qiliwalay,— Mömin xush bolup ittikla jawab berdi.
— Emise hésab mundaq,— dédi Qasim Samsaq aldidiki depterge qarap,— su heqqi, amanliq saqlash puli, su singmesleshtürüsh rasxoti, méning terbiyilesh heqqim, qonaq uruqi puli, hasharat jérimanisi, kadirlar ish heqqi, traktor ish heqqi, mulazimet heqqi, paxta pakarlitish dora puli, dora chéchish ish heqqi bolup tutup qélindi 980 yüen. Séning ehwalingni nezerde turup, bügünkisidin éship qalghan 20 yüen besh moni qolunggha béreyli, yene gediningde 620 yüen qaldi.
Buni anglap Mömin Saqalning erwahi uchti.
— Insap bilen gep qiling Qasim axun, bu ... Bu... Némanche köp pul bu. Bir yil ishlepze, aran shu pulma? Bérip körüp béqing, emdi étizliqta paxta emes, shadila qaldi, shada... Shunga budorem héch bolmisa 300 — 400 yüenni qolumgha béring, insap qiling.
— Néme deydu mawu, — dédi Qasim Samsaq chirayini türüp, — téxi biz insap qilmaptuqma? Hélimu insap qilip pul béreyli dewatimiz. Bolmisa qerzdargha bir tiyinmu bérilmeytti.
— Néme? Méni qerzdar dédingma? — Mömin Saqal birdinla qizishti, — herqaysingni bay qilimiz, dep qerzdar bolduq shu.
— Méni bay qilimen, dep qerzdar boldung? — Istihza bilen küldi Qasim Samsaq,— aghzinggha béqip sözliseng bolarmikin Mömin , héli bika...
— Méni uray demsen? Kéle yaman bolsang, her qaysingning zulmidin mushu kün'ge qaldimghu! Jan bir, qowurgha on sekkiz. Chiqe, buyaqqa.
— Mang qelender, sanga deydighan gépim yoq. Ich aghritip kétiptimen téxi. Bir tiyin berginimni kör emdi...
— Bermiseng béshinggha helem et. Qashliqchi xotununggha osma élip ber.
Bu gepni anglighan Qasim Samsaqning qéni qizip, ishikni échip sirtqa chiqmaqchi boluwédi, Sultan Péti uning aldini tosti.
— Boldi aka, xapa bolma, néme dése démemdu? Uning bilen teng bolma.
Shu ariliqta bu yerge ademler toplandi. Ponkitning qoghdighuchilirimu peyda boldi.
— Buni sirtqa chiqiriwétinglar,— dep buyruq qildi qeyerdindur peyda bolghan Aqup hörkirep,— mushu yerde jédel qilghinini qara buning, qesten teshkil bilen qarshiliship...
Ikki qoghdighuchi Möminning ikki bilikidin tutmaqchi boluwédi, Mömin warqiridi:
— Méni tutquchi bolushma, özüm mangimen, — u Awutqa qarap, yerge birni tükürgendin kéyin, topni yérip chiqip ketti. Buni körgen Awutning achchiqi kelgen bolsimu, lékin özini tutuwélip ghodungshidi.
— Wah, qara buning achchiqini, dapqa chüshken mayaqtek ejeb sekreydiya...

8

Ot pütünley öchürüp bolun'ghanda, chashka waqti bolghanidi. Hérip halidin ketken kishiler hélihem is chiqip turghan yaghachlargha meschit hoylisining yan teripidiki köldin ekelgen sularni chéchish bilen bend idi. Ulardin sel nériraqta bolsa, bir top ayallar bu tasaddipiy weqéning qandaq yüz bergenlikini bilelmey mulahizige chüshkenidi.
— Ejeb ish — he! Bu ot qeyerdin ketkendu?
— Way tangey, bilgili bolmaydu.
— Bir kim ot qoyuwetkenmidu ya.
— Oybaghliqning Qadir shujining öyige ot qoyghili jéni onmu?
— Hey qarisigha gep qilmanglar, — dédi bir ayal , — bayam yézidin chiqqan saqchi Jennetxandin "Qandaq bolup ot ketti?" dep soriwédi, u "Qadir shuji tamaka tutashturimen dep yandurghan gugutni öydiki benzin bar bakning yénigha tashlaptiken, shuning bilen bakqa ot tutiship, öyge ot ketti" dédiya.
— Qadir shuji hayatmidu?
— Hayatken, axsham köp ichiwetken chéghi, hazirghiche xudini bilmey yatarmish.
— Esli mundaqken — de.
— Shundaqtimu ishen'gili bolmaydu. Bu gepning tégide choqum bir gep bar.
Ulardin sel néridiki yerde bir top erlermu bu toghriliq paranggha chüshti.
— Bu taza qamlashmighan bir ish boldighu?!
— Shuni dégine, ademning héchbir eqli yetmeydu. Téxi tünügünla sap — saq öy bir kéchidila xarabilikke aylansa — he!
— Bir — ikki kündin béri Qadir shujining köngli parakende idi, axsham jiq ichip qoyup shu...
— Qadir shujining köngli némishqa parakendiken?
— Wayyey, sile téxi bilmemsiler? Bizning Oybaghqa xizmet guruppisi keldi, hazir mehelle komitétining hésabini tekshürüwétiptimish. Andin kéyin, bashqa ishlarmu bar oxshaydu téxi. Anglisam bizning teshkildikilerning hemmisining ishi chataqken, aldining birer yüz mingdin, keynining 5 — 10 ming yüendin shaltiqi bar oxshaydu.
— Way alla karamet, ishlar rast shundaqmiken?
— Shundaq bolmaychu, men ishenchlik yerdin anglidim. Étilip ketmisimu qolgha élinidighanliri, hetta nechche yil késilidighanliri chiqidighan oxshaydu.
— Emise bu qétim ish chataqken denglar.
— Shundaqtek, birer ayning aldida Toxtishah shangjangning qizi özini Qirya deryasigha tashlap ölüwaldi, emdi bu ish chiqti. Ejeb tinch yer idi bu. Eqlimge kelgendin buyan bundaq ishlarning bolup baqqinini bilmeymen. Mana emdi köz tekkendek...
— Siler anglidinglarmu, Toxtishah shangjangni, nahiyidiki héliqi bizning yézidin yötkilip ketken hakimnimu tekshürüwatarmish. Ularning pachiqighimu pit chüshüptu. Nahiyidiki dadamning tughqinining déyishiche, Toxtishah shangjangning ornigha héliqi Exmet Yaqup shangjang bolarmish.
— Kim u Exmet Yaqup dégining?
— Shunimu bilmemsen? Etiyazda héliqi anar köchitini tikkili qoymighan ademchu?
— He, ésimge keldi. U bolidighan adem, u bu Qumbaghni bashqurup kételeydu.
— Néme dégining bu?! Hélighu Exmet Yaqupken, manga shangjangliqni bersunchu qéni , bashlan’ghuchni püttürgen sewiyem bilen bu yézini shiktek tüzüwetmisem hésab emes.
— Tola po atma, eger shundaq bolup qalsa, her küni etigende xotunungdin "Bügün néme ish qilimen?" dep meslihet sorarsenmikin?
— Ha... Ha... Ha...
— Hi... Hi... Hi...
— Ejeb ish, bir tinch yer emdi...
— Buzulmisa ongshalmaydu.
— Toghra déding, Hapiz bu qétim bosh kelmidi. Nahiyige, wilayetke gépini ötküzelmey, aptonom rayon'gha bériptu denglar. Bashliqning ishxanisining aldida olturuwélip, "Erzimni sorap bermise ketmeymen" dep turuwaptu. Shuning bilen mana emdi mushu ishlar boldi.
— Dadisigha rehmet tazning, mushunchilik qilalighandikin béshimizda kötürsek bolidu u Hapizni.
— Anisighimu rehmet denglar, — qayaqtindur kelgen bir ayal gep qisturdi.
— Atisi bilen anisigha rehmet, emdighu bolghandu?
— Bolmamtiki.
...
Tuyuqsiz saqchi mashinisining ademni ensizlikke salidighan awazi anglandi. Hemmeylen xuddi déyishiwalghandek mehellige kiridighan yolning éghizigha qarashti. Üstige qizil chiragh ornitilghan mashina hushqiytqiniche mehellige kirip, ademler topining yénidin topa tozutqiniche ötüp ketti. Qadir Yorghining öyi aldigha toplashqanlar emdi yene néme ish bolghanliqini bilishelmey, tengirqighan halda bir — birige qarishatti. Emma, héchkim bu ish toghrisida bir néme démidi. Hayal ötmey saqchi mashinisi hushqiytqan péti mehellidin chiqip ketti.
— Emdi yene néme ish bolghandu?— Dédi kimdur biri ensizlik bilen etrapqa alaq — jalaq qarap.
— Way, tangey...
— Shuni deymina, ejeb tinch yer idi bu!
— Köz tekkendek.
— Xuda urghandek.
...
Kishiler bir — birige qarishatti. Hemmining közide alliqandaq bir so'al egiytti.
— Aqupni tutqan oxshaydu, men éniq kördüm, — dédi kimdur biri pes awazda.
— Néme?...
— Némishqa tutuptu?
— Axsham uning öyidin on tonna paxta chiqiptu. Saqchilar hemmini musadire qilimiz, deptimishken, — dédi bir ayal.
— Saqchi emes, bazar bashqurghuchilar.
— Hemmisi oxshash, béshida qasqan shepkisi barghu ularning.
— Oxshash emes, saqchi dégen saqchi. U dégen...
— Boldi, talashmanglar? Qéni dégine, öyide paxta bolsa hökümet tutamdiken?
— Yaq, uning öyidikisi sapla taylatqan paxta iken. Uning ichide kona paxtilarmu, kéreksiz mazlarmu, yene alliqandaq nersilermu barmish, shunga tutqan gep.
— He, mundaq denglar, Aqup eslide xeqni saxta qilimen, dep özining quyruqini tutquzup qoyuptu — de.
Bu gepni anglap hemmeylen paraqqide küldi. Ular mushu külke bilen Qumbaghda, Oybaghda yüz bergen tasadipiyliqlarning hemmisige külgendek qilatti. Emma, ular yene buningdin kéyin dawamliq mushundaq ich —ichidin xushal bolup, qin — qinigha sighmighan halda külelermu?!...





Tügidi.