< <

<

Oghuzxan dastani Uyghurlarning qehrimanliq dastani iken undin bashqa tariximizda nurghun edebiy miraslarni yaritip ötüptimiz. Men chongqur oygha pattim, oylandim.

Költékin menggü téshi à shimaliy terep: 4.qur -� toqquz oghuzlar eslide öz xelqim idi, jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün [biz bilen] düshmenleshti. Bir yilda besh qétim urushtuq.

Lin gen yazghan türk tarixi digen kitapta mundaq söz bar à bu türklerning özliri toghrisida éytqanliri bolup, eng ishenchilik qarash bolush kérek. Uyghurlar télilarning asasliq terkibiy qismi ikenlikige asaslan�ghanda, türkler bilen Uyghurlar bir millettur.

Moyunchur menggü téshi (bu oghuz menggü téshi) à 5.qur- �, toqquz oghuz xelqimni térip yéghip aldim. 10.qur-�, xanishni u yerde qolgha chüshürdum. Türk xelqi shuningdin étibaren yoqaldi. Jenüp yüzi: 32.qur-�.burun tabghachtiki oghuz we türk xelqi (ulardin ayrilip) yolgha chiqiptu, u yerde qoshuldi.

Bayunchur menggü téshi à jenup yüzi: 25.qur- qaghan�gha ittipaqdashliri keldi, [lékin] qarluqlar kelmidi deptu. �.bolchu (bolçu)[dégen jayda] uch qarluqlarni meghlup qildim. Shimaliy terep: -11.qur- uch qarluq könglide yamanliq oylap qéchip ketti. Gherptiki on oq [xelqige](yeni gherbiy Türklerge) qoshuldi.

Bilge qaghan menggü téshi à sherq teripi: 25.qur- �yigirme yéshimda, basmil Idiqut (basmil idiqqut) öz uriqimizdiki xelq idi. Ular tartuqchilarni ewetmidi dep[ulargha] yürüsh qildim. [ularni] boysundurdum. 29.qur-�, toqquz oghuzlar[eslide] méning xelqim idi. Jahan qalaymiqanliship ketkenliki üchün, 30.qur- we ichide adawet saqlap kelgenliki üchün [bizge] düshmen boldi. Bir yil ichide töt qétim urushtum. Shimaliy terep: 15.qur- on oq ewladlirimdin tartip yat uruqlirighiche, buni körüp bilinglar! Menggü tash yasatturdum�

Tunyuquq menggü téshi à61.qur-éltirish qaghan we menki bilge tunyuquq tirishqanliqimiz üchün qapaghan (qapaghan) qaghan we türk sir(sir) xelqi mushundaq yashap qalalidi.

Abdushükür Muhemmetiminning yipek yolidiki toqquz hékmet digen kitawida mundaq éniqlima bar: Mehmud qeshqiri �türkiy tillar diwani� namliq kitabida chin we machin�gha munasiwetlik bayanlarni qiriqqa yéqin orunda tilgha alidu we izahlaydu. 1-tom, 38-bette �meyli musulman bolsun yaki bolmisun, rum ölkisining yénidin künchiqishqa qarap ketken tertip boyiche, sherqtiki türk qebililirining turar jaylirini körsitip öttüm� dep yézip altay taghlirining shimalidiki Yinsey (Anasay) derya wadisidiki Qirghizlarni �qirghizlar chin�gha yéqin jaylashqan� dep körsetken. Andin türk qebililiri bolghan xitay, tawghach toghruluq �xitay-chin démektu�, �tawghach-machin démektur� dep körsitidu. Mehmud qeshqiri 1-tom, 592-bette �tawghach� ibarisige mundaq üch türlük izahat Bergen.

(1) tawghach-machin élining nami,(2) tawghach �türklerning bir böliki,(3) tawghach-böyük we qedimiy nerse dégen menide.

Orxun abidiliri bilen kök türk xanliqi zamanida toqbatlar �tawghach. Tanglar �tangjazi, kidanlar �xitay déyilgen bu milletler shu dewrde hakimiyet yürgiziwatqan milletler idi.

Mehmud qeshqiri �chin� ni üchke körsetken . yeni yoqiri chin-tawghach, ottura chin-xitay, töwen chin �qeshqer,(1-tom , 592-bet).

Mehmud qeshqiri ottura tüzlengliktiki xenzularni öz ichige alghan milletlerni �arida chong sépil we chin yénidiki tagh-déngizlar bolghini üchün yejüj we mejüjlerning tillirimu bizge melum emes� (1-tom, 39-bet)dep éniq körsetken. Kitabigha kirgüzgen xeritidimu buni perqlendürgen. �tat tawghach� ibarisini �bu uyghur we chinliq dégen bolidu�(2-tom,409-bet) dep körsetken. �chigil, yaghma, toxsi, arghu, uyghur qatarliq yoqiri chin�gha qeder jaylashqan qebililer� dégen bayanlarni 2-tomning 64-, 78- we 88- betliride tekrar-tekrar tilgha alghan. 1-tom, 151-bétide �uyghur bir elning ismi. uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken� dep yazghan bolsa, 3-tom, 567-bette �türkmen� ibarisige izah bergende �xaqan SHU> chin terepke ötüp kétidu, zulqerneyn uning keynige chüshidu uyghurlargha yéqin bir yerde xaqan zulqerneynge bir qisim charlighuchi qoshun éwetidu. toqunush netijiside zulqerneynmu shundaq qoshun éwetidu. Toqunush netijiside zulqerneyn ewetken qoshun meghlup bolidu. Bu toqunush dégen yerde bolghaniken. Bu tagh hazirqi künde dep atilidu. Zulqerneyn ene shu yerde xaqan bilen sülih tüzidu� dep yazghan. Démek mehmud qeshqiri bu ikki bayanida �uyghur éli� bilen �chin� ni yandashturup tilgha alghanliqini körüwalalaymiz. Biz yene uning türk yéziqi toghrisida toxtalghanda �qedimdin béri qeshqerdin yoqiri chin�ghiche bolghan hemme türk yurtlirida barche xaqanlar bilen sultanlarning yarliq we xet alaqiliri ene shu yéziqta yézilip kelgen�(1-tom, 11-bet) dep yazghanliqini körüp, � chin � ibarisining jughrapiyilik uqumi heqqide téximu éniq chüshenchige ige bolimiz. Chünki �hududul alem� namliq meshhur kitabta turpanni �chinjikent� dep atighanliqi hemmige ayan. Mehmud qeshqiri �diwan� ning 1-tom, 517-bettiki �kerem� sözini izahlighanda �yoquri we töwen chinliqlar tilida� dep qoshup qoyghanliqini körimiz. mehmud qeshqirining töwen chin dégende qeshqerni közde tutidighanliqi kitabining üch yéride körsitip ötülgen.

Muteppekkur alim yüsüp xas hajipning �qutadghubilik� dastanigha kéyinki kishiler teripidin qoshup kirgüzülgen nesriy we kéyinche yene nezmiy muqeddimide chin we machin ibariliri mundaq chéliqidu:

Bu bek éziz bir kitabtur, u chin hökimlirining hékmetliri bilen bézelgen, machin alimlirining shéirliri bilen yasalghanki, bu kitabni oqughan we béyitlarni bashqilargha bildügen kishi bu kitabtinmu ezizraqtur. Chin-machin alimliri we hékimlirining hemmisi bir qarargha keldiki, meshriq wilayitide, pütün türkistan elliride, turkey söz bilen bughraxan tilida hichkim buningdin yaxshiraq kitabni hergiz yazghini yoq. bu kitab qaysi padishahliqqa yaki qaysi iqlimgha yetse, ghyet uzliqi we pewqullade güzellikidin, u ellerning hékimliri alimliri qobul qilip, uninggha her biri bir türlük at we leqem berdi. Chinliqlar <edebulmülük> (shahlarning edep-qaidiliri) dep atidi; machin mülkining hékimliri <aynul memlike> (memliketning desturi) dése, meshriqliqlar <zinnetulomra> (emirler zinniti) dédi; iranliqlar türkiy> dep at qoydi; beziler <pendnamei mülük> (padishahlargha nesihet)dep atidi; turanliqlar dep at qoydi.�

Bu bayandiki �chin we machin alimliri we hékimlirining hemmisi bir qarargha keldiki meshriq wilayitide, pütkül Türkistan elliride , türkiy söz bilen bughraxan tilida héchkim buningdin yaxshiraq kitabni hergiz yazghini yoq �dégen jümlidiki �chin-machin alimliri we hékimliri� dégen bölek bilen �meshriq wilayitide , pütkül Türkistan elliride, türkiy söz bilen bughraxan tilida �dégen bölekni birleshtürüp qarighanda, �chin we machin� ibarisining �qidan� ibarisidin perqliq tilgha élin�ghanliqini, �chin we machin alimliri we hékimliri� héchqachan �qutadghubilik� ning xenzuche nusxisini körüp bu heqte baha yürgüzüwatqan lyaw yaki sung sulalisi alim hékimliri emeslikini tebiiy hés qilimiz.

Yene中国大百科全书 dégen kitapta mundaq söz bar: Saljuqiylar Oghuzlarni (11世纪塞尔柱家族统率乌古斯诸部侵入西亚建立的帝国<中国大百科全书>) egeshtürüp saljuqiylar impériyesini quridu. Lékin bu kitabtin乌古斯 digen atalghuning menisini tapalmidim.

Qedimkiy merkiziy asiya dégen kitapta �oghuzname� üstide toxtalghan mundaq mulahize bar: �Uyghur� ibarisi birla orunda, biraq halqiliq orunda tilgha élin�ghan u: �men Uyghurlarning qaghani bolamen� dégen�

�Amet quyashi türklerning béshigha chüshti� dep yazidu mexmud qeshqiri öz kitawida mana bulardin. mehmut qeshqiri bowimiz türkiy tillar diwani digen sözni eyni chaghda �türkiyiliklerning zulimidin qorqup� kitabigha shundaq nam bergen déyish bir xil xata qarashtur. Musulman Uyghurlar özini türk dise budda dinidikiler özini oghuzxan(Uyghur qebilisining bashlighi, u qalghan türkey qebililerni toplap Uyghur orxon xanlighini qurghan. Bara-bara dölet qurghuchi qebilining nami qewm namigha almashqan bolishi mumkin.) belkim Uyghur milliti digen namning omumlishishi Abduxaliq Uyghurdin buyanqi we yaki ruslarning turkistan rayonining milliy éngining küchiyishini tosush üchün dialiktikilardiki ushshaq perqlerni tépip bölüp bashqurishi(sowétler hakimiyiti qurulushtin ilgiriki chaghlarda özbékler bolghan perq nechche künlük, yiraqtiki osmaniye türkliri bilen hepte künlük perq bar idi.) bilenmu Uyghur nami xelqaragha omumlashqan bolishi mumkin. eger Uyghur digen nam mexmut qeshqirining ilgirki zamanlardimu bar diyilidiken. Uyghur dégen nam orxun xanliqining yimirilishi islam dining tarqilishi bilen din chigrisi aylan�ghan. Eger ilgirimu Uyghur qewmi(milliti) shekillinip bolindi diyilidiken. menggü tashlargha kök türkler �toqquz oghuzlar eslide öz xelqim idi, jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün [biz bilen] düshmenleshti.� digendikidek sözlerning ornigha biwastila Uyghurlar bilen dep yazghan bolar idi. oghuzlar bilen qandashlighini herbir tashqa qayta_qayta tekitlep yazmighan bolar idi. Buningdin Uyghur qebilisining orxun qaghanliqini qurushtin ilgiri qowm(millet) bolup atalmighinini köriwalghili bolidu. shunga Uyghurlar u chaghda Uyghur digen namning astigha uyushup millet asasini turghuzup bolalmighan dep qaraymen. Shuningghimu diqqet qilish kérekki Uyghurlar bir qebile idi shunga ularning tarixi orxon xanliqidin bashlandi dep Uyghur millitining yiraq tarixini uzup qoyughqa bolmaydu hem Uyghurlar üstide tetqiqat élip barghanda sap Uyghur qebilisi ustidila izdinish aqilaniliq emes. belki, ottura asiya tetqiqatigha baghlap téximu chong térritoriye (irqi, mediniyiti, örp_aditi, dini, pisxik qurulmisi) asasida tetqiq qilinishi kérek dep qaraymen.

Eskertish: bu maqalamni oqughan insap igisining paydilinish üchün körüshini xata ketken jayliri bolsa manga yardemliship tüzitip bérishini. Özmeyliche putaq chiqirip yürmestin ilmiy pozitsiyide bolishini ümid qilimen.