^SEHIPILER^
<
<
<
<
Hazirqi zaman Uyghur millitining yiraq ata_bowiliri tengritaghlirining jenubi we shimalidiki bostan we yaylaqlarni asas qilip, perghane we yettisu, orhun we sélin�ga etrapida yashighan. Oghuzxan, Aprasiyip, Böküxan we Bughraxan qehrimanliq dastanlirigha warisliq qilishqan xanliq jemeti Yaghla Qar_Yaghma qebililirhdin teshkil tapqan. On Uyghur, sherqiy Uyghur qebililiri teshkil qilghan orhun Uyghur xanliqi ghulap, Yaghliqarlar genju sériq Uyghurlirigha aylan�ghandin bashqa, Adiz, Yaghma qebililiri xanliq jemetini teshkil qilghan Toqquz Uyghur _ gherbiy Uyghurlar Béshbaliq_Idiqut arslan xanliqi, Qeshqer- Quz orda bughra qara xanliqi bilen uninggha tewe ottura asiya ilikxanliqini teshkil qilip sherq bilen gherb arisidiki meshhur yipek yoli alaqiliri bilen alemshumul tarixiy shöhretke ige bolghan islam medeniyitige körünerlik töhpe qoshqan.
Uyghurlarning ottura we merkiziy asiya milletliri arisida yashighan térritoriyilirining kengliki, olturaqlishish we tériqchiliqqa eng deslep qedem qoyghanliqi, köktürk qaghanliqining déhqanchiliq we hünersazliq ishliri Uyghurlarni jelp qilish asasida meydangha kelgenliki, sheher - qele hayati we maliye sodigha bolghan mahariti, yéziq we edebiy til jehette aldinqi orunda turghanliqi, iptidaiy animizm- totémizm we shaman eqidiliridin alliburun alaqini üzüp, ateshpereslik, maniy hem buddizm medeniyiti bilen tonushqanliqi, öz tarixida bir Qatar sheher- qele memliketliri we bir qanche xaqanliqlar berpa qilghan küchlük siyasiy erbablar, serkerdiler, mutepekkur alim- shairlar, terjimishunaslar we körüngen soda- iqtisadi xojidarlirining yétiship chiqqanliqi bu milletning medeniyet qatlimining bayliqi, ewzelliki we özige xas tereqqiyperwer xasiyetlirini shekillendürgen. Xuddi qedimki Süriyilikler özige xas milliy medeniyettin tashqiri Grék, Misir, Missopotamiye we Hindi medeniyetliri bilen özlirining medeniyet qatlimini béyitqandek, uyghur millitimu özige xas mehelliwi medeniyettin tashqiri ottura diyar, grék- rim, ereb- ejem we hindi medeniyiti tesiri bilen özining medeniyet xezinisini béyitqan we yükseldürgen. Bu hal uyghur xelqini pütkül ottura we merkiziy asiya milletliri arisida eng medeniyetlik milletlik salahiyitige muyesser qildi.
Uyghur millitining islam dinini qobul qilishi noqul islam étiqadi bilen cheklenmestin, belki pütkül bir pütün dunyawi medeniyet tipini qobul qilghanliqi bilen xaraktérlen'gen. Bu ikki nuqtini, yeni Uyghurlarning mundaq birqeder yuqiri medeniyet tipini sheklen emes, belki paal özleshtürüsh pelliside turghan. Medeniyet iqtidarini, shuningdek Islam medeniytining özidin ilgiriki medeniyet tipliridin yuqiriraq sénkrétik qatlamdiki diniy medeniyet shekli ikenlikini körsitidu. Uyghurlarning Islam dinini qobul qilishi iran- tajik tipidiki samaniylar sulalisini hésabqa almighanda türkiy xelqlerning bu dinni qobul qilishining muqeddimisi we ülgisini tiklidi. Bashqa türkiy xelqler bilen Türkleshken mongghul qebililiri Uyghurlar arqiliq islamiyet ni qobul qilghan.
Islamiyet- diniy shekilde meydangha kelgen we rawajlan'ghan medeniyet xadisisidin ibaret. Insaniyetning bilish we tepekkür tarixini, turmush we medeniyet tarixini din we diniy medeniyet tarixidin ayriwétidighan, diniy medeniyet tarixini yaki medeniyetning diniy tipini qandaqtur gheyriy tarixiy, gheyriy medeniy hadise süpitide izahlaydighan qarash we uslub ilimgha zit. Tarixiy heqiqetke zit qarash we uslub. tarix ispatlidiki, din tarixini chüshenmey turup insaniyet rohining tarixini we rohiyettiki insaniyet tarixini toluq chüshinish mumkin emes. bundaq tarix axirlashqini yoq. U tézdin biraq axirlishishi mumkin emes. Heqiqiy tarix xuddi grék epsaniliri grék senitining baliyatqusi （marks）bolghinigha oxshash, diniy medeniyetning ilim- pen medeniyitining munbet tupriqi, riqabetkar ilhamchisi we eng axirida bir- birini toluqlighuchisi bolushluqini ispatlimaqta. Hazirqi énformatsiye we yéngiche ang tepekkür izdinishi bizdin �dehrilikke qarshi� yaki �ilahiyetqilikke qarshi� jenggahni kücheytishni emes belki milletni güllendürüsh we insaniyet hemkarliqini kücheytish yolida, heqiqet, insaniyet we bext- saadet üchün bolghan küreshte öz'ara garmonilishishni telep qilmaqta.
2
islam dini dunyawi dinlar ichidiki eng kéyinki din, yash din. Eger buddizm, xristian dinliri qul igiliki dewrining xas shekli süpitide shekillengen we ottura esir sharaiti teleplirige uyghunlashqan bolsa, islam dini ottura esir medeniyitining original bir türi süpitide meydangha kelgen we rawajlan'ghan. Eger buddizm, xristian dinliri özidin ilgiriki din we medeniyet qurulmiliri asasida meydangha kélip bir yürüsh buddizmliq we xiristianchiliq medeniyet shekillirini berpa qilghan bolsa, islam dini özgiche bolghan din we medeniyet semerlirining islamgha muwapiq alimliridin paydilinip bir pütün islam dini telimati, turmush shekli we medeniyet tipini royapqa chiqarghan. Islam medeniyiti yawropa medeniyet oyghinishining uruqini térighanliqi emdi héchqandaq sir emes.
Islam dini gerche bashtila bir xil medeniyet shekli süpitide meydangha kélishke bashlighan bolsimu, Abbasiye xelipiliki dewride yüz bergen �sherq medeniyet oyghinishi� arqiliq 9- 12- esirler ichide yépyéngi bir xil dunyawi tarixiy xaraktérlik medeniyet tipini islam medeniyiti shekillendürüp chiqti. Bundaq medeniyet noqul islam étiqadchliqi mezmun qilinghan diniy medeniyettin tashqiri, yene islam qanunchiliqi, islam edep- exlaqi, islam binakarliqi, islam edebiyati, ereb yéziqi we xettatliqi, islam medeniyiti terkibidiki pelsepe, tébabetchilik we tebiet ilimliri, kaléndarchiliqi qatarliq sahelerni öz ichige alghan keng ijtimaiy medeniyet sistémisidin ibaret boldi. Islam medeniyiti özige xas diniy yaki tarixiy alahidiliklerdin tashqiri insaniyet medeniyitining eyni zamandiki omumiy muweppeqiyetliri sewiyisige wekillik qilip dunyawi qimmet yaratti. Eger mundaq bolmighanda idi islam medeniyiti ming yillardin buyan milyardlighan kishilerni özige mundaq jelp qilmighan bolatti.
Islam dini Ömeriye sulalisi (750- 661) dewride ottura asiyagha tesir körsitishke bashlidi. Hélipe weld (715- 705) waqtida serkerde qutaybiye ibin muslim bashchiliqidiki ereb musulman qoshunliri ottura asiyani ishghal qilish yürüshini bashlap köp yilliq jiddiy jenglerdin kéyin 712- yili bu ishni muweppeqiyetlik axirlashturdi. Shuningdin bashlap perghane we qeshqer wadisi, talas- yettisu bostanliqliri hetta béshbaliqta islam muxlisliri peyda bolushqa bashlighan bolsimu, Samaniylar bilen qaraxaniylar arisidiki keskin herbiy ziddiyetler tüpeyli islam dini toqquz Uyghur qebililiri arisida qattiq teqip qilindi, peqet sultan Sutuq bughraxan 935- yili atushta islam dinini qobul qilip qaraxaniylar hakimiyitini igiligendin kéyinla islamiyet qaraxaniylar hökümranliqi yetken Uyghurlar arisida ijtimaiy turmush we idéologiyilik medeniyetning Uyghurche milliy tüske kirgen alahide étnik shekli bolup qaldi. Uyghurlarning soghdi qatarliq ottura asiya milletlirini eng axirqi qétim özleshtürüshi, ottura asiyagha bayqal, értish wadisidiki bashqa türkiy xelqlerning arqa- arqidin yötkilip kélishi, Qaraxaniylarning Samaniylarni munqerz qilip mawaraunnehrde ilikxanliqlarni berpa qilishi, qaraxaniylarni asas qilghan türkiy xelqlerning ereb xelipilikide tutqan ornining barghanséri köpiyip bérishigha egiship ottura asiya türkiy rayonlirida Uyghur türkiy sheklidiki islam medeniyiti alametliri shekillinip islamiyet sheklide yenimu rawajlinishigha we dunyagha yüzlinishige élip keldi. Islamiyet medeniyiti uyghur medeniyitini béyitti. Uyghur medeniyitimu islam medeniyitige töhpe qoshqan bashqa milletler medeniyitidek islam medeniyitini öchmes töhpiliri bilen béyitti.
3
alem we uning menbesi, adem we uning tengri aldidiki mejburiyetliri toghrisidiki Shamanizmliq, ateshpereslik, buddizmliq we manizmliq diniy tesewwur we eqidiler ornigha �allaning biliki � we uning süpetliri, ademning yaritilghanliqi we musulmanchiliq mejburiyetliri toghrisidiki yéngi eqide we qarashlar orun almashturdi. Islam dini teshebbus qilghan musulmanchiliq perhiz liri- iman, namaz, roza, öshre- zakat, hej qilish shertliri Uyghur rohiyiti we étiqad turmushining hemme tereplirige tiren orniship ghayet zor we daimiy étnik diniy paaliyet tüsini aldi.
Islamiyetning exlaq we qanun (sheriet) qarashliri ilgiriki ijabiy, en�eniwi qarashlar bilen qoshulup, tengrige we insangha halal munasiwette bolushning yéngi ölchemlirini shekillendürdi. Wijdan nazaritidin tashqiri pezilet közetküchi, yaxshi- yamanlarni hésablap turghuchi ghayib perishtiler, nazariti islamlashqan Uyghurlarning niyet we paaliyetlirini tizginleydighan boldi. Islam qanuni jazaliri, jamaet pikri eyibleshliri, wijdan azab üstige yene qiyamet soriqi bilen dozax azabi teshwishliri qoshulup, shexsning öz- özini tizginlesh mesuliyiti we tesewwurini kücheytti.
Uyghurlarda mexsus diniy tebiqe- sheyxulislam, her derijilik qazi we muptila, her derijilik jame- meschit imamliri, mezinler, mazar- mashayiq sheyilirni, diniy medris- mektep muderris- ölimaliri, diniy ilim boyiche ger derijilik alimliq mertiwiliri meydangha keldi.
Islam medeniyiti aile, yurt- mehelle, sheher qurulushliridin Uyghur jemiyitige xas binakarliq uslubi shekillendürdi. Orda- qesir, jame- meschit, meqbere, qebre- gümbezlirining yasilishi islam binakarliqining eng nepis shekli we nusxilirini qobul qildi. Bu, eslidimu islamiyetke uyushqan yaki tesir körsetken her qaysi eller we xelqler binakarliq tejribiliridin jemghulengenidi.
Ereb yéziqi tedrijiy Uyghur yéziqi shekli bolup qaldi. Buninggha asas bolghan nerse meyli orxun dewridiki �ronik� sheklidiki yéziq bolsun, meyli soghdi yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi bolsun, yalghuz herpni asas qilghan sémit yéziqi sistémisigha tewe yéziq bolghachqa almashturush asan idi. Ereb yéziqi köp qétim islah qilinip Uyghur tili imla qanuniyitige uyghunlashturuldi. Ereb yéziqi bilen bille bir qisim erebche sözlükler bilen melum salmaqta paris sözlükliri Uyghur tili lughet terkibige kirip keldi. Atalmish �chaghatay� tili uning tipik ipadisi boldi. Ereb yéziqi sheklide özgertilgen Uyghur yéziqi xettatliq senitini yéngiche shekil we nusxilar boyiche özgertti.
Islam medeniyitidin ilgirila Uyghurlar bay éghiz edebiyati we terjime edebiyati en�enisige ige idi. Yipek yoli medeniy alaqisi Uyghurlarni xelqara sodiger we terjiman millet qilip qoyghanidi. Klassik edebiyati pütkül türkiy xelqler arisida Uyghurlarda bixlinishqa bashlighan bolsimu, islamiyettin kéyin Uyghur edebiyati nadir klassik edebiyat nemuniliri bilen tonulushqa bashlidi. Eslidiki �ürkiy aruz� behridin tashqiri ereb klassik shéiriyitidiki bashqa aruz wezinliri bilen ghezel, robaiy, qit'e, terjibend, murebbe, muxemmes qatarliq béyit shekilliri Uyghur aruz shéiriyitining yéngi newailirini shekillendürdi. Istédatliq Uyghur shairliri bu xil behir shekiller arqiliq aruz shéiriyiti we sherq klassik edebiyatigha yéngi tematik mezmunlar we bediiy obrazlar béghishlidi.
Ereb xelipilikidin toplighan kaléndarchiliq, matématika we tibabetchilik utuqliri Uyghur medeniyiti, maaripi we ilim_pénini yéngi üchür we sewiye bilen bézendürdi. Uyghurlar ereb medeniyiti arqiliq grék- rim, iskendiriye we misir, süriye, iran we hindistan ilim- pen netijiliri bilen qayta tonushti. Qemeriye kalendari, hendese we algébra (géométiriye we alagébra) matématikliri, xars ibin kelida, ebubekri muhemmed zekariye errazi qatarliq aptorlarning tibabetchiliki Uyghur jemiyiti we oqutush ishlirigha tesir körsetti. Uyghurlar ereb medeniyiti arqiliq yene bi qétim aristotil, eplaton, beqrat, oqdililus qatarliq qedimki grék muellipliri bilen tonushti. Uyghurlar iskenderning sherqqe yürüshi we grék- baktériye döliti dawam qilghan qedimki zamanlardila grék aptorliri bilen tunji qétim tonushqanidi.
Islamiyet medeniy munasiwetlirige egiship ereb sayahetchilirining toqquz Uyghurlar hayati toghrisidiki yazma xatiriliri Uyghur tarixini tetqiq qilishqa menpeetlik menbe boldi.
4
Uyghurlar islam medeniyitigimu körünerlik tesir körsetken. Bu ereb medeniyitige tesir körsetken. Ottura asiya medeniyiti arqiliqmu, biwaste Uyghur medeniyiti arqiliqmu emelge ashqan.
Junggo medeniyitining utuqi hésablanghan qeghezchilik we yipekchilik téxnikisi Uyghur zémini arqiliq ottura asiya we abbasiye xelipilikige tarqalghan.
Junggo tibabetchiliki bilen ereb we grék tibabetchilikining utuqliri Uyghurlar arqiliq ibin sina seserlirige we ereb tibabetchilikining dawamliq rawajlinishigha öz tesirini körsetken. Poruxning ereb dunyasida keng kölemde ishlitilishi aqsaq tömürdin bashlan'ghanidi. Islamiyet dunyasida toqquz Uyghur peylasopi we alimi ebu nesir farabi natural pantézmliq pelsepiwi sistémigha asas sélip aristotéldin kéyinki �ikkinchi� ustaz dep shöhret qazan'ghan, farabi ereb pelsepesige ereblerge grék pelsepisini tonushturushqa, ereb pelsepisidiki ilmiy atalghularni qéliplashturushqa, ereb matématikisigha, ereb muzikisigha öchmes töhpilerni qoshqan. Ebu Eli ibin sina farabi qarashliri, bolupmu farabining �töt zat� qarashlirida ching turup özining �töt tadu� , �töt anasir� asasidiki tibabetchilik qarashlirini pütkül islam sherqige, hetta gherbiy yawropagha tarqatqanidi.
Mehmud qeshqeri özining �diwanu lughettin türk� namliq meshhur esirini teqdim qilip ereb- Uyghur medeniyitining almishishigha hesse qoshqan. Yüsüp xas hajipning �qutadghu bilik� namliq chong tiptiki sesiri islam sherqide xelipe harun resid we xelipe memunidin bashlanghan medeniyet oyghinishi yéngi basquching muqeddimisini échip, eyni zaman tepekkür munbiride yéngi bir égizliki peyda qildi. Exmet ibin tolud we uning oghli humaraba qatarliq toqquz oghuz siyasiyonliri misirda qurghan tolun xanliqi (905- 868) misir ereb medeniyiti we xeliq igiliki tereqqiyatigha körünerlik töhpe qoshush bilen herbiy filot teshkillep /aka déngiz bazisini berpa qilghanidi. Ghoja exmet yesewiy we bahaiddin neqishbendi muxlisliridin mewlane sedidin qeshqeri (Abduraxman jamining ustazi) islamiyet tesewwupchiliqining xilmu xilliqini béyitti. Yüsüp xas hajip we elishir newai wekillikidiki Uyghur edebiyati rohiyet alahidilikliri tüpeyli Islamiyetning türkiy türdiki klassik edebiyatini béyitti. Farabi muzika nezeriyisi we muzikashunasliq paaliyiti islam muzika medeniyiti tereqqiyatigha nezeriyiwi jehette körünerlik töhpe qoshti.
Ming yillap dawam qilghan sherq muzika senitidiki ajayip katta bayliq �on ikki muqam� ottura asiya türkiy xeliqliri saljuqlarning gherbke köchüshi we Tömürleng herbiy yürüshliri arqiliq ottura- yéqin sherqte 14- esirdin kéyin peyda bolghan �maqam�, �muqam� hasisisige körünerlik tesir körsetti.
5
islam medeniyiti ottura esir sherqidiki alemshumul tarixiy medeniyet tipi süpitide ispaniye (andalishiye) din junggoghiche Ezerbeyjandin shimaliy afriqighiche keng térritoriyige küchlük tesir körsetti. Sélip urushliri aldi- keynide yawropagha tesir körsetken. Bu alemshumul medeniyet yawropa medeniyet oyghinishi (rensanis) üchün muhim asas saldi.
Uyghurlar islamiyetni qobul qilghandin buyan on esirdin köprek waqt ötti.
Hazirqi künde islam medeniyiti pen- texnika we sanaetning hemme saheliride özini zamaniwilashturup özige xas islam duyasi hazirqi zaman medeniyitini shekillendürmekte. Muhemmed eleyhissalamning �ilim chinde bolsimu uni igellesh lazim�, ��alimlarning sehipe belirige yazghan siyahi shehidlarning qebre tashlirigha oyulghan yéziqlar bilen oxshashla eedilinidu, �musulmanlar medeniyet we turmushta bashqa xelqlerdin arqida qalmaliqi kérek� dégen sözliri hélimu milletni güllendürüshte yéngiche ang- pikir, ilim- pen we medeniyetning qanchilik muhimliqini tekitleshke ilhambexsh küchini yoqatqini yoq.
Uyghurlarda Yeziq We Idiqut Ma'aripi
Yeziq - medeniyitining birdinbir simwoli, ma'aripining asasiy qorali.
Uyghurlar ottura Asiyada yeziq tarihi heli uzun medeniyetlik milletlerning biri. Uyghur yeziqi yunanliq aka - uka Kelir we Metudilar (1) Ijad qilghan Slaywan yeziqidin kop esirler burun meydan'gha kelgen.
Miladining 5 - esirigiche Uyghurlarning asasiy yeziqi Yensey (Ronik) elipbesi idi (1 - Jedwelge qarang), uningdin keyin bolsa urhun Uyghur elipbesi ishlitilgen (2 - Jedwelge qarang).
Qedimqi Uyghur yeziqida nurghun qoshaq, muzika tekistliri, pedagogikiliq risaliler, menggu tashlar we ilmiy eserler yezilghan. Bu yadikarliqlarning bir qismi zaManimizghiche yetip kelip, Uyghur tarihi, medeniyiti we ma'aripining yiraq otmushni yorutup bermekte. Qedimqi Uyghur yeziqi qoshna milletlerdin Mongghullar, Manjular, Qitan (Kidan) lar we Naymanlarningmu yeziq ijadiyitige asas salghanidi.
Qedimqi Uyghurlarning medeniy - ma'arip hayatida muzika, nahsha we turluk estetik iqtidar asasiy telim - terbiye wasitiliridin biri idi. Buningdin 1500 yil burun otken meshhur Uyghur sha'iri we kuychisi qoghusur altun (507 - 687 - Yillar) ijad qilghan dangliq "Tura Nahshisi" putun Uyghurlar ichide, jumlidin memlikitimiz da'iriside keng tesir qozghighan we esirlerdin beri wetenperwerlik terbiye simwoli bolup kelgen. Bu muzika tekisti hazir Henzu mekteplirining derslikige kirguzulup soyup oqulmaqta. Hetta Yaponiyidimu bu tekist qizghin tetqiq qilinmaqta.
Epsuski, bu muzika derslikining qedimqi Uyghur yeziqidiki tekisti bizgiche yetip kelelmigen. Peqet memlikitimizning ataqliq muzika derslik toplamliridin biri bo Chughay teghi baghridin,
Aqar tura suliri.
Keng dalini purkeptu,
Asman shekli chediri.
Cheksiz asman, dala hem,
Kopkuk dengiz bipayan.
Egiz otlar yelpunse,
Peste migh - migh koruner-
San - sanaqsiz qoy - qulan.lghan "Orda muzika tekistliri toplimi" ichide Henzuche terjimisila saqlinip kelgen. Uning mezmuni mundaq:
Eger biz qetirqinip tehlil qilidighan bolsaq, bu muzika we nahsha tekistining obraz teswiri, ohshitishliri chongqur telim - terbiyiwi ehmiyetke ige. Buningda Uyghurlar (sherqiy turalar) ning dunya qarishi, turmush aditi, tarihiy, jughrapiye menzirisi intayin ihcham we tesirlik qilip teswirlen'gen. shunga u yalghuz muzika derslikila bolup qalmay, belki qisqartilghan tarih we tebi'et dersliki bolush qimmitigimu ige.
"Tura Nahshisi" we "Erq Putuk" bilen bille eng qedimki Uyghur yeziqida yezilghan tunji dedaktik eser "Chastani ilik beg" dastani hesablinidu. Bu eser kok Turk handanliqi (552 - 744) Dewrining harpisida yezilghan. Uningda yoruqluq bilen zulmet otturisidiki keskin kureshler bayan qilinidu. shunga uningda heli kop terbiyiwi ehmiyetke ige mezmunlar bar.
Qedimqi Uyghur yeziqida yezilghan yazma yadikarliqliri Uyghur helqini heqiqiy tarihiy derslik bilen teminlidi. Ulardin meshhurliri: "Kol Tikin Menggu Teshi" (732 - Yili teklen'gen), "Bilge Qaghan Menggu Teshi" (735 - Yili), "Tunyuquq Menggu Teshi" (716 - Yilliri) we "Qutluq BilgeQaghan Menggu Teshi" (759 - Yili) dur.
Yuqiridiki menggu tashlar tezkiriliri eyni zamandiki Uyghur helqining tarihiy hayatini, turmush ehwalini tesirlik we Eynen teswirlep Bergen. U hem tarihiy derslik qimmitige hem bedi'iy edebiyat qimmitige ige. Bu menggu tashlar tezkirisini yazghan aptorlar shu dewrning ataqliq oqutquchiliri, edibliri we mahir hettatliri idi.
Lekin, Uyghurlarda yeziq tarihi bashlan'ghandin keyin, mektep ma'arip ishlirigha tunji asas selin'ghan makan Turpan Idiqut hesablinidu. Idiqut eyni zamanda sherq bilen gherb medeniyiti bir - biri bilen singiship yughurulghan merkiziy tugun idi. U yerde turluk dinlar erkin pa'aliyet elip baratti, ibadethanilar quratti, mektepler achatti, kitablar basatti. Uyghurlarning qedimqi tarihida budda kitabliri eng kop yezilip saqlan'ghan jaymu ene shu Idiqut idi. Bu yerde tepilghan yazma yadikarliqlar bir nechche tumendin artuq.
Kishiler Idiqutni eyni zamanda ottura Asiyaning " Yer Asti Kutuphanisi " Dep bikar eytmighan. Towendiki pakitlar bu bahani ispatlaydu:
Bu yerde Nisturi (2) Diniy eqidisi mezmun qilin'ghan: " Iwan'glum " (Beht sadasi), "Sant G'orkining shehit Bolush Hatirisi"; Mani dinigha alaqidar eserlerdin: "Ikki Yiltiz Nom ", " Mani Murtlirining Towenamisi ", "Erq Putuk"; Zara Ostir (3) (Ateshpereslik) eqidisige a'it eserlerdin: "Ewliya Qesidiliri"; budda dinigha a'it eserlerdin: "Altun Yaruq", "Sekkiz Yukmek", "A'itri Simit" namliq yigirme yette perdilik drama (4), Tarihiy dastan - "Maharabata"; 294 tom 25 kitabni oz ichige alghan "Seltenetke yardem berguchi ornek - tedbirler"; besh tomluq chong chochekler toplimi - "Penchi tantira"; edebiy eserlerdin: "Etebetul heqayiq", "Izop meselliri", "Oghuzname" hemde besh tomluq riwayetler toplimi; "Chastani ilik beg", "Qedimqi Turpan qoshaqliri", "Meditsina bilimliri", "Ikki tilliq lughet" we Idiqut hanlirining menggu tash hatiriliri, iqtisadiy hojjetler; ereb yeziqidiki eserlerdin: "Tomur tezkirisi", "Tezkiri ewliyalar", "Merajname", "Kongulname", "Behtname", "sha'ir harazimi tallanmiliri" we "Mewlane lutfi she'irliridin tallanma"; buningdin bashqa dedaktik telim - terbiye mezmunidiki edebiy, she'iriy eserlerdin " " Ahawarka ", " Qalyamqara - papamqara "; she'iriy eserlerdin: " ahawarka ", " Qalyamqara - papamqara "; Dedaktik nesriy eserlerdin: " chong maymun patmaral ", " Behtiyar shahzad ", " Ressam bilen yaghachchi hekayiliri " Qatarliq intayin kop eserler yezilghan we terjime qilin'ghan.
Yuqirida tizip otkenlirimiz Idiquttin tepilghan medeniy yadikarliqlarning peqet bir Turkumidinla ibaret. Mutleq kop qismi 19 - esirning ahirliridin bashlap chet el arhe'ologlirining qoligha chushup ketken.
Yalghuz Germaniyining tot qetimliq arhe'olog etritila bu yerdin elip ketken yazma hojjetler birnechche tumendin eship ketidu! Bashqa ellerning elip ketkenliri buning sirtida.
Idiqutta qandaq qilip bunchiwala tarihiy yadikarliqlar meydan'gha kelgen we saqlinip qalalighan?
Birinchidin, Idiqutta ma'arip we ide'ologiye erkinliki yolgha qoyulghan, qaysi etiqadqa mensup bolushidin qet'iynezer, u bilim igisi bolsila, bolupmu ewladlarni terbiyiliguchi bolsila hormetke sazawer idi. Helqqe menpe'et yetkuzguchi bundaq kishiler "Iltebir " (Ilteber) dep atilatti.
Ikkinchidin, Idiqutta kitab yezish we kochurush eng sawabliq kesip dep qarilatti. Bundaq etiqad "Buyan " (Buyan) deyiletti. Mesilen: putulgen kitablarning hatimiside mundaq sozler alahide yezilatti: " bu kitabning sawabi aldi bilen han sariyigha, andin qalsa merhum ejdadlargha we yaru - buraderlerge bolghayler...".
Uchinchidin, Idiqutta bilge kengishi (Ma'aripperwer danishmenler kengishi) tesis qilin'ghan. Ular derije, unwanlarni belgileytti hem el ichidiki aqartish ishlirigha yetekchilik qilatti. Bilge kengishi nurghun tilliq izahliq lughetler (Sanskrit - Uyghurche, Henzuche - Uyghurche, Tuhar - Uyghurche, Soghdi - Uyghurche) ni qollanma supitide tuzup chiqqan.
Idiqut Uyghurliri yene supetlik qeghez keship qilghan. Het putulshtin burun qeghez ustige aq shilim surtuletti. Bu qeghez " partlap yezish usuli " Deyiletti. Qaraghujida yene heli chong qeghez zawutimu qurulghan.
Idiqutluqlar oz aldigha yaghach metbe'e keship qilghan. Herpler dane - dane kwadrat yaghachlargha uyulup, andin qelipqa bekitilip ustidin reng surtulup hilmu hil renglik kitablar besilatti. Mushundaq metbe'e herpliridin chet el arhe'ologlirining elip ketkenliri 100 mingdin artuq (4).
Eyni zamandiki Idiqut ma'aripi toghriliq ataqliq seyyah Wang Yendi (939 - 1006 - Yillar) ozining " Astane Hatiriliri " Namliq esiride mundaq yazghan: " Idiqutta kespiy mu'ellimler bar iken, Uyghurlar she'ir we qoshaqqa hushtar iken. Ular oz yeziqini kundilik ehtiyaj uchunla emes, belki turluk edebiy eserlerni, kitablarni yezishqimu ishlitidiken, u yerde her hil tillarda yezilghan nurghun kitablarni kordum...".
Idiqut Uyghurliri ana tilining sapliqini qoghdap qalghanidi. Ular mensep namlirini atashta urhun Uyghurlirining en'enisige warisliq qildi. Mesilen: ular " Qaghan " Sozini uzaqqiche qollandi. Bu soz hokumran, imperator, han meniliride bolup, Hon, Turk we Siyanpilarmu bu sozni ortaq ishletken, hazirqi zamanda bu atalghu - isimlarning ahirigha ulinidighan hormet qoshumchisi supitide ishlitilmekte. Mesilen, Qazaqlarda Omerqan, Tilewqan, Uyghurlarda Abdukerimhan, Qadirhan degenlerdek. " Idiqut " Sozi - behtke yetekliguchi degen bolidu. " Qut " Sozi hazirmu ishlitilidu. Mesilen: "Qutluq bolsun ", "Sanga bu mal qut etsun, qutap qalsun " Degendek.
Qochu Uyghur hanliqi (Miladining 9 - 13 - esirler) dewride Idiqut ma'aripi nurghun tilshunaslarni, kop tillardin hewerdar terjimanlarni, abroyluq oqutquchilarni, meripetlik edib - sha'irlarni, dramatorglarni, boghaltir - hesabatchilarni, tewip - dohturlarni yetishturgenidi. Bularning ichide: Singqu Seli (Bu heqte keyinki babimizda mehsus tohtilimiz), ataqliq edib we terjiman pirtanraksht, ma'aripchi, yazghuchi, dastanchi Apirinchuritkin, "Hekmetler Peziliti " ning aptori, dedaktik sha'ir Ki Ki, sha'ir Chinuya Totung, sha'ir Qalim Keyshi, sha'ir Atsang, Koltarqan, Asih Totung, Qarundaz qatarliqlar bar.
shuni mu'eyyenleshturushke boliduki: qochu (Idiqut) hanliqi dewride putkul ma'arip ide'ologiyisi ustide herhil diniy eqidiler hokumran orunda turatti. Biraq, u omumiy helq edebiyati we ma'arip uchun eytqanda qismen ramkidinla ibarete. Uning tektide helqning arzu - tilekliri, ijtima'iy turmush re'alliqi, tarihi we medeniy - ma'aripi yenila kuchluk eks etip turatti. Buninggha meshhur " Oghuzname " Qissisi tehimu toluq ispat bolalaydu. " Oghuzname " Uyghur helqining qedimqi hayat tarihi, dunya qarishi, ijtima'iy orp - adetliri, peziletliri we jenggiwarliq hisletlirini tonushturidighan qisqa we uniwersal derslik qollanmidur.
Izahatlar:
(1) Aka - uka Kirill (528 -- 968 Kirill) we Mefodiy (728 -- 588 Mefodiy) miladining 855 - yil 5 - ayning 25 - kuni bulghariyide tunji rus - slawyan yeziqini keship qilip bergen. Slawyanlar bu kunni her yili hatirilep turidu.
(2) Nisturi (401 - 451 - yillar) - hristi'an dinining bir mezhibi bolghan Nisturi eqidisini tesis qilghuchi. Rahib araban 635 - yili Idiqutqa kelip bu dinni terghib qilghan.
(3) Zara ostir - (Miladidin 8 esir burun otken) usta dohtur we sha'ir, zerdeshit dinining ewliyasi.
(4) Pirtanrakshit teripidin terjime qilin'ghan bu drama 9 -, 10 - esirlerde bashbaliq qatarliq qochu sheherliride sehnide oynalghan. Buningdin ilgiri qedimqi kusen (Kucha) ning "Ejdiha oyuni", "Sumuch oyuni" qatarliq ochuq sehne oyunlirimu drama we komediye sheklini alghan oyunlar idi.
