< <

<

Mehmet Emin

Uyghurlar tarihi uzun, mediniyetlik bir millet bolux supiti bilen, insaniyet tibbi tarihida belguluk tohpilerni yaratqan idi. Uyghur Tibabetchiligi sistimilaxqan mukemmel bir tibabetchilik bolup, baxqa milletlerning tibabetchiligige nisbeten ozgiche alahidilikke ige. Otekn esirning ahirida yaxighan Tejelli, dangliq tiwiplirimizdin biri bolup, eyni waqitta Orta Asiyada hili nam abroygha irixken. Uyghur Tibatechiligide qollinidighan barliq dora, kisel isimliri we bedenning organ eza isim atalghuliri sistimilaxqan bolup, toluq Uyghurchilaxturulghan idi.

Gherip Tibabetchiligi (Western Medicine, 西方医学，西医) Uyghurlar arisigha singip kirgili gerche 100 yilgha yiqin bolghan bolsimu, biraq Uyghur Tibabetchiligining ozgiche bolghan alahidiligi we helq arisidiki ornining mustekkemligi tupeylidin, taki 20-esirning oturlirighiche Uyghurlar arisida zor tesir korsitelmigen. Penisilin (Qingmeisu, 青霉素) ning dunyagha kilixi we uning dawalx unimi bilen minglighan on minglighan kixilerning olum girdawidin qaytip kilixi, esli Yawropa we Amirkidila tesiri kuchluk bolghan Gherip Tibabetchiligining putun dunyagha tiz surette kengixi we teriqi qilixigha turtke boldi. Bolupmu Ikkinji Dunya Uruxi mezgilide we uruxtin kiyin, Zhunguo we baxqa Asiya dowletliride koplep Gherip Tibabetchiligi mektepliri we dohturhaniliri quruluxqa baxlidi.

1949-yili Kmonist Hokumiti hakimiyet bixigha chiqqandin kiyin, kona tuzum, kona adetlerning cheklinixige egixip, eneniwi dawalax wastisi bolghan Hittay Tibabetchiligi (Traditional Chinese Medicine, 中医), Uyghur Tibabetchiligi qatarliq milli tibabetchilik melum cheklimige uchirap, yingi xehi dep qaralghan Gherip Tibabetchiligi tereqqi qilduruldi. Xuning bilen Gherip Tibabetchiligining Uyghurlar arisidiki tesir dahirsi kengiyixke baxlidi.

60-yillardin baxlap wetenning hemme yirige tarqalghan Yalang Ayaq Dohturlar, gerche dawalax uskunliri we tehnikisi nahayti towen bolsimu, eyni waqitta tebbi xarahiti nachar, qatnixi qolaysiz, chet yiraq jaylardiki nurghun yerlik kisel, yuqumluq kisel we asta haraktirlik kisellerni konturul qilix we dawalaxta belguluk rol oynap, Gherip Tibabetchiligining Uyghurlar arisidiki tesir dahirsini yuquri koturuxke kop turtke bolghan. Mesilen, Uyghurlar arisida uzun zaman mewjut bolghan, xundaqla Uyghur Tibabetchiligining dawalaxta kop amali bolmighan pohaq, taz we mohu kiselliri gheripche dawalaxning unimi bilen asta asta azlap, eng ahirda yoqta yerlik haletke kelgen.

Mediniyet Zor Inqilawi mezgilide, Zhungguoning siritqa nisbeten ixikni taqiwilix siyasiti netijiside, taxqi dunyadiki Gherip Tibabetchiligi bilen Zhungguodiki Gherip Tibabetchiligi aridsidiki periq zor derijide axti. Yeni muxu mezgilde Gherip Tibabetchiligi yuksek derijide terqqi qildi. Amirka qatarliq tereqqi qilghan dowletler tibbi penler sahaside nurghun mebleh silip, dohturluq uskuniler, dawalax tehnika we dorigerlik jehetlerde zor netijilerni qolgha kelturdi.

Zhungguoda islahat, ixikni ichiwitix siyasiti yurguzulgendin kiyin, kixilerning Gherip Tibabetchiligige bolghan tonuxi, ixenchisi, ihtiyaji we tayinix kunsayin ixip, millitimizning eneniwi dawalax wastisi bolghan Uyghur Tibabetchiligi bazar igiliginining tesiri bilen ihtizadi riqabete ajiz kilip, kop chikinixlerge yoluqti. Kixiler kisel bolup qalsa, aldi bilen Gherip Tibabetchiligini oylaydighan boldi. Eneniwi tibabetchilikni asas qilghan dohturhanilarmu, bazar igiliktiki bezi riqabetler tupeylidin, bara bara Gherip Tibabetchiligige yotkuluxke baxlidi. Gherip Tibabetchiligining Uyghurlar arisida igelligen ornining yuqqri koturlixige egixip, esli Uyghur tilida bar bolghan nurghun tibbi atalghular bara bara kixiler teripidin untuldi, uning ornigha baxqa tillar bolupmu Hittay tili ixlitilixke baxlandi.

Hemmeylenge melum bolghunidek, wetende yuqursi aptinum rayun derijilik dohturhanilardin baxlap towende nahiye derijilik dohturhanighiche, ixlitilidighan birdin bir qanunluq til Hittay tili bolup, dohturhanilarda putun kisel tarihi, sistiralarning kisel hatirsi, bimarning kisel ehwalini mulahize qilixtek barliq hizmetler Hittayche ilip birilidu. Barliq ixlitilidighan matiryallar Hittayche, tibbi mekteplerdiki oqutuxning hemmisi Hittayche bolghachqa, dohturluq bilen xughulliniwatqan Uyghurlar, Hittayche sewiyesining qandaq boluxidin qetti nezer, barliq atalghularni Hittayche ataxqa adetlengen. Netijide Hittayche bilmeydighan, xundaqla dohturluqtin qilche hewiri bolmighan Uyghurlarmu nurghun atalghularni Hittayche atap kelmekte. Emiliyette bu hil ehwal yalghuz dohturluq sahisidila bolup qalmastin, baxqa pen tehnika sahesidimu chong periqlinip ketmeydu. Xu munasiwet bilenmu, uzun terihqa ige Uyghur tilimiz, hazirgha kelgende baxqilar teripidin �zamanning tereqqiyatigha mas kelmeydighan til� digen namni ilip qaldi.

Hokumetning hazir yurguziwatqan Uyghur maharipini Hittachilaxturux siyasiti, yeni Uyghur mektepliride Hittayche oqutuxni omumlaxturux siyasiti, bizning terqqiyati esli asta boliwatqan pen tihnika tilimizning tereqqi qilixigha tihimu tosalghu bolidu. Uyghurlarning Hittay we baxqa chetel tili sewiyesining osuxige we Hittay tilining Uyghur arisida omumlixixigha egixip, helqimizning oz tiligha bolghan ihtiyaji towenlixi mumkin. Nurghun nexiryat orunliri, hiridardin ayrilip, bazar riqabitide ajiz kilip, taqilip kitixi mumkin. Uyghur tilidiki kitap, jornal we gizitler hiridarning azlap kitixi bilen, ihtizadi kirziske duch kilip, bara bara azalap kitixi mumkin. Netijide pen tihnika tilimizning tereqqi qilix suriti tihimu astililap, ahirda tilimiz pen tehnikidin putun chek chegirsi ayrilip, towen qatlamdikilerning turmux tiligha aylinip qilixi, heqiqi halda �zamanning tereqqiyatigha mas kelmeydighan til� bolup qilixi mumkin.

Bizning burun bir tereqqi qilghan, mediniyetlik millet bolghunimiz riyalliq, hazir nurghun jehetlerde arqida qalghanlighimiz, hem tihimu chikiniwatqanlighimizmu riyalliq. Buningda ozimizni Uyghur dep atighan her birimizning mesuliyiti bar. Bizni herguzmu baxqilar tereqqi qildurup bermeydu. Baxqilar herguzmu tilimizni, muharipimizni we mediniyitimizni saqlap bermeydu. Bizge baxqilar herguzmu pen tihnika atalghulirini kexxip qilip bermeydu, we pen tehnikimizni tereqqi qildurup bermeydu. Bularning hemmisi ozimizge baghliq, ozini bilim ehli dep qarighan her bir Uyghurgha baghliq, her bir wijdan igisige baghliq.